II. BAYEZİD DÖNEMİNİN BAŞLANGICINDAN III. MURAD DÖNEMİNİN SONUNA KADAR OSMANLI SULTAN VE ŞEHZADELERİNE İTHAFEN YAZILMIŞ TIP YAZMALARI

Year 2024, Issue: VEFATININ 100. YILI MÜNASEBETİYLE ALİ EMÎRÎ ÖZEL SAYISI, 687 - 713, 30.09.2024

Nuray Demir Öztürk

https://doi.org/10.28981/hikmet.1465446

Abstract

Osmanlı sultan ve şehzadeleri devletin kuruluşundan itibaren edebî, tarihî, kültürel ve bilimsel faaliyetlere ilgi göstermiş ve bu faaliyetleri gerçekleştirenleri teşvik etmiştir. Bu doğrultuda birçok müellif, mütercim, şarih ve hatta müstensih onların beğenisini ve himayesini kazanmak amacıyla eserler kaleme almıştır. Bu çalışmada da II. Bayezid döneminden III. Murad dönemine kadar sultan ve şehzadelere ithafen kaleme alınan telif, tercüme veya şerh özelliği gösteren tıp konulu Arapça, Farsça ve Türkçe eserler ile bu eserlerin ulaşılabilen bütün nüshaları incelenmiştir. İnceleme yapılırken ilk olarak eser ve müellifi hakkında kısa bir bilgi verilmiştir. Ardından eserlerin yurtiçi ve yurtdışında olmak üzere çeşitli kütüphanelerde bulunan nüshalarının her birine ulaşılarak bu nüshaların hangi yılda, kim için, kim tarafından kaleme alındıkları, varak ve satır sayıları, nüshalar arasındaki farklılıklar varsa nüshanın madalyonlu ya da şemseli olma özelliğine değinilmiştir. Bu bilgilerin dışında nüshaların kime ya da kimlere ithaf edildikleri hakkında ayrıntılı değerlendirmeler yapılmış böylece hem nüsha bazlı himaye hem de arz-talep ilişkisi belirlenmiştir. Ayrıca nüshalar hakkında bilgi verilirken bu zamana kadar yapılan araştırmalarda bu eserler ve nüshalar hakkındaki yanlışlıklar ve eksiklikler de giderilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın amacı Osmanlı sultan ve şehzadeleri için hazırlanmış telif, tercüme veya şerh özelliği gösteren tıp eserlerinden hareketle onların ilme, kültüre ve dile katkılarını ortaya çıkarıp bu alanda yapılan çalışmalardaki eksik ve yanlışlıkları da gidermektir.

Keywords

Tıp yazmaları, ithaf, himaye, nüsha, sultanlar ve şehzadeler.

Supporting Institution

Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Project Number

BAP-23-1004-004

MEDICAL MANUSCRIPTS WRITTEN DEDICATED TO THE OTTOMAN SULTANS AND PRINCES FROM THE BEGINNING OF THE PERIOD OF BAYEZID II TO THE END OF THE PERIOD OF MURAD III

Abstract

Ottoman sultans and princes have shown interest in literary, historical, cultural and scientific activities since the establishment of the state and encouraged those who carried out these activities. In this regard, many authors, translators, commentators and even copyists have written works in order to gain their appreciation and protection. In this study, Arabic, Persian and Turkish works on medicine, which were written as copyrights, translations or commentaries dedicated to the sultans and princes from the reign of Bayezid II to the reign of Murad III, and all accessible copies of these works were examined. While examining, firstly, brief information about the work and its author was given. Then, each of the copies of the works in various libraries at home and abroad was accessed, and the year in which these copies were written, for whom and by whom, the number of folios and lines, and if there were any differences between the copies, whether the copy had a medallion-ornament, were mentioned. Apart from this information, detailed evaluations were made about who or to whom the copies were dedicated, thus both copy-based patronage and the supply-demand relationship were determined. In addition, while providing information about the copies, an attempt has been made to eliminate the inaccuracies and deficiencies about these works and copies in the research carried out so far. The aim of the study is to reveal their contributions to science, culture and language, based on the medical works prepared as copyrights, translations or commentaries prepared for the Ottoman sultans and princes, and to eliminate the deficiencies and errors in the studies carried out in this field.

Keywords

MedicalManuscripts, Dedication, Patronage, Copies, Sultans And Princes.

Project Number

BAP-23-1004-004

References

• Açıkgöz, Mustafa. 2. Beyazid Devri İn‘amat Defteri (Muharrem-Zil-hicce 910/Haziran-Mayıs 1504-1505. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Adıgüzel, Ahmet. Râhatu’n-Nüfûs Üzerine Bir Dil İncelemesi: İnceleme-Metin-Dizin-Sözlük-Terimler. İstanbul: Hiper Yayınları, 2020.
• Ateş, Ahmet. “Burdur-Antalya ve Havalisi Kütüphanelerinde Bulunan Türkçe, Arapça ve Farsça Mühim Eserler”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 3-4 (1948), 171-191.
• Ay, Ümran. Nidâî Dürr-i Manzûm (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 200.
• Azamat, Nihat. II. Murad Devri Kültür Hayatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 1996.
• Bayat, Ali Haydar. “Ahî Çelebi, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/528-529. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Çakan, İsmail Lütfi. “Atûfî, Hayreddin Hızır”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/99-100. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Çelebioğlu Âmil. Kânunî Sultân Süleymân Devri Türk Edebiyatı, İstanbul: MEB, 1994.
• Demir Öztürk, Nuray. “Osmanlı Sultanlarına İthafen Yazılmış Tıp Eserleri-I (Fatih Devrinin Sonuna Kadar)”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi s. 13 (2023): 957-977.
• Demir Öztürk, Nuray. 16. Yüzyılda Veba Üzerine Yazılmış Bir Tıp Eseri Nidâî’nin Rebî‘u’s-Selâme’si. Ankara: Grafiker, 2021.
• Doğan, Şaban. Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (giriş-inceleme-metin-dizinler), Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2009.
• Emecen, Feridun. “Selim II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/ 414-418. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Emecen, Feridun. “Süleyman I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/62-74. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Emecen. Feridun M. İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları I. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011.
• Erünsal, İsmail E. “Türk Edebiyatı Tarihi’nin Arşiv Kaynakları I: II. Bâyezid Devrine Ait Bir İn’âmât Defteri”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, s. 10-11 (1981): 303-342.
• Erünsal, İsmail E. “Türk Edebiyatı Tarihinin Arşiv Kaynakları II: Kanunî Sultan Süleyman Devrine Ait Bir İn’âmât Defteri”. Osmanlı Araştırmaları, s. 4 (1984): 1-17.
• Fani, Eyyüp Sabri. “Hakîm Şah el-Kazvînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/ 194-195. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fleischer, Cornell H. Tarihçi Mustafa Âli: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı. Çeviren Ayla Ortaç. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Genç, Vural. Acem’den Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi: İdris-i Bidlîsî (1457-1520). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Deli Birader”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/135-136. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Güleç, İsmail. “Sürûrî, Muslihuddin Mustafa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/170-172. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Gürlek, Mehmet. Alâ’im-i Cerrâhîn Cerrâh-nâme (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım) İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2016.
• Hasan b. Abdurrahmân. Tercüme-i Mâ-lâ Yesa‘u’t-Tabîbe Cehluhu: Hekimlere Gerekli Bilgiler. Yayına Hazırlayan: Sibel Murad - Nuray Demir Öztürk - Ahmet Akdağ, Editör: Mücahit Kaçar, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2024.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin vd. Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi History of the Literature of Medical Sciences during the Ottoman Period. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2008.
• Kaçar, Mücahit-Akdağ, Ahmet. Şerh-i Mûcez fi’t-Tıbb: İbnü’n-Nefîs’in el-Mûcez fi’t-Tıbb’ının Şerhi. Editör: Nuray Demir Öztürk, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2022.
• Kâhya, Esin- Erdemir, Ayşegül Demirhan. Bilimin Işığında Başlangıçtan Cumhuriyete Türklerde Tıp ve Sağlık Kurumları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Kâhya, Esin. “Onbeşinci Yüzyılda Yaşamış Hekimlerimizden Hekimbaşı Âhî Çelebi”. Erdem, 9/25 (1996), 293-342.
• Karavelioğlu, Murat Ali. “Kazasker Müeyyedzade Abdurrahman Çelebi’nin Edebî Muhiti,” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, s. 44 (Aralık 2020): 273-306.
• Karavelioğlu, Murat Ali. “Şehzade Emir Süleyman Çelebi’nin Edebî Muhiti” Türk Dünyasının Ulu Çınarı: Mertol Tulum Kitabı. 391-448. İstanbul: Sivrihisar Belediyesi Yayınları-IV, 2017.
• Kaya, Emel. Muyîddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Bilim Dalı, Doktora Tezi, 2008.
• Komisyon. “Sultan Fatih’in Şahsî Kitaplığı” Yazma Eser Sergisi Kataloğu. Ed. Muhittin Macit, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Kuru, Selim Selim. A Sixteenth Century Scholar Deli Birâder and His Dâfi’u’l-Gumum ve Râfi’ul’l-Humum. Cambridge: Harvard University, Doktora Tezi. 2000.
• Kütükoğlu, Bekir. “Âlî Mustafa Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/414-416. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Necipoğlu, Gülru vd. Treasures of Knowledge: an Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4). 2 C. Leiden: Brill, 2019.
• Özcan, Abdülkadir. “Ebülfazl Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/356-357. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özcan, Abdülkadir. “İdrîs-i Bitlisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/485-488. İstanbul: Tdv Yayınları, 2000.
• Özçelik, Sadettin. “Nidâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/77-78. İstanbul: Tdv Yayınları, 2007.
• Özçelik, Sadettin. Nidai Mehmet Çelebi, Menafi'ün-Nas (Dil Özellikleri, Metin, Söz Dizini). Malatya: İnönü Üniversitesi, Doktora Tezi, 1990.
• Öztürk, Uğur. “Kitaplar ve Hazineler: III. Murad’ın Kütüphanesi İçin Hazırlanmış Bazı Madalyonlu Eserler”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 27 (2021), 609-687.
• Öztürk, Uğur. Osmanlı Dünyasında Himaye İlişkileri ve Yazılı Kültür Sultan III. Murâd Devri (1574-1595), İstanbul: Dergâh Yayınları, 2024.
• Sağlam, Ayşe. “Atufî’nin Zuhrü’l-‘Atşân Mesnevisi”. KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi 3 (2017), 64-80.
• Taşkın, Gülşah. “Kanunî Döneminde “Mahfî” Bir Şair: Mahfî-i Gilanî ve Bih-i Çinî Tercümesi”. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7/3 (2012), 2423-2443.
• Turan, Şerafettin. “Bayezid II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/234-238, İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Varlık, Nükhet. “Books on Medicine: Medical Knowledge at Work”, Treasures of Knowledge : An Inventory of the Ottoman Palace Library ( 1502/3 - 1503/4). 527–555. Ed: Necipoğlu, Gülru vd. Leiden: Brill, 2019.
• Yağcı, Ömer Gökhan. Yavuz Sultan Selim Dönemi Kültür ve Edebiyatı, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Doktora, 2014.
• Yazar, Sadık. Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Yıldırım, Nuran. “İbrâhim b. Abdullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/284-285. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.