THE RELATED NARRATION OF DEATH AS A LITERARY STYLE: THE EXAMPLE OF HADÂ'İKU'L-HAKÂ'İK FÎ TEKMİLETİ'SH-ŞAKÂ'İK

Yıl 2024, Sayı: VEFATININ 100. YILI MÜNASEBETİYLE ALİ EMÎRÎ ÖZEL SAYISI, 374 - 426, 30.09.2024

Duygu Kayalık Şahin

https://doi.org/10.28981/hikmet.1475978

Öz

It is seen that artistic and relevant depictions of death were made in the biographical work named Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, written by Nev‘izâde Atâyî in 1634 as an addendum to Şakâ’iku’n-nu῾mâniyye fî ῾Ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye of Taşköprîzâde Ahmed İsâmeddin Efendi. In these depictions, Atâyî, in addition to having a narrative based on the classical Turkish prose tradition, expressed death by resorting to euphemistic expressions that are prominent in biography writing. He wrote by softening the concept of death, which has a negative impact on the human mind even when it is heard. In these death records, we can trace the cultural codes regarding the beliefs, culture and values of the Turkish and Islamic world. Atâyî expressed death by making connections with various characteristics such as people's names, pseudonyms, professions, manner of death, time of death and place of death. In this study, where we aim to reveal the existence of the related narrative style in the context of death in the work called Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, death expressions that are examples of related narrative have been identified and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, Nev‘izâde Atâyî, Style, Related Narrative, Euphemisms For Death

EDEBÎ BİR ÜSLUP OLARAK ÖLÜMÜN İLİNTİLİ ANLATIMI: HADÂ’İKU’L HAKÂ’İK FÎ TEKMİLETİ’Ş-ŞAKÂ’İK ÖRNEĞİ

Öz

Nev‘izâde Atâyî tarafından 1634 yılında Taşköprîzâde Ahmed İsâmeddin Efendi’nin Şakâ’iku’n-nu῾mâniyye fî ῾Ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye’sine zeyil olarak yazılan Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik adlı biyografik eserde sanatlı ve ilintili ölüm tasvirleri yapıldığı görülmektedir. Bu tasvirlerde Atâyî, klasik Türk nesir geleneğine bağlı bir anlatıma sahip olmakla birlikte biyografi yazıcılığında öne çıkan örtmece ifadelere başvurarak ölümü ifade etmiş, duyulduğu anda dahi insan muhayyilesinde olumsuz etki yaratan ölüm mefhumunu yumuşatarak kaleme almıştır. Türk ve İslam dünyasının inancına, kültürüne ve değerlerine yönelik kültür kodlarının izini sürebildiğimiz bu ölüm kayıtlarında Atâyî, hâl tercümesini yazdığı kişilerin ismi, mahlası, mesleği, ölüm şekli, ölüm zamanı ve ölüm mekânı gibi çeşitli hususiyetlerle ilinti kurarak ölümü nitelemiştir. Ölüm bağlamındaki ilintili anlatım üslubunun Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik’taki varlığını ortaya koymayı hedeflediğimiz bu çalışmada, ilintili anlatıma örnek teşkil eden ölüm ifadeleri tespit edilip değerlendirilmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, Nev‘izâde Atâyî, üslup, ilintili anlatım, ölüm örtmeceleri

Kaynakça

• Aksan, Doğan. Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları, 2007.
• Demirci, Kerim. “Örtmece (euphemism) kavramı üzerine”. Milli Folklor 77 (2008), 21-34.
• Donuk, Suat. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî Tekmileti’ş-şakâ’ik: Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Durmuş, Tuba Işınsu. “Gazâlî Deli Birader”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Erişim 24 Nisan 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/gazali-deli-birader/neciba-necib-esrefzade-seyyid-haci
• Güncel Türkçe Sözlük. Erişim 26 Nisan 2024. https://sozluk.gov.tr/
• Harman, Ömer Faruk. “İdrîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/idris
• İbn Mâce. es-Sünen. nşr. Salih b. Abdülaziz b. Muhammed b. İbrahim Âl eş-Şeyh. Riyad: Darussalam, 1991.
• Kaplan, Abdurrahim. “Meryem Suresi 57. Âyet Bağlamında Hz. İdrîs’in (As) Göğe Yükseltilmesiyle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 20/1 (Haziran 2020), 63-83.
• Kayalık Şahin, Duygu. “Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik’ta Telmih ve Teşbih Unsuru Olarak Şahıslar”. Selçuk Türkiyat 56 (2022), 329-358.
• Keklik, Murat. Üsküplü İshak Çelebi Divan [Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin]. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kızıltaş, Maşallah. “Beliğ Tezkiresi’nde Şairlerin Ölümünün İfade Edilişi”. Turkish Studies 13/28 (2018), 553-577.
• Korkmaz, Ayşe - Başçetin, Mustafa Yasin. “Gülşen-i Şuarâ ve Âdâb-ı Zurafâ’da Bir Üslûp Özelliği Olarak Mahlasla İlintili Anlatım”. Turkish Studies 13/5 (2018), 271-292.
• Kur’ân Yolu. Erişim 10 Ağustos 2018. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Küçük, Sabahattin. Bâkî Dîvânı. PDF: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, ts. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10596,bakidivanisabahattinkucukpdf.pdf?0
• Mermer, Kenan. “Nuhbetü’l-asar ve Gül-deste-i Riyaz-ı İrfan’a Göre Ölüm Estetiği”. Bilimname 44 (2021), 389-423.
• Önkal, Ahmet. “Ca‘fer b. Ebû Tâlib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/cafer-b-ebu-talib
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2006.
• Polat, Kadim ve Yılmaz, Aysun Ezgi. “Dilde Ölümü Gölgelmek: Safâyî Tezkiresi’nde Ölümle İlgili Örtmeceler”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 6/3 (2022), 302-324.
• Sertoğlu, Midhat. Osmanlı Tarih Lugati. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2015.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed ibn İsa. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1975.
• Yazıcı, Tahsin. “Ferîdun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/feridun
• Yeniterzi, Emine. “Divan Şiirinde Ölüme Dair Bazı Hususlar”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5 (1999), 115-140.
• Yıldırım, Nimet. Fars Mitolojisi Sözlüğü. İstanbul, 2008.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Ca‘fer b. Yahyâ el-Bermekî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Nisan 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/cafer-b-yahya-el-bermeki
• Zavotçu, Gencay. Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü. Kocaeli: Umuttepe Yayınları, 2018.