Thoughts Upon a Group of Buildings from North-eastern Anatolia in the Formation of Anatolian Seljuk Period Thought and Culture

Year 2022, Volume: 14 Issue: 3, 635 - 678, 30.09.2022

Mustafa Kemal Şahin

Abstract

It is highly important to determine the regional factors in understanding the artistic environment of the Anatolian Seljuk Period. In the emergence of the architectural planning types, the social construction and mentality of the region should be taken into
consideration. Broadly speaking, typologically prominent characteristics, similarities/differences of the buildings extant in Kemah- Divriği- Eski rapkirÇemişkezek- Harput ve Mazgirt, North-eastern Region of Anatolia, should be evaluated preliminarily in order to comprehend the artistic ambience. It has been noted that out-of-Anatolia and pre-Seljuk cultural impacts are handled within the Anatolian Seljuk Art. The differences
in plan types of the buildings under scrutiny offer a significant reason for this research.
During the formation process of the Anatolian Seljuk Period, the North-eastern Region of Anatolia draws attention with its artistic practices. Central Asian Turkish art is the indicator that local Christian Art of Pre-Seljuk Anatolia and cultural and social construction and the way of thinking of the South-eastern Region of Anatolia are
reflected in plan types and architectural features of constructions. The richness of different cultural values in the region calls attention, which is important in terms of
displaying the continuity of Turkmen traditions. The presence of examples of embalming traditions in tombs in Kemah and Harput proves this case. Furthermore, as it
occurs in the example of Divriği Sitte Melik Tombs in the Pre-Anatolian Seljuk Period and afterwards, the presence of cultural impacts of local Christian art in Anatolia
creates another aspect of the subject. It seems that the mosque in old Arapkir shows a difference in terms of the eastern and western arrangement. Although we agree
with the idea that the western wing has the characteristic of a zawiya, with the mosque+zawiya construction we see a different construction example in terms of its
functions. Onar Village tombstones indicate the continuity of Turkmen traditions. In addition, Çemişkezek Yelmaniye Mosque illustrates the combination of mosque+zawiya/haniqah as an important example. Elazığ Harput Ulu Mosque is one of the different examples in the area in terms of plan features. In respect of its plan, Tunceli Mazgirt Elti Mosque is different and problematic. Moreover, the absence of a burial floor represents the relations to Divriği.

Keywords

Typology, Architecture, Ornamentation, Artist, Social Construction.

ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ DÜŞÜNCE VE KÜLTÜRÜNÜN OLUŞUMUNDA KUZEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİNDEN BİR GRUP YAPI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER

Abstract

Anadolu Selçuklu Dönemi sanatsal ortamının anlaşılmasında bölgesel etkenlerin belirlenmesi çok önemlidir. Yapıların plan tiplerinin oluşumunda bölgenin toplumsal ve düşünce yapısının göz önüne alınması gereklidir. Genel anlamda Kuzeydoğu
Anadolu Bölgesinde; Kemah- Divriği- Eski Arapkir-Çemişkezek-Harput ve Mazgirt’te bulunan yapıların öncelikle tipolojik, belirgin özellikleri, benzerlikleri/farklılıkları ile
irdelenmesi bölgesel sanatsal ortamın anlaşılması bakımından çok önemlidir. Anadolu dışı ve Selçuklu öncesi kültürel etkilerin Anadolu Selçuklu dönemi sanat anlayışı içerisinde ele alındığı görülmektedir. Ele alınan bölgedeki eserlerin farklı plan tipleri göstermesi konunun ele alınması bakımından önemlidir. Anadolu Selçuklu Dönemi düşünce ve kültürünün oluşumunda Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi, sanatsal uygulamaları ile dikkat çekmektedir. Orta Asya Türk Sanatı, Selçuklu Öncesi Anadolu’sunun yerli Hıristiyan sanatı ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi kültürel ve toplumsal yapı ve düşünce biçiminin, yapıların plan tiplerine ve mimari özelliklerine yansıdığının göstergesi durumundadır. Bölgedeki
farklı kültürel değerlerin zenginliği dikkati çekmektedir. Bu durum Türkmen geleneklerinin devamlılığını göstermesi bakımından önemlidir. Kümbetlerde mumyalama geleneği
örneklerinin Kemah ve Harput’ta bulunması bu durumu kanıtlamaktadır. Ek olarak, Anadolu Selçuklu Dönemi öncesi ve devamında Divriği Sitte Melik Kümbeti örneğinde olduğu gibi, Anadolu’da yerli Hıristiyan sanatının kültürel etkilerinin görülmesi konunun bir diğer yanını oluşturmaktadır. Eski Arapkir’deki Caminin, doğu ve batı düzenlenişi yönüyle
farklılık gösterdiği anlaşılmaktadır. Batı kanadının zaviye özelliği taşıdığı düşüncesine katılmakla birlikte, Cami+Zaviye/hanikah yapısıyla birlikte işlevleri yönüyle farklı olan
bir yapı örneği ile karşılaşmaktayız. Onar Köyü mezar taşları bölgede Türkmen geleneklerinin devamlılığını göstermektedir. Bununla birlikte Çemişkezek Yelmaniye Camisi/ medrese/zaviye birlikteliğinin önemli bir örneğini yansıtmaktadır. Elazığ Harput Ulu Camisi plan özellikleri yönüyle bölgedeki farklı örneklerden birisidir. Tunceli Mazgirt
Elti Camisi planı yönüyle farklı ve sorunlu bir durumda olması yanı sıra kümbetin cenazelik katının olmayışı Divriği ilintilerini yansıtmaktadır.

Keywords

Tipoloji, Mimari, Süsleme, Sanatçı, Toplumsal Yapı.

References

• AKA, İ. Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
• AKSOY, M. “Tarih Sosyolojisi Bağlamında Mazgirt- Tunceli Araştırmaları”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, C.69, S.410, Mart 2021, s.16-21.
• AKSOY, M. “Tarih Sosyolojisi Bağlamında Nazmiye- Tunceli Araştırmaları, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, C.69, S.412, Mart 2021, s.28-31.
• AKTUN, A., Timur'un Anadolu Seferleri ve Sonuçları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Doktora Ön Çalışması, Erzurum, 1980.
• Ali Kemali, Erzincan Tarihi, Coğrafi, Toplumsal, Etnoğrafi, İdari, İhsai İnceleme Araştırmaları Tecrübesi-,2. Basım, İstanbul: Kaynak Yayınları, İstanbul, 1992.
• ALPTEKİN, C., "Artuklular" mad., İslam Ansiklopedisi, C.3, ; İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul, 1993, s.415.
• ALTUN, A. "Harput Ulu Camiinin Durumu", Sanat Tarihi Yıllığı, S.5, 1972-1973, s.79-94.
• ALTUN, A., Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisinin Gelişmesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1978.
• ARIK, O., "Hasankeyf Kurtarılmalı", Sanat Dergisi, S.2, Kültür Bakanlığı Yay., Şubat, 1993, s.17.
• ARDIÇOĞLU, N., "Harput Tarihi ve Abideler", Altan Elazığ Halkevi Dergisi, Yıl:3-4, S.44-47, 1937 (?), s.16-18.
• ARDIÇOĞLU, N., Harput Tarihi, Harput Turizm Derneği Yay., İstanbul, 1964.
• ARTUK, İ., "Yavuz Sultan Selim'in Harput ve Hısnkeyfa'nm İlhakı ile ilgili iki Sikkesi", Ord. Prof. İsmail Hakkı UZUNÇARŞILI'ya Armağan, Türk Tarih Kurumu, Yay., Ankara, 1988, s.417.
• ASLANAPA, O., Türk Sanatı. I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
• ASLANAPA, O., Anadolu'da İlk Türk Mimarisi, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1991.
• AŞAN, M.B., Elazığ. Tunceli ve Bingöl İllerinde Türk-İskan İzleri (XI-XII. Yüzyıllar), 2.Baskı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1982.
• AŞAN, M. B. "Harput Ulu Cami Minberi", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.l, S.2, s.29-46.
• AYDIN, D., Kemah'taki Selçuklu Dönemi Türbeleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Öğrenci Tezi, Erzurum, 1985.
• BACHMANN, C.W., Kirchen und Moscheen in Armenien und Kurdistan, Otto-Zeller Verlag, Leipzig, 1913.
• BAKIRER, Ö., Selçuklu Öncesi ve Selçuklu Dönemi Anadolu Mimarisinde Tuğla Kullanımı-I/II, Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Yay., Ankara, 1980.
• BAKIRER, Ö., “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yapı Malzemeleri” IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Bildirileri, 25-26 Mayıs 1994, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya, 1995, s.165-181.
• BARDAKÇI, H., Bütün Yönleriyle Ermenek, Çaba Matbaası, Konya, 1976.
• BAYBURTLUOĞLU, Z., Anadolu'da Selçuklu Dönemi Sanatçıları-I "Ağaç İşi Ustaları", Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1989.
• BAYBURTLUOĞLU, Z., Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları, Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1993.
• BAYRAM, M., “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Bazı Yöreler Arasındaki Kültürel Yapılanma ve Siyasi Boyutları”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.1, Konya, 1994, s.79-92.
• BEYSANOĞLU, Ş., Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi (Başlangıçtan Akkoyunlulara Kadar), C.1, Ankara: Neyir Matbaası, Ankara, 1987.
• BEYSANOĞLU, Ş., Kültürümüzde Diyarbakır, San Matbaası, Ankara, 1992.
• BİLGET, H.B., I. İzzeddin Keykavus Darüşşifası, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990.
• CAHEN, Cl., Osmanlılar'dan Önce Anadolu'da Türkler, 3.Basım, e Yayınları, İstanbul, 1994. ÇAL, H., “Erzincan Çayırlı Mezarlarında Kuş Motifi”, 220-239, https://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=89&Sayfa=217.
• ÇAYÇI, A., (2001). “Selçuklu ve Artuklu Sikkelerinde Zodiak Tasvirleri”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Bildiriler-I, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Konya, 2001, 207, 208, s.213- 215.
• ÇAYCI, A. Anadolu Selçuklu Sanatı’nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2002.
• ÇEVİK, N., Harput'ta Bulunan Selçuklu Devri Eserleri, Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Öğrenci Tezi, Erzurum, 1985.
• DAĞHAN, A., Iğdır Çevresinde Koç- Koyun ve Deve Şeklindeki Mezar Taşları, Adnan Menderes Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü yayınlanmamış Bitirme Tezi, Aydın, 2013.
• DANIK, E., Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezar Taşları, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1990.
• DANIK, E., Ortaçağ’da Harput, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2001.
• DARKOT, B., "Harput", mad., İslam Ansiklopedisi, C.5., TDV Yay., İstanbul, 1993, 29.
• DAŞ, E., Erken Dönem Osmanlı Türbeleri, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2003.
• DEMİRKENT, I., Urfa Haçlı Konduğu Tarihi (1118-1146), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987.
• DENİZLİ, H., Sivas Tarihi ve Anıtları, (Basım Yeri ve Yılı Bulunmuyor).
• DIEZ, E- ASLANAPA, O- KOMAN, M.M., Karaman Devri Sanatı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1956.
• DİLAVER, S., "Anadolu'daki Tek Kubbeli Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi Yönünden Önemi", Sanat Tarihi Yıllığı, S.IV, 1970-1971, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1971, 17-28.
• DİYARBEKİRLİ, N., Hun Sanatı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1972.
• DOĞANBAŞ, M., Mumyalama Sanatı ve Anadolu Mumyaları, Doğuş Mat. Ltd. Şti. Ankara, (Basım yılı bulunmuyor).
• DONABEDIAN P., “Armenia- Georgia- Islam: A Need to Break Taboos in the Study of Medieval Architecture”, Patrick Donabédian. Armenia – Georgia – Islam : A Need to Break Taboos in the Study of Medieval Architecture. Aldo Ferrari; Stefano Riccioni; Marco Ruffilli; Beatrice Spampinato. L’arte armena : Storia critica e nuove prospettive Studies in Armenian and Eastern Christian Art 2020, 16, Edizioni Ca’ Foscari - Digital Publishing, 2020, pp.62-112, 2020, Eurasiatica, 978-88-6969-495-0. ff10.30687/978-88- 6969-469- 1/005ff. ffhalshs-03177703f (https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs- 03177703/document).
• DURUKAN, A., “Harput Ulu Camiinin Düşündürdükleri”, Dünü ve Bugünüyle Harput-I, (Tarih- Edebiyat- Şiir-Folklor), Yay. Haz. Fikret Karaman, Türkiye Diyanet Vakfı Elazığ Şubesi Yay., Elazığ, 1999, s.305-337.
• ERDEM, N., "Harput Tarihi'ne Bir Bakış", Altan Elazığ Halkevi Dergisi, Yıl: 1937, S.39-42, s.8- 11.
• ERHAT, A., Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1978.
• ERKİLETLİOĞLU, H- GÜLER, O., Türkiye Selçuklu Sultanları ve Sikkeleri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri, 1996.
• ERDMANN, K., "XIII.Yüzyıl Anadolu Camilerinin Özel Durumu", Milletlerarası I. Türk Sanatları Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 19-24 Ekim 1959, Ankara, 1962, s.144-151.
• ESER, E., Tunceli İli Çemişkezek İlçesi Yelmaniye Camii (Medrese Camii), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1995.
• GENCER, Z.T. “Çok Kültürlü Toplumlarda İletişim: Divriği Örneği”, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, S.1, Mart 2011, s.186-205.
• GÖDE, K., Eratnalılar (1327-1381), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1994.
• GÖDE, K. “Eratnalılar Döneminde Kayseri (1327-1381)”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, 16-17 Nisan 1998, Erciyes Üniversitesi Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi, Kayseri, 1998, s.149-156.
• GÖKÇEN, R., Elazığ ve Doğu Anadolu Bölgesi, Özyürek Yay., İstanbul, 1992.
• GÖKBORU, E., "Mengücik" Adı ve "Mengücik Gazi" Hakkındaki Bazı Çelişkiler Üzerine", Erzincan MENGUCELİ Aylık Kültür Araştırına ve İnceleme Dergisi, l. Yıl, S.2., Erzincan, Ağustos, 1979, s. 6-7.
• GÖYÜNÇ, N., XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
• GÜNDOĞDU, H- BAYHAN, A.A- AKTEMUR, A.M- TIĞCI, S- ARSLAN, M., Kültür Varlıkları ile Kemah, Ankara: Kariyer Matbaası, Ankara, 2009.
• GÜVEN, K., Tabiat Güzellikleri ve Kültürel Değerleri ile Tunceli, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara, 1991.
• HALAÇOĞLU, Y., Türkiye’nin Derin Kökleri Osmanlı Kimliği ve Aşiretler, 4. Baskı, İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı; İstanbul, 2017.
• İbni Bibi., Anadolu Selçuki Devleti Tarihi. (Ibni Bibi'nin Farsça Muhtasar Selçuknamesinden), M. Nuri GENÇOSMAN, Notlar ekleyen F.Uzluk, Ankara: Uzluk Basımevi, Konya, 1941.
• İbnü'l Ezrak., Meyyafarikin ve Amid Tarihi (Artuklular Kısmı), Araştırma, İnceleme ve Notlarla çeviren A.SAVRAN, Çev. Ahmet Savran, Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Yay., Erzurum, 1992.
• İLTER, F., “Doğu Anadolu’da Timur Devrinden Bir Yapı ‘Yelmaniye Medresesi’-“, Anadolu (Anatolia), S.XVII, 1973, AÜ DTCF Eski Ön Asya- Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Dergisi, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1975, s. 91-107.
• İLTER, F., “Sivrihisar Yöresi Araştırmaları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi Eski Önasya- Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Dergisi, Anadolu (Anatolia), 1975-76, XIX, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1980, s.17-26.
• KARA, B., Tunceli’deki Türk Dönemi Mimari Eserleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van, 2000.
• KATOĞLU, M., “13. Yüzyıl Konya’sında Bir Cami Grubunun Plan Tipi ve ‘Son Cemaat Yeri”, Türk Etnografya Dergisi, 1966, IX, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü, Ankara, 1967, s.81-100.
• KAYA, A., Başlangıçtan Günümüze Dersim Tarihi, İstanbul: Can Yayınları, İstanbul, 1999.
• KAYGUSUZ, İ., Onar Dede Mezarlığı ve Adı Bilinmeyen Bir Türk Kolonizatörü Şeyh Hasan Oner, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1983.
• KINDIĞILI, M.L. “Kemah Mezar Anıtları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.23 Özel Sayı, Erzurum, 2019, s.2178-2182.
• KUBAN, D., Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunları, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yay., İstanbul, 1965.
• KUBAN, D., “Ortaçağ Anadolu- Türk Sanatı Kavramı Üzerine “ Malazgirt Armağanı, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1972, s.382-395.
• KURTİŞOĞLU, Gülay Apa., Anadolu Selçuklu Dönemi Ahşap Minberleri, Selçuklu Belediyesi Yay., Konya, 2015.
• LLOYD, S- RICE, D.S., Alanya (Ala’ıyya), Çev. N. Sinemoğlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1999.
• MERÇİL, E., Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.
• MERT, O., “Kemaliye’de Eski Türk İzleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar/ Traces of Ancient Turkish in The Kemaliye: Petroglyphs and Tamgas in The Dilli Vallery”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.34, Erzurum, 2007, s.233-254. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/33091
• MİROĞLU, İ., Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1990.
• NERSESSIAN, S.D., Armenian Art, Thames and Hudson, London, 1978.
• ORAL, M.Z., "Anadolu'da Sanat Değeri Olan Ahşap Minberler, Kitabeleri ve Tarihçeleri", Vakıflar Dergisi, S.5, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1962, s. 37-38.
• ORAL, M.Z., "Harput Ulu Cami Duvarındaki Vergi Kitabesi", VI. Türk Tarih Kurumu Bildirileri, Ankara 20-26 Ekim 1961, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1967, s. 140-145.
• ÖNEY, G., Akdamar (Akhtamar) Kilisesi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.
• ÖNGE, Y., Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1997.
• ÖNKAL, H., Anadolu Selçuklu Türbeleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1996.
• ÖZAKIN, R., “Konya’da Tek Kubbeli Selçuklu Mescidleri Tarihsel Gelişimi, Mimari Özellikleri”, VII. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri (II. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı- Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri), 30 Nisan-02 Mayıs 1998, Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya, 1998, s. 269-287.
• ÖZBEK, A., Bütün Yönleriyle Çemişkezek, Çemişkezek Kalkındırma ve Güzelleştirme Derneği Yayınları, Ankara, 1997.
• ÖZERGİN, M.K., “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.20, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1965, s. 141-170.
• ÖZTUNA, Y., Büyük Türkiye Tarihi, C.I., Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1983.
• ÖZTÜRK, S., Erzincan İli Yakın Çevre İncelemesi, Dünya Kitabevi Kemah, 1977.
• PARLA, C., “Kemah Mengücek Gazi Kümbeti’ne İkonografik Yaklaşım”, Erdem, S.58, 2010, s. 269-290. https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43857/539445
• PEKTAŞ, K., Kemaliye (Eğin) de Türk Mimarisi, TŞOF Trafik Matbaacılık, Ankara, 2006.
• RUNCIMAN, S., Haçlı Seferleri Tarihi, C.l, Çev. F. Işıltan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• RUNCIMAN, S., Haçlı Seferleri Tarihi. Kudüs Krallığı ve Frank Doğu 1100-1187, C. 2, Çev. F. Işıltan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987.
• SAKAOĞLU, N., Türk Anadolu'a Mengücekoğulları, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1971.
• SAKAOĞLU, N., Türk Anadolu’da Mengücekoğulları, Genişletilmiş 1. Baskı, Yapı- Kredi Yayınları, İstanbul, 2005.
• SAKAOĞLU, N., Yitik Bir Anadolu Beyliği Mengücekoğulları, Alfa-Tarih Yayınları, İstanbul, 2016.
• SAVCI, S., Silvan Tarihi, Diyarbakır’ı Tanıtma Derneği Yay., Diyarbakır, 1956.
• SEVİM, A., Azimi Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara,1988.
• SEVİM, A., Surive Filistin Selçuklu Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• SEVİM, A- YÜCEL, Y., Türkiye Tarihi (Fetih-Selçuklu ve Beylikler Dönemi), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• SEVİM, A., Ünlü Selçuklu Komutanları (Afşin. Atsız. Artuk ve Aksungur), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1990.
• SEVİM, A., Anadolu'nun Fethi ve Selçuklular Dönemi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.
• SÖZEN, M., “Çemişkezek’de Türk Eserleri ve Yelmaniye Camisi”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.IV, 1970-1971, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1971, s. 29-46.
• SUNGUROĞLU, İ. Harput Yollarında, C.l, Yeni Matbaa, İstanbul, 1958.
• SÜMER, F., " Mengücekliler" mad., İslam Ansiklopedisi, C.7., Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul, 1970, s. 713-718.
• SÜMER, F., Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu'da Türk Beylikleri, 2.Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1990.
• SÜMER, F., Tarihi -Boy Teşkilatı- Destanlar Oğuzlar (Türkmenler), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1999.
• SÜMER, F., Karakovunlular (Başlangıçtan Cihan Şah'a Kadar), C.l, 2.Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1984.
• ŞAHİN, M.K., “Tercan- Mama Hatun Külliyesi'ndeki Taşçı İşaretleri", Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı -Sanat Yazıları- ,Ed. Mustafa Denktaş- Yıldıray Özbek, Kayseri Büyük Şehir Belediyesi Yayınları, Kayseri, 2001, s.509-536.
• ŞAHİN, M.K., “Aydın Müzesi'nde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Sikkeler”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi, S.XV/1, Nisan 2006, İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 2006, s.145-147.
• ŞAHİN, M.K., “Mazgirt Elti Hatun Camisi, Türbesi ve Çoban Baba (Dede) Türbesi Üzerine Gözlemler”, Anadolu Arkeolojisine Katkılar: 65. Yaşında Abdullah Yaylalı'ya Sunulan Yazılar, Turan Takaoğlu, Hitit Color, İstanbul, 2006, s.345-364.
• ŞAHİN, M.K., "Samsun Müzesi'nde Bulunan Anadolu'da Selçuklu Dönemine Ait Sikkeler", Samsun Sempozyumu, 13-16 Ekim 2011, C.III, Ed. M. Aydın- B. Şişman- S. Özyurt- H. Atsız, Samsun Valiliği Yayınları, Samsun, 2012, s.610-616.
• ŞAHİN, M.K., Anadolu’da Selçuklu Dönemi Camileri-I Boyuna (Derinlemesine/Dikine) Düzenlemeli Camiler (Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yıkılışına Kadar), Merdiven Yayınları, Ankara, 2014.
• ŞAHİN, M.K., Anadolu’da Selçuklu Dönemi Camilerinin Çözümlemeli Plan İrdelemesi, Merdiven Yayınları, Ankara, 2015.
• Şahin, M.K- VARİS, S., “Eskişehir/Seyitgazi Kümbet Köyünde Bulunan Himmet Baba/Kümbet Dede Kümbeti Üzerine Yeni Düşünceler”, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 02-05 Kasım 2016, (Proceedings Of The XXth International Symposium Of The Medieval And Turkish Era Excavations And Art History Researches (02-05 November 2016), Ed. Doç. Dr. Ela Taş- Arş. Gör. Rumeysa Işık Yayla- Arş. Gör. Murat Alkan, Sakarya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Sakarya Üniversitesi Yayınları, Sakarya, 2017, 622-652.
• ŞAHİN, M.K., “Akhisar Müzesi’nde Bulunan Anadolu Selçuklu Dönemine Ait Sikkeler”, Sanat Tarihi Yazıları –Prof. Dr. Kerim Türkmen Armağanı-, Ed. Dr. S. Murat Topçu- Dr. Remzi Aydın, Çizgi Kitabevi, Konya, 2017, s. 368-373.
• ŞAHİN, M.K., “Anadolu Selçuklu Döneminde Malatya ve Tokat Çevresinde Bulunan Bazı Yapılar Üzerine Düşünceler/ Remarks on Some Buildings Located Around Malatya and Tokat in Anatolian Seljuk Period”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (SEMA)- Journal of Seljuk Civilizational Studies (JSCS), Yıl:2018, Sayı:3, Konya, 2018, s.211-251 (ISSN:2651-2602/e-ISSN: 2548-0367).
• ŞAHİN, M.K- ÇOK, B., “Anadolu Selçuklu Döneminde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerindeki Bazı Camilerin Sanatsal Kökeni ve Oluşumu Üzerine Bazı Düşünceler/ Reflections on Artistic Origins and Emergence of Some Mosques in East and Southeastern Anatolian Region During Seljuk Period ”, I. Uluslar arası Selçuklu Tarihi Coğrafyası Sempozyumu- Suriye- Irak- Filistin, Bildiri Kitabı, / I. International Seljuk Historical Geography Symposium/ Syria- Iraq- Palestine, Proceeding Book, Ed. Ahmet Çaycı, Necmeddin Erbakan Üniversitesi Yay., Konya, 2020, s. 609-635.
• ŞAHİN, T.E., Erzincan Tarihi, C.1, Erzincan Hayra Hizmet ve Dayanışma Vakfı Yayınları, Erzincan, 1985.
• ŞAHİN, T- SARIÇİMEN, G., “Erzincan ve Çevresi Araştırmaları-I”, AKRA Kültür ve Sanat Dergisi, C.9, S.23, 2021, 9-38 https://dergipark.org.tr/tr/pub/akrajournal/issue/59258/834519. ŞİMŞEK, M., Hıdır Abdal Sultan Ocağı, Anadolu Matbaacılık, İstanbul, 1993.
• TABAK, N., Ahlat Türk Mimarisi, Doğan Kardeş Matbaacılık, İstanbul, 1972.
• TOGAN, Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1981.
• TOP, M., “Gevaş İzzeddin Şir Camii”, Dünyada Van, Van Valiliği Kültür ve Sanat Dergisi, Yıl:7, S.20, Eylül- Ekim 1999, s.18-21 academia.edu/21906908/Gevaş_İzzettiin_Şir_Camii
• TUNCER, O.C., “Tunceli- Çemişkezek’te Bir Türbe”, Önasya, Aylık Türkoloji Fikir ve Aktüalite Dergisi, Yıl:6, C.6, S.63, Şenyuva Matbaası, Ankara, 1970, s. 9,10,15.
• TUNCER, O.C., “Tunceli- Mazgirt Elti Hatun Camii”, Önasya, Aylık Türkoloji Fikir ve Aktüalite Dergisi, Yıl:7, C.7, S.73, Şenyuva Matbaası, Ankara, 1971, s.14-17.
• TUNCER, O.C., “13. Yüzyıla Ait Üç Kümbet. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Yıllığı, IV, 1974-75, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1976, s. 89- 123.
• TUNCER, O.C., “Anadolu Türk Sanatı ve Yerli Kaynaklarla İlişkiler Üzerine Bir Deneme”, Vakıflar Dergisi, S.IX, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1970, 239-270.
• TUNCER, O.C., Anadolu Kümbetleri-I (Selçuklu Çağı), Güven Matbaası, Ankara, 1986.
• TUNCER, O.C., Anadolu Kümbetleri –Beylikler ve Osmanlı Dönemi-, C.2, Güven Matbaası, Ankara, 1991.
• TUNCER, O.C., Anadolu Kümbetleri- Beylikler Osmanlı Dönemi/ Kayseri İline Kadar-. Sevinç Matbaası, Ankara, 1991.
• TUNCER, O.C., Anadolu Kümbetleri –Beylikler ve Osmanlı Dönemi-3, Adalet Matbaacılık ve Ticaret Ltd. Şti., Ankara, 1992.
• TUNCER, O.C., “Geleneksel Bazı Vakıf Yapılarımızda Duvar Kalınlıkları, Yükseklikleri, Açıklıkları Arasındaki Matematiksel Bağ ve Temeller Üzerine Bir İnceleme. IX. Vakıf Haftası Kitabı (Türk Vakıf Medeniyetinde Hz. Mevlana ve Mevlevilerin Yeri ve Vakıf Eserlerinde Yer Alan Türk- İslam Sanatları Seminerleri, 2/4 Aralık 1991, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara, 1992, s. 285-296.
• YAHYAOĞLU, T., “Selçuklularda Mumya”, Hayat Tarih Mecmuası, S.2, Mart 1966/1, 71-73.
• TURAN, O., Doğu Anadolu Türk Devletleri, 3.Baskı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1993.
• TURAN, O., Selçuklular Zamanında Türkiye, 3.Baskı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1993.
• TÜRK, H., "Sultan Melek Türbesi ile İlgili Adet ve İnanmaların İncelenmesi", Türk Hak Kültürü Araştırmaları -Yunus Emre Özel Sayısı-, 1991/1, Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yay., Ankara, 1991, s.115-141.
• UÇAKCI, İ., Çorum-Yozgat- Kırşehir- Kırıkkale- Çankırı Yöresi’nde OĞUZ BOYLARI Aşiret- Oymak- Cemaatler, Bilgeoğuz Yay., Ankara, 2013.
• UÇAKCI, İ., Sivas- Kayseri- Niğde- Aksaray- Nevşehir Yöresi OĞUZ BOYLARI II Aşiret- Oymak- Cemaatler, Bilgeoğuz Yay., Ankara, 2013.
• UÇAKCI, İ., Oğuz Boyları Aşiret- Oymak- Cemaatler-II ÜÇOKLAR, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul, 2015.
• Uluğ, N., Tunceli Medeniyete Açılıyor, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul, 1939. UTUDJIAN, E., Armenian Art, 4th to 17 th Century, Translated by Geoffrey Capner, Paris: Editions Albert Morance, Paris, 1968.
• Uysal, A- Alodalı, N- Demirci, M, 1992. Dünü ve Bugünüyle Karaman –Kültür, Tarih, Coğrafya, İlçe, Kasaba ve Köyler-, Konya: Arı Ofset Matbaacılık.
• ÜNAL, M.A., XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• ÜNAL, R.H., “Monuments Salguqıdes De Kemah (Anatolie Orientale)”, Exrait de la Revue des Etudes Islamiques, Annee 1967, Paris, 1968, s. 149-172 (PL I-VI).
• ÜNAL, R.H., “Arapkir’de Osmanlı Öncesi Devirden Bilinmeyen İki Anıt”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.4, (Ayrı Baskı), Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1972, s.57-69.
• ÜNAL, R.H., “Az Tanınan ve Bilinmeyen Doğu Anadolu Künbetleri Hakkında Notlar”, Vakıflar Dergisi, S.XI, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1978, s.121-163.
• ÜNAL, R.H., “Gevaş (Van) İzzeddin Şir Camiine İlişkin Gözlemler”, Van Gölü Çevresi Kültür Varlıkları Sempozyumu Bildirileri, 22-25 Mayıs 1995, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Van Gölü Anadolu Selçuklu Dönemi Düşünce ve Kültürünün Oluşumunda Kuzeydoğu Anadolu Çevresi Tarihi Eserleri ve Kültür Değerlerini Araştırma ve Uygulama Merkezi Yay., Van, 1996, s.49-62.
• VARİS, S., Anadolu’da Selçuklu Dönemi Mimarisinde Yerli Hıristiyan Mimarisinin Etkileri, Adnan Menderes Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Bitirme Tezi, Aydın, 2015.
• YAVUZ, A. T., Anadolu Selçuklu Mimarisinde Tonoz ve Kemer, Kelaynak Yayınevi, Ankara, 1983.
• YILDIZ, H.D., "Anadolu Türk Tarihi", Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, C.3., Görsel Yayınlar, İstanbul, 1982, 625-636.
• YÜCEL, Y., Timur'un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1989.
• YOLGA, M.Z., Dersim (Tunceli) Tarihi, Türk Halk Kültürünü Araştırma ve Tanıtma Vakfı, Ankara, 1994.
• YURDAKUL, E., Kayseri- Külük Camii ve Medresesi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1996.
• YURTTAŞ, H., Hasankeyf Yapılarının Sanat Tarihimizdeki Yeri-I, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1991.