A Profile Of Armenian and Greek Tradesmen in Ottoman İstanbul: Kumkapı in The Mid-19th Century

Year 2025, Volume: 17 Issue: 3, 685 - 710, 15.08.2025

Leyla Aksu Kılıç

Abstract

In the Ottoman world, tradesmen had various places where they practiced their profession. Although these places were located mainly in the central parts of the city, they were also spread in non-central neighborhoods. The Ottoman State recorded tradesmen and craftsmen in nüfus registers according to their locations or places. For the registration process, not only the names of the people but also their physical characteristics, kinship relations, ages, professions and hometowns were taken into account and due to these records, it’s possible to identify the tradesmen groups in that region and obtain information about where their shops were and who stayed there. In this study, using the registers numbered NFS.d 12 (1822), 61 (1839), 64 (1840), 65 (1841), 283, and 284 (1844-45) from the Nüfus Registers catalog of the Ottoman Archives, the masons, boatmen, fishermen, porters, innkeepers and greengrocers, sherbet makers, chicken sellers, money changers, herbalists, grocery stores and other occupational groups that were occupied by Armenians and Greeks in the Kumkapı neighborhood towards the mid-19th century are examined within the socio-economic environment in which they continued their existence. Within this framework, the study focuces on the occupational distribution, kinship ties, and migration backgrounds of these groups and tries to provide a panoramic perspective on how they maintained their presence in the center of the Ottoman State through the example of Kumkapı.

Keywords

Ottoman, Istanbul, Kumkapı District, Armenian, Greek, Tradesman

Osmanlı İstanbul’unda Ermeni ve Rum Esnafa Dair Bir Kesit: 19. Yüzyıl Ortalarında Kumkapı

Abstract

Osmanlı dünyasında esnaflar, mesleklerini icra ettikleri çeşitli mekânlarda faaliyet göstermekteydi. Bu mekânlar genellikle şehirlerin merkezî noktalarında yer almakla birlikte, merkezî olmayan mahallelere de yayılmıştır. Osmanlı Devleti’nde, esnaf ve zanaatkârların bulundukları mekânlara göre kaydedildiği nüfus defterlerinde, sadece kişilerin isimleri değil, fiziki özellikleri, akrabalık ilişkileri, yaşları, meslekleri ve memleketleri de ayrıntılı şekilde belirtilmiştir. Bu kayıtlar sayesinde bölgedeki esnaf gruplarının tespiti, dükkânlarının yerleri ve buralarda çalışanlara dair bilgilere ulaşmak mümkün olmuştur. Bu çerçevede çalışmada, Osmanlı Arşivi “Nüfus Defterleri” kataloğundaki NFS.d 12 (1822), 61 (1839), 64 (1840), 65 (1841), 283 ve 284 (1844-45) numaralı defterler kullanılarak, 19. yüzyıl ortalarında Kumkapı Mahallesi’ndeki Ermeni ve Rumlar tarafından icra edilen duvarcı, kayıkçı, balıkçı, hamal, hancı ve manav, şerbetçi, tavukçu, sarraf, aktar, bakkal ve diğer meslek grupları, içinde bulundukları sosyo-ekonomik çevre dâhilinde ele alınmış, bu grupların meslekî dağılımları, akrabalık ilişkileri, göç durumları ve Osmanlı merkezinde varlıklarını nasıl sürdükleri Kumkapı örneği üzerinden panoramik bir yaklaşımla ele alınmaya çalışılmıştır.

Keywords

Osmanlı, İstanbul, Kumkapı Mahallesi, Ermeni, Rum, Esnaf

References

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA.) Nüfus Defterleri (NFS.d.) nr.; 12 (H. 1237 / M. 1822); 61 (H. 1254 / M. 1839); 64 (H. 1255 / M. 1840); 65 (H. 1255 / M. 1841); 283 (H. 1260 / M. 1845) ve 284 (H. 1260 / M. 1845).
• Aktaş Batar, Seyran. “Tahrir Defterlerine Göre Ermenilerin Anadolu’da İcra Ettiği Meslekler (XVI. Yüzyıl).” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (HÜTAD), no. 33 (2020): 297-314.
• Altuntaş, Zeynep. “19. YY’ın İlk Yarısında Kadın Terekelerine Göre Osmanlı İktisâdî ve İçtimâî Hayatı.” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2004.
• Baykara, Arzu. “İki Savaş Arası (1856-1877) İstanbul’da Gündelik Hayat.” Yüksek lisans tezi, Ege Üniversitesi, 2006.
• Benli, Gülhan. “İstanbul Tarihi Yarımada’da Bulunan Han Yapıları ve Avlulu Hanların Koruma Sorunları.” Doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, 2007.
• Bilgin, Arif ve Çağlar, Burhan. Klasikten Moderne Osmanlı Ekonomisi: (Kurumlar-Uygulamalar). İstanbul: Kronik Kitap, 2020.
• Bilgin, Arif. “Osmanlı Döneminde İstanbul Mutfak Kültürü.” Akademik Araştırmalar Dergisi, no. 12/47-48 (Kasım 2010-Nisan 2011): 229-245.
• Bilgin, Arif. “Osmanlı İstanbul’unda Yemek Kültürü.” Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi – Toplum IV, Editör Coşkun Yılmaz. İstanbul: İBB Kültür A.Ş., 2015.
• Bostan, İdris. Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersane-i Amire. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992.
• Çokuğraş, Işıl. Bekâr Odaları ve Meyhaneler Osmanlı İstanbulu’nda Marjinalite ve Mekân (1789-1839). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2016.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2010.
• Dinçer, Kübra. “19. Yüzyıl Osmanlı Esnaf Birliklerinin ve Mensubu İşyerlerinin Şirketlere ve Cemiyetlere Dönüştürme Denemesi ve Sonuçları.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2016.
• Erdinçli, İhsan. “Yenileşme Dönemi İstanbul’unda Meyhaneler ve Meyhanecilik (1826-1908).” Doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2019.
• Ergin, Nina. “1752 İstanbul’unda Hamamların ve Hamam Çalışanlarının Haritasını Çıkarmak.” Ekmek Aslanın Ağzında: Osmanlı Şehirlerinde Hayatlarını Kazanmak İçin Mücadele Eden Zanaatkârlar, Editör Suraiya Faroqhi, 125-153. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Ertaş, Kasım. Batılı Seyyahların Gözüyle 19. Yüzyılda Osmanlı Ermenileri ve Müslüman-Ermeni İlişkileri. İstanbul: Kitâbi Yayınları, 2019.
• Faroqhi, Suraiya. Osmanlı’da Kentler ve Kentliler. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
• Gezer, Onur. “Çizginin Dışındakiler: Osmanlı İstanbul’unun Aykırı Bekârları ve Bekâr Girer “Melek Girmez” Odaları.” Osmanlı İstanbulu II, Editör Emrah Safa Gürkan, Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, 523-552. İstanbul: İBB Kültür A.Ş., 2014.
• Gökçek, Fazıl. Osmanlı Kapısında Büyümek Ahmet Mithat Efendi’nin Hikâye ve Romanlarında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşları. İstanbul: Dergah Yayınları, 2006.
• İnalcık, Halil. “İstanbul - Türk Devri,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 23. İstanbul: TDV Yayınları, 2001, 220-239.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri. Çeviri Bahar Tırnakçı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• Kırlı, Cengiz. “Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Defterleri Işığında III. Selim İktidarı.” Nizâm-ı Kadîm”den “Nizâm-ı Cedîd”e III. Selim ve Dönemi. Editör Seyfi Kenan, 183-212. İstanbul: İSAM, 2010.
• Kırlı, Cengiz. “İstanbul’da Hemşehrilik Tabanlı Tabakalar/Yoğunlaşmalar.” Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi - Toplum IV, Editör Coşkun Yılmaz, 72-79. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2015.
• Koçu, Reşad Ekrem. Osmanlı Tarihinde Yasaklar Haşmetli Yosmalar. İstanbul: Doğan Kitap, 2017.
• Koçyiğit, Handan. “İnşaat Masraf Defteri ve Bazı Arşiv Belgelerine Göre Nakşıdil Valide Sultan Külliyesi.” Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2019.
• Kömürciyan, Eremya Çelebi. İstanbul Tarihi (XVII. Asırda İstanbul). Tercüme Hrand D. Andresyan. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1988.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Osmanlı Esnaf Sayımları.” Osmanlı Öncesi ile Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri (Bildiriler 2), 405-410. İstanbul: Globus Basımevi, 2003.
• Özkan, Nevzat. “Pastırma Sözü Üzerine.” Dil Araştırmaları, no. 13 (2013): 45-55.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2004.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi, 2006.
• Sannav, Sabri Can. “Arşiv Belgelerine Göre 1821 Rum İsyanının Sakız ve Limni Adaları’ndaki Etkileri ve Sonuçları.” Ankara Anadolu ve Rumeli Araştırmaları Dergisi, no. 1/2 (2020): 637-654.
• Somel, Selçuk Akşin. “Rûmî 1301 (1885) Tarihli İstanbul Sayımı’na Göre İstanbul Demografisinin Yapısal Özellikleri: Bazı Başlangıç Gözlemleri.” İstanbul Tarihi Araştırmaları Fetihten Sonra İstanbul’un Yeniden İnşası Bilâd-i Selâse: Galata, Eyüp, Üsküdar (Seçme Eserleri – XIII), Editör Tayfun Ulaş, 465-512. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Somel, Selçuk Akşin. “Vak’a-i Hayriyye Sonrasında İstanbul’un Sosyal Yapısının Ana Hatlarına Dair Yeni Bazı Veriler: 1830-31 Devresine Ait İstanbul Nüfus Sayımı Hulasa Pusulası.” Osmanlı Araştırmaları, no. LVI (2020): 143-224.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-i Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Şimşek, Kamuran. “Osmanlı Devleti’nde Engelliler İçin Kullanılan Tabir, Lakap ve Sıfatlar.” Belgi, no. 15 (2018): 728-740. Turna, Nalan. “Erken 20. Yüzyıldaki Bir Esnaf Sayımı Üzerine Bazı Analizler.” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 16, no. 32 (2020): 431-468.
• Ubicini, Jean Henri Abdolonyme. La Turquie Actuelle, Librairie de L. Hachette Et. Paris, 1855.
• Usta, Mithat. “Türkçenin Yeme-İçme Kültürüyle İlgili Tematik Söz Varlığı.” Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi, 2021.
• Yaşar, Ahmet. “19. Yüzyıl Ortalarında İstanbul’da Hanlar: Mekânsal Bir Analiz.” Osmanlı Araştırmaları, no. LXI (2023): 151-215.
• Yaşar, Ahmet. “The Han in Eighteenth- And Early Nineteenth- Century Istanbul: A Spatial, Topographical And Social Analysis.” Doktora tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2016.
• Yılmaz, Fehmi. “Tütün,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 42. İstanbul: TDV Yayınları, 2012, 1-4. Yi, Eunjeong. 17. Yüzyıl İstanbul’unda Lonca Dinamikleri. Çeviren Barış Zeren, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• 3.İnternet Kaynakları
• Horşin. http://www.sanliurfa.gov.tr/hilvan. Erişim 21 Mart 2022.
• Oturakçı. https://kelimeler.gen.tr/oturakci-nedir-ne-demek-238567. Erişim 18 Eylül 2024.
• Zarfçı –Tombak. https://sozluk.gov.tr/ Erişim 21 Mart 2024 ve 19 Eylül 2024.