Türk idare tarihinde sosyal devlet anlayışının topluma yansıtılması açısından vakıf medeniyetinin yeri

Yıl 2023, Cilt: 16 Sayı: 2, 426 - 441, 31.12.2023

Ayşegül Güler , Ali Ayata

https://doi.org/10.17218/hititsbd.1325325

Öz

İnsanlığın ilk dönemlerinde varlık sahipleri, servetlerini başkalarının ihtiyacını karşılamak amacıyla dünyevi beklenti olmadan vakfederdi. Batı dünyasında 19.yüzyılda sosyal devlet kurumları, vatandaşların devlete bağlılığını artıracağına inanılarak desteklenmiştir. Türk idare tarihinde ise, İslam medeniyeti dairesine girilmeden önce göçebe hayat sürülen dönemde, zenginlikler sahip olunan hayvan varlığına dayanırdı. Hükümdarlar baharda yapılan toyda zenginliklerini ihtiyaç sahiplerine verir, ekonomik açıdan sıradan vatandaş gibi yönetim görevini üstlenirdi. İslamiyet’te Hz. Peygamberin (sav) sahip olduğu hurmalıkları vakfetmesiyle kurumsallaşma yaygınlaşmış yardım faaliyetleri toplumda ayrım gözetmeden karşılık beklemeden yürütülmüştür. Türkler İslamiyet’i benimseyince vakıf faaliyetleriyle çağlarına damga vurmuş, canlılarla ilgili konularda vakıflar kurularak toplumda sınıf çatışmaları önlenmiştir. Osmanlı Devleti’nde mükemmelleşen vakıflar güvenlik ve adalet dışındaki faaliyetleri kapsayacak şekilde hizmetlerini genişletmiştir. Osmanlı Devleti’nde 18.yüzyıl sonrasında başlayan bozulmadan vakıflar etkilenmiş, işlevlerini yapamamış, varlıkları yağmalanmıştır. Hizmetleri karşılığında vatandaştan katkı talep etmeyen vakıflar günümüzde yardımlara aracılık ederek tarihi misyonundan uzaklaşmıştır. Çalışmada vakıf müessesesinin Türk-İslam medeniyetindeki gelişimi, idare tarihi içerisindeki sosyal sorumlukların yerine getirilmesindeki rolü incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Vakıf Medeniyeti, Sosyal Devlet, Hizmet, İdare Tarihi

The place of the Waqf civilization in the history of Turkish administration in terms of reflecting the welfare state approach tobthe society

Öz

In the early periods of humanity, wealthy people would dedicate their wealth to meet the needs of others without worldly expectation. In the 19th century, social state institutions in the western world were supported by believing that it would increase their commitment to the state. In the history of Turkish administration, in the period before entering the circle of Islamic civilization, riches were based on the existence of animals owned. In the administrative structure, the rulers gave their wealth to the needy when the spring feast was over. In Islam, Hz. Prophet (sav) donated the date palms he owned. After the Turks entered the Islamic civilization, they adopted the foundation works. The foundation administration, after the 18th century they could not fulfill their functions. In this study, the development of the foundation institution in Turkish-Islamic civilization and its role in fulfilling social responsibilities in the history of administration will be examined.

Anahtar Kelimeler

Waqf Civilization, Social State, Service, Administrative History

Kaynakça

• Acun, H. (2007). Giriş. Hakkı Acun (Ed). Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları (s.13-19). Ankara: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü
• Akbulut, İ. (2007). Vakıf kurumu, mahiyeti ve tarihi gelişimi. Vakıflar Dergisi, 30, 61-72. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/203000#page=62
• Anadolu Ajansı, (2016a). Fatih Sultan Mehmet’in Ayasofya Vakfiyesi “Tapu”ya Emanet. Erişim adresi: https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/fatih-sultan-mehmetin-ayasofya-vakfiyesi-tapuya-emanet/677695
• Anadolu Ajansı (2016b). Osmanlı’nın “leylek hastanesi” Şifa Dağıtıyor. Erişim adresi: https://www.aa.com.tr/tr/yasam/osmanlinin-leylek-hastanesi-sifa-dagitiyor/596287
• Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temlikler ı: istilâ devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zâviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-386. Erişim adresi: https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/handle/11352/1219
• Barkan, Ö.L. (1963). Şehirlerin Teşekkül ve İnkişafı Tarihi Bakımından: Osmanlı İmparatorluğunda İmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Âit Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23(1-2), 239-296. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuifm/issue/881/9778
• Barnes, J.R. (1987). An Introduction To Religious Foundations In The Ottoman Empire. Netherlands: E. J. Brill
• Barry, N. (1999). Sivil Toplum, Din ve İslam, İslam. Ömer Demir (Yay. haz.). Sivil Toplum, Piyasa Ekonomisi (s.1-2). Ankara: Liberte Yayınları
• Bayartan, M. (2008). Osmanlı Şehirlerinde Vakıflar ve Vakıf Sisteminin Şehre Kattığı Değerler. Osmanlı Bilimi Araştırmaları X-I, 10(1), 157-175. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuoba/issue/1204/14168
• Cansel, E. (1988). Vakıf kuruluşu, işleyişi ve amacı. Vakıflar Dergisi, 20, 321-327. Erişim adresi: https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11352/265/Cansel.pdf?sequence=1
• Cantay, G. (1994). Türklerde vakıf ve taş vakfiyeler. Vakıf Haftası Dergisi, 11, 147- 162. Erişim adresi: https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11352/1098/Cantay.pdf?sequence=1
• Cihan, A. (2007). Osmanlı Toplum Yapısı ve Sivil Toplum. İstanbul: 3F Yayınevi
• Çizakça, M. (2005). Sivil Toplum Kuruluşları-İslam Dünyası ve Demokrasi. Lütfi Sunar (Yay. haz.) Sivil Toplum ve Demokrasi (s.171-177). İstanbul: Kaknüs Yayınları
• Dallal, A. (2004). The Islamic institution of waqf: a historical overview. Stephen P. Heyneman (Ed.) Islam and Social Policy (ss.13-44). Nashville: Vanderbilt University Press
• Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim Âl-i İmrân Suresi Ayet Tefsiri. Erişim adresi: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C3%82l-i%20%C4%B0mr%C3%A2n-suresi/385/92-ayet-tefsiri
• Ertem, A. (1999). Osmanlıdan Günümüze Vakıflar. Divan Dergisi Bilim ve Sanat Vakfı Yayınları, 6, 25-65, Erişim adresi: https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11352/902/Ertem.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Görür, M. (2007). Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Kataloğu. Hakkı Acun (Ed.). Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları (ss.473-529). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü
• Gözübenli, B. (1994). Türk hukuk tarihinde vakıf mallarının faizli işletilmesi hakkında tahlilli bir değerlendirme. Vakıf Haftası Dergisi, 11, 51-72. Erişim adresi: https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/handle/11352/1080
• Hoexter, M. (1998). Endowments, Rulers and Community: Waqf al Haramayn in Ottoman Algiers, (ed) Ruud Peters, Bernard Weiss, Studies in Islamic Law and Society, 6, Brill NV, Leiden: Netherlands
• İnalcık, H. (1988). Şikâyet Hakkı: ‘Arz-ı Hal ve ‘Arz-ı Mahzar’lar. Osmanlı Araştırmaları, 07-08, 33-54. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/oa/issue/10970/131241
• Mandaville, J. E. (1979). Usurious piety: the cash waqf controversy in the Ottoman Empire. International Journal of Middle East Studies, 10(3), 289-308. doi:10.1017/S0020743800000118
• Ortaylı, İ. (2016). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Ankara: Cedit Neşriyat
• Öztürk, O. (1976). Tarihimizde Vakıf Müessesesi. Münip Yeğin, Orhan Okay, Nazif Şahinoğlu (Yay. haz.). Türk Kültür ve Medeniyeti (Makaleler) (s.189-207). Cilt I, Atatürk Üniversitesi Türk Kültür ve Medeniyetini Araştırma Enstitüsü Deneme Yayınları. Ankara: Sevinç Matbaası
• Öztürk, N. (1991). Vakıflar arşiv kayıtlarına göre Niksar Vakıfları. Vakıflar Dergisi, 22, 45-68. Erişim adresi: https://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/11352/426/Öztürk.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• Pakalın, M.Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü III. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi
• Şahin, M. (1986). Sosyal değişmede vakıfların rolü. Sosyoloji Konferansları Dergisi, 0(21), 231-247. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iusoskon/issue/9528/119083
• Uzunçarşılı, İ.H. (1984). Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. TC Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları VIII. Dizi, Sa.10a1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi
• Uzunçarşılı, İ.H. (2022). Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. TC Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları VIII. Dizi, Sa.17, 5.Baskı, Ankara: Neyir Matbaacılık
• Vakıflar Genel Müdürlüğü. (2012). Tarihte İlginç Vakıflar. İstanbul: Aktif Matbaacılık
• Vakıflar Genel Müdürlüğü (2022a). Erişim adresi: https://cdn.vgm.gov.tr/genelicerik/genelicerik_945_290519/004yeni-vakiflarin-yil-bazinda-illere-gore-dagilim.pdf
• Vakıflar Genel Müdürlüğü (2022b). Erişim adresi: https://cdn.vgm.gov.tr/genelicerik/genelicerik_945_290519/001vakiflarin-turlerine-gore-dagilimi05082020.pdf
• Yapıcı, H. (2013). İslam Tarihinde Vakıf Kültürü Üzerine Bir İnceleme. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, I, 66-76. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/gopsbad/issue/48563/616676
• Yediyıldız, B. (1982). Türk Vakıf Kurucularının Sosyal Tabakalaşmadaki Yeri 1700-1800. İnalcık, Halil, Göyünç, Nejat, Lowry, Heath W. (Ed). Osmanlı Araştırmaları III (s.143-164). İstanbul
• Yücel, E. (1985). Kıbrıs Belediyecilik Kongresinin Işığı Altında Türk Eserlerinin Durumu ve Alınması Gereken Tedbirler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. (215-230). Afşin Matbaası