XIX. YÜZYIL OSMANLI TOPLUMUNDA SOSYO-EKONOMİK DEĞİŞİM SÜRECİ VE TARİKATLAR

Yıl 2015, Cilt: 8 Sayı: 2, 0 - 0, 07.01.2016

Zekeriya Işık

Öz

Osmanlı İmparatorluğu XIX. yüzyıla o ana kadar biriktirdiği tarihi sorunları yanında Avrupa’da hızla gelişen modernleşme ve sanayileşmenin ağır baskılarıyla girmiştir. Modernleşme, çok sayıda bileşene işaret etmekle birlikte aynı zamanda din ve kültür ile özdeşleşmiş olan geleneksel organizasyonlar, üretim mekanizmaları yerine yeni ve seküler kurumları, kuralları öngörmekteydi. Osmanlı modernleşmesi bu bağlamda başta idari ve siyasi yapısı olmak üzere geleneksel olan bütün sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel yapılar üzerinde ya köklü bir tasfiye yolunu seçmiş ya da bu mümkün olmadığında düalist bir anlayışıyla eskinin yanına yenisini inşa etmek suretiyle öngördüğü değişim ve dönüşümü gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. Bu gelişmelerden özerk bir teşkilat dokusu, özgün bir ontolojik ve ideolojik anlayışı olan tarikatlar da nasibini almıştır. Osmanlı klasik çağından itibaren başta vakıf-tekke modelinin yaygınlaştırılması olmak üzere bir takım yollarla hızla devletleştirilerek sisteme adapte edilen tarikatlar, bu kez amaçlanan modern, laik ve kapitalist toplum anlayışına ya adapte olmak ya da tasfiye edilerek sistemin dışına itilmek durumunda kalmışlardır. İşte bu çalışma tarikatların modernleşme, merkezileşme ve kapitalleşme baskıları karşısında geçirdikleri sosyo-ekonomik değişim süreçlerini izah etmek amacıyla hazırlanmıştır.

Anahtar Kavramlar: Osmanlı, tarikatlar, ekonomi, modernleşme, değişim

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İstanbul.
• a. Ali Emîrî Tasnifi (AE)
• b. Bâb-ı Âsâfî
• Sadaret Mektûbî Kalemi, Umûm Vilâyât (A. MKT. UM)
• c. Bâbıâlî Evrak Odası (BEO)
• Sadaret Mektûbî Kalemi, Meclis-i Vâlâ (A. MKT. MVL)
• Sadaret Mektûbî Kalemi, Nezâret ve Devâir (A. MKT. NZD)
• d. Cevdet Tasnifi ( C )
• Evkaf (C. EV)
• Maarif (C. MF)
• Maliye (C. ML)
• e. Dahiliye Nezareti Evrakı (DH)
• Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT)
• f. İrâde Tasnifi
• Dahiliye (İ. DH)
• İrade-i Evkaf (İ. EV)
• İrade-i Mesâil-i Mühimme (İ. MSM)
• İrade-i Meclis-i Vâlâ (İ. MVL)
• g. Sivaslı Ali Baba Zaviyesi Evrakı (HSD.SABZ)
• h. Yıldız Tasnifi
• Yıldız Meşihat Dairesi Maruzatı (Y. PRK. MŞ.)
• Yıldız Perakende Evrakı Sadâret Evkaf Nezâreti Maruzâtı (Y. PRK. EV)
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ)
• ı. Ayniyât Defterleri (BEO. AYN. d)
• Nr. 675, 853, 1577, 2706, 3755, 3898, 4218
• i. Maarif Nezareti Evrakı
• Maarif Nez. Mektûbî Kalemi (MF. MKT)
• j. Meclis-i Vâlâ (MVL)
• k. Mühimme Defterleri
• BOA (1996). MD. 12 (978-979 / 1570–1572), (Haz. Hacı Osman Yıldırım, Vd.), BOA.
• Yay. Nr. 33, Divân-ı Hümayûn Sicilleri Dizisi IV, Ankara: BOA.
• Meşihat Arşivi (MA)
• Meclis-i Meşâyih Müzekkire ve Der-kenâr Defteri, Nr. 1734 (MA., MMDD)
• Tekke Zaviye Defteri, Nr. 1771 (MA. TZD)
• Şeriye Sicilleri
• Çorum Şeriye Sicilleri (ÇŞS)
• Mufassal Tahrir Defterleri
• BOA (2000). MTD (Hınıs Livası Mufassal Tahrir Defteri, 963/1556 ) Nr. 294, (Haz. Ahmet
• Özkılınç vd.), Defter-i Hakanî Dizisi VI., Yay. Nr. 45, Ankara: BOA.
• BOA (2003). MTD (Kerkük Livası Mufassal Tahrir Defteri (Kanûnî Devri), (Haz. Ahmet
• Özkılınç vd.), BOA. Yay. Nr. 111, Defter-i Hâkânî Dizisi: VIII, Ankara: BOA.
• Diğer Kaynaklar
• ABDULLAH VELİYYUDDİN BURSEVİ (2009). Menakıb-ı Eşrefzade-Eşrefoğlu Rumi’nin
• Menkıbeleri-, (Haz. A. Uçman). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ABU MANNEH, Butrus (2005). “Halidîliğin Yükselişine ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış”,
• (Haz. Ahmet Yaşar Ocak), Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, 267-304,
• Ankara: TTK Yayınları.
• AKDEMİR, M. Sadık, “Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığı Altında Burdur’daki Vakıf Hizmetleri”,
• I. Burdur Sempozyumu, 16-19 Kasım 2005, Burdur ss.66-82.
• AKHİSARLI ŞEYH ÎSÂ MENÂKIBNÂMESİ (2003). (Haz. Sezai Küçük - Ramazan Muslu),
• Sakarya: Aşiyan Yayınları.
• AKYILDIZ, ALİ (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul:
• Eren Yayınları.
• ALTHUSSER, Louis (1989). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları, (Çev. Yusuf Alp-
• Mahmut Özışık), İstanbul: İletişim Yayınları.
• ANKARAVÎ, İsmail (1996). Minhâcu’l-Fukara (Fakirlerin Yolu), İstanbul: İnsan Yayınları.
• AŞÇI İBRAHİM DEDE (2006). Hatıraları, (Haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi), c. I-V,
• İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• AŞÇIDEDE HALİL İBRAHİM (t.y.). Hatıralar, (Haz. Reşad Ekrem Koçu ve Mehmed Ali
• Akbay), İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat.
• AYDIN, Davut ve ÇİZAKÇA, Murat ve ÇARKOĞLU, Ali ve GÖKŞEN, Fatoş (2006).
• Türkiye’de Hayırseverlik: Vatandaşlar, Vakıflar Ve Sosyal Adalet, İstanbul: TÜSEV
• Yayınları.
• AY, Resul (2012). Anadolu’da Derviş ve toplum, İstanbul: Kitapevi Yayınları.
• BARKAN, Ömer Lütfi (1942). “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve
• Zaviyeler”,VD., II, 279-304.
• BAYER, Ali (2006). Sosyolojik Perspektiften Sekülerleşme ve Din İlişkisine Yeniden Bakış,
• Yüksek Lisans Tezi, Sütçü İmam Üniv. Sosyal Bil. Enst., Kahramanmaraş.
• BÖLÜKBAŞI, Ayşe (2014). “XVI. Yüzyıl İstanbul’unda Devlet ve Tarikatlar: Halvetî
• Tekkelerinin İnşasında Devlet İdarecilerinin Rolü/ State and Tariqas in the
• Sixteenth Century Istanbul: The Role of Ruling Elite in the Construction of
• Khalwatiyya Convents” ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) A Tribute to
• Prof. Dr. Şerafettin Turan, Volume 6 Issue 3, p. 71-87, April 2014.
• ÇAKIR, Coşkun (2001). Tanzimat Dönemi Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Küre Yayınları.
• ÇİZAKÇA, Murat (2005). “Osmanlı Dönemi Vakıflarının Tarihsel ve Ekonomik Boyutları”,
• İstanbul: TÜSEV Yayınları.
• ÇİZAKÇA, Murat ve AYDIN, Davut ve ÇARKOĞLU, Ali ve GÖKŞEN, Fatoş (2006).
• Türkiye’de Hayırseverlik: Vatandaşlar, Vakıflar Ve Sosyal Adalet, İstanbul: TÜSEV
• Yayınları.
• DEFTER-İ DERVİŞAN (2011). Yenikapı Mevlevîhânesi Günlükleri. (Haz. Bayram Ali Kaya
• - Sezai Küçük), İstanbul: Zeytinburnu Beled. Kült.Yayınları.
• DEMİR BABA (2011). Demir Baba Velâyetnâmesi, (Haz. Filiz Kılıç - Tuncay Bülbül),
• Ankara: Grafiker Yayınları.
• ERDOĞAN, Mustafa (2003). Abdülbâkî Baykara Dede(Hayatı Şahsiyati Eserleri ve
• Şiirleri), İstanbul: Dergah Yayınları.
• ERKÂNNÂME 1(2007). (Haz. Doğan Kaplan), Ankara: TDV yayınları.
• ERTEM, Adnan (Aralık 2011). “Osmanlı’dan Günümüze Vakıflar”, VD, 36, 26-65.
• ERÜNSAL, İsmail E. (2003). XV-XVI. Asır Bayrami Melamiliğinin Kaynaklarından
• Abdurrahman el-Askeri’nin Mir’atü’l-Işkı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki (2006). Mevlânâ’dan Sonra Mevlevilik, İstanbul: İnkılâp Yay.
• GÜNDÜZ, İrfan (1989). Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, İstanbul: Seha Neşr.
• HÜNKÂR HACI BEKTÂŞ-I VELÎ (1995). Vilâyet-nâme, (Haz. Abdülbâki Gölpınarlı),
• İstanbul: İnkılâp Yayınları.
• IŞIK, Zekeriya (2015). Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkileri, Selçuk Üniv. Sosyal
• Bil. Enst. Tarih Anabilim Dalı, Yakınçağ Bilim Dalı Doktora Tezi, Konya.
• İPŞİRLİ, Mehmet, (1995). “Duâgû”, DİA, 9, 542.
• KARA, İsmail (2005). “Bir Tenkit/Tasfiye Alanı Olarak Tasavvuf ve Tarikatlar”, Osmanlı
• Toplumunda Tasavvuf, Ankara: TTK Yayınları.
• KARAMUSTAFA, Ahmet T (2012). Tanrının Kural Tanımaz Kulları(1200-1550), (Çev.
• Ruşen Sezer), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• KARPAT, Kemal (2010). İslam’ın Siyasallaşması, İstanbul: İst. Bilgi Üniv. Yayınları.
• KILIÇ, Filiz ve ARSLAN, Mustafa ve BÜLBÜL, Tuncay (2007). Otman Baba Velayetnamesi,
• Ankara: Grafiker Ofset Yayınları.
• KURNAZ, Cemal ve TATÇI, Mustafa (1999). Emir Buhari, Ankara: Akçağ Yay.
• MARDİN, Şerif (2012). Din ve İdeoloji, İstanbul: İletişim Yayınları.
• MEMİŞ, Abdurrahman (2014). Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî Hazretleri, Ankara: Nasihat
• Yayınları.
• NAMLI, Ali (2001). İsmâil Hakkı Bursevî: Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı, İstanbul:
• İnsan Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1992). Osmanlı Împaratorluğu’nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler
• (XIV-XVII. Yüzyıllar), Anakara: TTK Yayınları.
• OSMANZÂDE HÜSEYİN VASSAF (2006). Sefîne-i Evliya, (Haz. Mehmet Akkuş -Ali
• Yılmaz), c. II, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• MENSCHİNG, Gustav (2012). Din sosyolojisi, Konya: Literatürk Yayınları.
• MUSTAFA NURİ PAŞA (1992). Netayic ül-Vukuat, (Haz. Neşet Çağatay), III. Baskı,
• Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ÖNGÖREN, Reşat (2012). Osmanlılar’da Tasavvuf (XVI. Yüzyıl), İstanbul: İz Yayınları.
• ÖZBEK, Nadir (2013). Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet Siyaset, İktidar ve
• Meşruiyet (1876-1914), İstanbul: İletişim Yayınları.
• ÖZTÜRK, Nazif (1995). Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara:
• TDV Yayınları.
• --------, (1995). “Evkaf-ı Hümayun Nezareti”, DİA, 11, 521-524.
• ÖZER, Ekrem (2007). Osmanlı’da Tekke ve Tarikat Islahatları-II. Mahmut Dönemi ve
• Sonrası-, Doktora Tezi, Atatürk Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Erzurum.
• SCHİMMEL, Annemarie (2012). İslamın Mistik Boyutları, (Çev. Ergun Kocabıyık),
• İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ŞENER, Abdüllatif (1990). Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul: İşaret
• Yayınları.
• TAŞĞIN, Ahmet (2013a). Dile Gelen Alevilik, İstanbul: Çizgi Yayınları.
• --------, (2013b). Şeyh Safî Buyruğu, (Haz. Ahmet Taşğın), Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• VAROL, Muharrem (2001). Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat
• Politikaları (1826-1866), Doktora Tezi, Marmara Üniv. Türkiyat Araşt. Enst.,
• İstanbul.
• YÜCER, Hür Mahmut (2010). Şeyh Sa’deddîn Cebavi ve Sa’dilik, İstanbul: İnsan
• Yayınları.