The Socio-Economic and Cultural History of Sheikh Hamza Dervish Lodge

Yıl 2020, Cilt: 13 Sayı: 1, 106 - 129, 30.06.2020

Zekeriya Işık

https://doi.org/10.17218/hititsosbil.694093

Öz

Sheikh Hamza is a historic figure with a religious and spiritual identity. It is not known when he has lived but his burial site was found in Hacı Bey Ağacı village of Çorum, which was then forgotten over time. According to archives, the grave of Sheikh Hamza was found following a divine intervention. It was revealed during a dream to Dervish Hıdır residing in Çorum. With the help of the locals, Dervish Hıdır built a shrine and a lodge at the burial site. Compared to initial samples, this monastery revealed at later stages, during mid-18th century and its official recognition and addition into the system also took a great while. The reason for the monastery to gain popularity among the public was its location on the Çorum-Laçin-Osmancık routewhich does not include any other similar structures providing the same service. Unlike the early-age examples, Sheik Hamza monastery failed to gain rich foundation revenues and therefore its socio-economic structure was relatively weak. The historic structures are now all gone but the re-built shrine and masjid is still playing an important role in serving the religious, social and cultural lives of the locals. The purpose of this study is to reveal the administrative, social and economic structure of Sheikh Hamza shrine and lodge, and to understand the impact on society’s faith and minds.

Anahtar Kelimeler

Ottomans, Sect, Lodge, Shrine, Sheikh Hamza

ŞEYH HAMZA TEKKESİ’NİN SOSYO-EKONOMİK VE KÜLTÜREL TARİHİ

Öz

Şeyh Hamza ne zaman yaşadığı tam olarak bilinmeyen, Çorum’un Hacı Bey Ağacı köyünde medfun bulunan ancak mezarının yeri zamanla kaybolan dinî, manevi hüviyete sahip tarihi bir şahsiyettir. Şeyh Hamza’nın mezarı, arşiv vesikalarında geçtiği şekliyle Çorum’da ikamet eden Derviş Hıdır’ın onu rüyasında görmesi sonucu bulunmuştur. Bulunan mezarın üzerine Derviş Hıdır ile ahalinin yardım ve gayretiyle türbe yanına da bir tekke inşa edilmiştir. İlk örneklerine nazaran hayli geç bir dönemde(18. yüzyıl ortalarında) ortaya çıkan tekkenin resmen tanınması ve sisteme eklemlenmesi de hayli zaman almıştır. Tekkenin kamusal alanda karşılık bulmasında Çorum-Laçin-Osmancık güzergahı üzerinde yer alması ve bu bölgede benzeri hizmet verecek başkaca bir zaviyenin bulunmamasının etkisi büyük olmuştur. Şeyh Hamza tekkesi erken dönem örnekleri gibi zengin vakıf gelirlerine ulaşamadığından sosyo-ekonomik yapısı nispeten zayıf kalmıştır. Bugün tarihi yapılardan eser kalmamakla birlikte yeniden inşa edilen türbe ve mescit köyün dinî, sosyal, kültürel yaşantısında etkin rol oynamaya devam etmektedir. İşte bu çalışma Şeyh Hamza türbesi ve tekkesinin idari, sosyal, ekonomik yapısını ortaya koymak, toplumun inanç ve zihin dünyası üzerindeki etkilerini araştırmak amacıyla yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, tarikat, tekke, türbe, Şeyh Hamza

Kaynakça

• KAYNAKÇA
• A. Arşiv Kaynakları
• Cevdet Tasnifi (C. EV.)
• C. EV. Nr. 141/7045 . C. EV. Nr. 512/25886.
• C. EV. 280/14279/1,2,3,4.
• C. EV. 512/25898/1,2.
• C. EV. 21/1003.
• C. EV, 399/20213.
• C. EV. 434/21977.
• C. EV. 492/24865.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.)
• DH. MKT. Nr. 1618/58.
• Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT)
• HAT. 543/26857.
• İrade Tasnifi Dâhiliye (İ. DH.)
• İ. DH. Nr.1313/1311.
• İbnülemin Tasnifi (İE.)
• İE. EV. Nr. 46/5187.
• Sivaslı Ali Baba Zaviyesi Vakfı Evrakı(HSDSABZ)
• HSDSABZ.8/50/1-2, 20 Safer 1275/ 29 Eylül 1858).
• Temettuat Defteri (ML. VRD. TMT.d.)
• ML. VRD. TMT.d. Nr. 521/2.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü H.984 (M.1576/1577) Tarihli ve TKG.KK.TTd.54 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Liva-i Çorum, (1. Cilt, Tıpkıbasım), T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayın No: 8, Ankara 2014. (TKGMA TTd 54).
• Çorum Şeriye Sicilleri Çorum Şeriye Sicilleri (2009), (Haz. Çorum Belediyesi Kent Arşivi), Çorum Belediyesi Kültür Yayınları.
• B) Diğer Kaynaklar
• Abdullah Lütfi Efendi (1999). Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi (Çev. Ahmet Hazarfen). C. I, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Ali İzzet Efendi (1997). Tezkire-i Makamat, (Haz. Mahmut Selim Gürsel). Çorum: İstikamet Ofset.
• Anakök, T. (1950). Çorum Tarihi. Basılmamış eser.
• Aşçı İbrahim Dede Hatıraları (2006). (Haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi), C. I-V, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Aşıkpaşazâde (1992). Aşıkpaşaoğlu Tarihi (Haz. Nihal Atsız). İstanbul: MEB Yayınları.
• Ay, R. (2012). Anadolu’da Derviş ve Toplum 13-15. Yüzyıllar. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Bademci, A. (2019). Şamanizmden Kızılbaşlığa Şiîliğin Türmen Yüzü. Konya: Çizgi Kitapevi.
• Bakırer, Ö. (2015). Bizans, Danişmend, Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Çorum (Haz. Mustafa Ercan, İrfan Yiğit). Çorum Tarihi, 5. Hitit Festival Komitesi, Çorum Belediyesi Kültür Yayını, 53-78.
• Barkan, Ö.L. (1942). İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, (II) 279-304.
• Bulduk, Ü.(1992). Çorum Sancağının Osmanlı İdari Teşkilatındaki Yeri-1. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (3) 129-167.
• Cebecioğlu, E. (2009). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları.
• Çanak(Erten), A. (2013). Abdal Ata Zaviyesi. Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• Çanlı, M. (2013). Ankara, Kastamonu, Sivas Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Çorum (1869-1908). Çorum Belediyesi Kültür Yayını.
• Çelebi, İ. (2008). Rüya. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 35, 306-309.
• Demir Baba Velâyetnâmesi (2011). Haz. Filiz Kılıç - Tuncay Bülbül, Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ekin, Ü. (2008). Osmanlı Ordusunda Moral Yükseltici Bir Kurum Olarak Ordu Şeyhliği. Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 10/1, 167-178.
• Erkoç, E. (2015). Çorum’da Sahabe Ve Evliya Makamları, Çorum Belediyesi Kültür Yayınları.
• Erünsal, İ. E. (2003). XV-XVI. Asır Bayrami Melamiliğinin Kaynaklarından Abdurrahman el-Askeri’nin Mir’atü’l-Işkı. Anakara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Erünsal, İ. E. ve Ocak, A.Y. (1995). Elvan Çelebi Menâkıbu’l-Kudsiyye Fî Menâsıbi’l-Ünsiyye-Baba İlyas-ı Horasânî ve Sülalesinin Menkıbevi Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• --------, (1969). Çorum’un Mecidözü’nde Âşık Paşa-Oğlu Elvan Çelebi Zâviyesi. Türkiyat Mecmuası, (15) 211-246.
• F.W. Hasluck (2012). Bektaşi Tetkikleri (Çev. Ragıp Hulusi-Haz. Mehmet Kanar). Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Gazzâlî (1975). İhyâ (Çev. Ahmed Serdaroğlu). İstanbul 1975, IV, 903.
• Ilıca, A. (2001). Çorum Vakıfları, Yüksek Lisans Tezi. Bursa Uludağ Üniversitesi.
• Işık, Z. (2015). Şeyhler ve Şahlar-Osmanlı toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim Süreçleri. Konya: Çizgi Kitap Evi.
• --------, (2018). Hasan Balım Sultan Zaviyesi’nin Sosyo-Ekonomik Ve Kültürel Tarihi. Turkish Studies, (13)3, 315-334.
• İnalcık, H. (1999). Ahilik Toplum Devlet, II. Uluslararası Ahilik Sempozyumu Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İsmail Rusuhî Ankaravî (2008). Osmanlı Tasavvuf Düşüncesi (Makâsıd-ı Aliyye Fî Şehri’t-Tâiyye) Haz. Mehmet Demirci. İstanbul: Vefa Yayınları.
• Kayacı, M. (2018). Tasavvuf Geleneğinde Rüya-Psikolojik Bir Yaklaşım. Yüksek Lisans Tezi. Çorum: Hitit Üniversitesi.
• Korkmaz, Ş. (2003). Çorum’un İdari Sosyal ve Ekonomik Yapısı (Tanzimat-II. Meşrutiyet). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Köç, A. (2016). Osmanlı Devleti’nde Devlet-Tekke İlişkisinin Önemli Bir Tanığı: Halveti Şeyhi Sofyalı Bâlî Efendi Ve Vakıfları. Belleten, LXXX, 797-821.
• Köprülü, M. F. (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Köseoğlu, N. (2009). Tarihte Çorum Köyleri, Ayas, Türkler ve Bölgesi (Haz. İrfan Yiğit). Çorumlu Dergisi, C. I, Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 484-489.
• --------, (2009). Çorum’da Oğuz Boyları (Haz. İrfan Yiğit). Çorumlu Dergisi, C. III, Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 1277-1283.
• Kurt, Y. (1991). XVI. Yüzyılda Çorumlu Kazası Kişi Adları. 26-27 Temmuz 1991 Uluslararası 11. Çorum Hitit Festivali, Türk Kültür Tarihi İçerisinde Çorum Sempozyumu Tebliğleri, Çorum Belediyesi Yayınları, 57-102.
• Kuşeyri, A. (1993). er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, Tah. Maruf Zerrik-Abdulhamit Baltacı, Beyrut.
• Maden, F. (2016). Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre XIX. Yüzyılda Osmancık’ta Koyun Baba Tekkesi. Uluslararası Nehrin Piri: Koyunbaba Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 54-92.
• Mensching, G. (2012). Din Sosyolojisi (Çev. Mehmet Aydın), İstanbul: Litera-Türk Yayınları.
• Molla Camî (2011). Nehafet’ül Üns Hadarât’il Kudüs-Evliya Menkıbeleri (Sadeleştiren Abdülkadir Akçiçek). Huzur Yayınevi.
• Ocak, A. Y. (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler (Metodolojik Bir Yaklaşım), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• --------, (1995). Emirci Sultan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (11) 153-155.
• --------, (2011). Babaîler İsyanı-Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Öz, M. (1991). 15 ve 16. Yüzyılda Çorum Sancağı Nüfus ve İktisadi Hayat. Uluslararası 11. Çorum Hitit Festivali, Türk Kültür Hayatında Çorum Sempozyum Tebliğleri, Çorum Beldeyiesi Yayınları.
• Schimmel, Annemarie (2012). İslam’ın Mistik Boyutları (Çeviren Ergun Kocabıyık). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Şahin, H.H. (2017). Çorum Nüfus Defterleri 1844. Ankara Okulu Basım Yayın Ltd. Şti.
• Şahin, H. (2012). Vefâiyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 42. 600-603.
• Şahin, İ. (1993). Çorum. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, 373-376.
• Şeyh Bedreddin (2008). Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin ve Menâkıbı, Haz. Abdülbâki Gölpınarlı-İsmet Sungurbey. İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Tacü’l Arifîn Es-Seyyid Ebu’l Vefâ (2006). Tacü’l Arifîn Es-Seyyid Ebu’l Vefâ Menakıbnâmesi (Haz. Dursun Gümüşoğlu) İstanbul: Can Yayınları.
• Tonbuş, N.(1940). Danişmendnâme ve Mirkatü’l-Cihat. Çorumlu Dergisi, C. II, 21, 654-658.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Tarihi, IV/I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Weber, M. (2012). Din Sosyolojisi (Çeviri Latif Boyacı). İstanbul: Yarın Yayınlar.
• Saha Çalışması Şeyh Hamza köyünde yapılan 20.11.2019 tarihli araştırma ve incelemelere dayanmaktadır. Bu esnada köy kütüğüne kayıtlı olup burada ikamet eden Kadir Altınkaya (d. 1936), Ali Topuz (d. 1946), Fehmi Erkoç (d. 1948), Veysel Altınkaya (d. 1965) ile yüz yüze görüşülerek nakledilen bilgiler kayıt altına alınmış ve çalışmada kullanılmıştır.