Kale-Yukarı Mezarlık Alanında Heykel, Balbal, Taş Baba Geleneğinin Yansımaları

Year 2025, Issue: 15, 197 - 214, 15.05.2025

Mustafa Beyazıt , Başaran Doğu Göktürk , Yusuf Baştürk

https://doi.org/10.37879/hoyuk.2025.1.197

Abstract

Denizli-Muğla kara yolunun 70. kilometresindeki Eski Kale (Tabae Antik Kenti)’de yerleşim yerinin dar olması her dönemde defin için ciddi sıkıntılara sebep olmuştur. Bu yüzden Türk-İslam Dönemi’nde de kent halkı definlerini yapmak için Denizli-Muğla karayolu ile ikiye ayrılmış durumdaki Kavaklıpınar mevkinde bulunan Kale-i Tavas Mezarlığı’nı kullanmışlardır. 2015 yılından itibaren düzenli olarak çalışmaların yürütüldüğü Kale-i Tavas Yukarı (Doğu) Mezarlık’ta, kültürel miras niteliğinde dört binden fazla mezar taşı tespit edilmiştir. Bunların arasında, Türklerin İslamiyet öncesi dönemlerine ait gelenek ve kültürlerini yansıtan; geometrik bezemeli, damgalı ve insan siluetli/formlu özellikleriyle bizi Orta Asya’ya götüren mezar taşları ayrı bir grup olarak dikkat çekmektedir. Özellikle Orta Asya coğrafyasında Türklerin balbal, taş heykel (taş baba) geleneğinin temsilcisi olarak gördüğümüz on bir mezar taşı, bu çalışmanın ana konusunu oluşturmaktadır. Bahsi geçen mezar taşları, yüzeylerindeki bezeme, form ve gövde özelliklerine göre tasnif edilerek açıklamaları çizim ve fotoğraflarla desteklenmiştir. Taşlar, taşıdıkları nitelikler doğrultusunda kıyafet unsurları barındıranlar, takı tasvirleri içerenler, kazıma tekniğiyle oluşturulmuş insan siluetlerine sahip olanlar ve belirgin insan uzuvlarıyla şekillendirilmiş örnekler olmak üzere alt gruplar hâlinde incelenmiştir. Bu taşların öncülleri ve benzer örnekleri, Orta Asya’dan başlayarak Kafkaslar, Karadeniz havzası ve Türkiye sınırları içerisinden seçilmiş örneklerle karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. İslamiyet öncesi dönemlerden günümüze kadar sürdürülen bu geleneğin, farklı inanç sistemlerinden geçerek nasıl devam ettirildiği, çalışma kapsamında değerlendirilmiştir.

Keywords

Kale-i Tavas , Mezar Taşı , Orta Asya , Damga , Balbal , Heykel , Taş Baba

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Reflections of the Old Turkic Statue Tradition in the Upper Section of the Islamic Cemetery in the Kale District, Denizli

Abstract

The limited residential area in the ancient city of Tabae, located at the 70th kilometer of the Denizli-Muğla highway, created significant difficulties in identifying suitable burial grounds throughout history. During the Turkish-Islamic period, the Kale-i Tavas Cemetery in the Kavaklıpınar area, divided by the highway, served as the main burial site. Since 2015, systematic documentation efforts in the eastern section of this cemetery, known as the Upper Cemetery, have recorded over four thousand tombstones of cultural and historical value. Among these, a distinct group of tombstones stands out with their geometric decorations, tribal tamgas, and human-shaped or silhouetted forms, reflecting the traditions and cultural elements of the Turks from the pre-Islamic period and evoking strong associations with Central Asia. This study focuses on eleven tombstones belonging to a distinct group that can be regarded as representatives of the balbal tradition and the Old Turkic statuary culture originating from Central Asia. The tombstones in question are described based on their surface decorations, forms, and body characteristics, and these descriptions are supported with drawings and photographs. The stones are examined in subgroups according to their distinctive features: those bearing elements of clothing, depictions of jewelry, incised human silhouettes, and figurative examples shaped with clearly rendered human limbs. Predecessors and comparable examples of these stones are analyzed through a comparative approach, including selected cases from Central Asia, the Caucasus, the Black Sea basin, and within the borders of modern-day Türkiye. The study also explores how this tradition, rooted in the pre-Islamic period, has been sustained through time by adapting to different belief systems up to the present day.

Keywords

Kale-i Tavas , Tombstone , Central Asia , Tamga , Balbal , Statue , Stone Ancestor

Ethical Statement

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the works referred are mentioned in the bibliography.

References

• Aksoy 2011 Aksoy, M., “Milattan Önce Anadolu’da Türk İzleri”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 292, 43-48.
• Aksoy 2012 Aksoy, M., “Tunceli’de Koç-Koyun Heykelleri ve Balballar”, 2023 Dergisi, 129, 16-20.
• Aktemur 2012 Aktemur, A. M., “Çıldır Çevresinden Soyut İnsan Heykeli Biçimli Mezar Taşları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16/3, Erzurum, 135-150.
• Aktemur 2017 Aktemur, A. M., “Posof Çevresindeki Mezarlıklar ve Mezar Taşları”, The Journal of Academic Social Science Studies, 64, 237-268.
• Appelgren-Kivalo 1931 Appelgren-Kivalo, H., Alt-Altheische KunstDenkmaler, Finnisch Altertumsgesellschaft, Helsingfors.
• Arslan-Uysal 2011 Arslan, M.-Uysal, N., “Adıyaman Besni İlçesi İncearaplar Köyü’ndeki Mezar Taşları”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 25, 15-49.
• Arslan Sağıroğlu 2017 Arslan Sağıroğlu, A., “Taşlar Konuşur: Türk Mezar Taşlarının Biçim Dili”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6/3, 1923-1937.
• Alyılmaz-Alyılmaz 2014 Alyılmaz, S.-Alyılmaz, C., “Eski Türk Kadın Heykellerinin Düşündürdükleri” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 4, 1-33.
• Barışta 2002 Barışta, H. Ö., “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Bazı Takı Tasvirleri”, III. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler 04-08 Ekim 1999, III/II, İstanbul, 1309-1313.
• Bayrakal 2017 Bayrakal, S., “Ulubey’deki (Uşak) İki Mezar Taşının Türk Mezar Taşı Dünyasındaki Yeri ve Önemi”, Türk Dünyası Araştırmalar, 227, 1-14.
• Beyazıt-Çelemoğlu-Atıcı 2021 Beyazıt, M.-Çelemoğlu, Ş.-Atıcı, A., Denizli-Kale Yukarı Mezarlık’ta Osmanlı Geleneğini Devam Ettiren Cumhuriyet Dönemi Mezar Taşları, ed. Y. Beyazıt, Nobel Yayınları, Denizli. Beyazıt-Göktürk 2022 Beyazıt, M.-Göktürk, B. D., “Kale-i Tavas Mezarlığı’nda Orta Asya Geleneği ile Bağlantılı Mezar Taşları-I”, XVIII. Türk Tarih Kongresi 1-5 Ekim 2018 Bildiriler Kitabı, C 1, Ankara, 829-872.
• Belli 2003 Belli, O., Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller Stone Balbals and Statues in Human Form in Kirghizistan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Berkli 2012 Berkli, Y., “Azerbaycan-Bakü’de Bulunan İnsan Heykel Biçimli Mezar Taşları ve Orta Asya-Azerbaycan-Anadolu İlişkisi”, Türk Kültürü ve Hacıbektaş Velî Araştırma Dergisi, 61, Ankara, 27-42.
• Bülbül 2020 Bülbül, D., “Konya-Hâdim’de Bulunan Saç Süslemeli Kadın Mezar Taşları”, 2. Uluslararası Geleneksel Türk Mezar Taşları Sempozyumu Bildirileri, 5-47.
• Bülbül 2022 Bülbül, D., “Konya’nın Taşkent İlçesindeki Tarihi Mezar Taşları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Palmet Dergisi, 1, 24-56.
• Çerezci 2013 Çerezci, J. Ö. O., Orta ve İç Asya’da VI-IX. Yüzyıllar Arasında Maden Sanatı: Göktürk Devri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Çerezci 2022 Çerezci, J. O. Ö., “The Importance of Women According to the Art Works in Gokturk Period”, Perspectives in Gender Studies Space, History, Art, 169-192.
• Çoruhlu 2001 Çoruhlu, Y., “Göktürk Sanatında Dini Nitelikli Heykeller ve Tasvirler” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 48, 2000, 95-146.
• Çoruhlu 2003 Çoruhlu, Y., “Türk Sanatında Görülen Devlet Simgeleri”, Kutadgu Bilig Felsefe-Bilim Araştırmaları, 4, İstanbul, 229-258.
• Çoruhlu 2007 Çoruhlu, Y., Erken Devir Türk Sanatı İç Asya’da Türk Sanatının Doğuşu ve Gelişimi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Çoruhlu 2016 Çoruhlu, Y., Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar Orta ve İç Asya’nın Erken Devir Türk Mezar Mimarisi Üzerine Bir Deneme, Ötüken Neşriyat, İstanbul. Çoruhlu 2018 Çoruhlu, Y., “Antalya Güzeloba Mezarlığı Nakışlı, Şekilli, Simgeli Mezar Taşları”, 2. Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi Bildiriler 2-5 Aralık 2015, ed. J. Ö. Oktay Çerezci-H. Kâtipoğlu, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Türk Sanatı Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2018, 9-38.
• Doğan 2019a Doğan, İ., Doğu Avrupa’daki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar, Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Doğan 2019b Doğan, İ., Kafkasya’daki Göktürk (Runik) İşaretli Yazıtlar, Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Erdoğan 2022 Erdoğan, A., Göktürk Dönemi Eserlerinde Giyim Aksesuarları (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• Eroğlu 2017 Eroğlu, E. F., “Beşkaza Yöresi Yörük-Türkmen Mezar Taşlarının tarihsel Kökenlerine Genel Bir Bakış”, 2. Ulusal Yörük Türkmen Çalıştayı Bildiriler Kitabı 24-26 Şubat 2017-Antalya, ed. F. Uslu, Antalya, 220-282.
• Demirel 2008 Demirel, F., Besni Mezar Taşları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Güneri 2006 Güneri, S., “OTAK (Orta Asya’da Türk Kültürünün Arkeolojik Kaynakları) Projesinin Avrasya Türk Araştırmalarına Katkıları”, XV. Türk Tarih Kongresi 11-15 Eylül 2006, Türk Tarih Kurumu, C 2, Ankara, 511-552.
• Güneri 2018 Güneri, S., Türk-Altay Kuramı Arkeolojik Belgeler Işığında Kuzey Asya’da Türklerin Erken Kültür Tarihi, Kaynak Yayınları, Ankara.
• Hayashi 2012 Hayashi, T., “Türk Taş Heykelleri ve Moğol Taş Heykelleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 60/1, 15-38.
• İnan 1998 İnan, A., “A. D. Graç, Drevnetürkskiye İzvayaniya Tuvi (Tuvada Eski Türk Heykelleri) Moskova 1961”, Makaleler İncelemeler, C II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 373- 378.
• Karamağaralı 1992 Karamağaralı, B., Ahlat Mezar Taşları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Kubarev-Tsevendori 2001 Kubarev, V. D.-Tsevendorj, D., “Batı Moğolistan’daki Taşbabalar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, çev. O. Sarıdiken, 17, Erzurum, 213-224.
• Kubarev 2002 Kubarev, G. V., “Sanat Malzemelerine Göre Orta Asyalı Türklerin Giyimleri”, Türkler, ed. S. Koca vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, 4-193.
• Kubarev 2005 Kubarev, G. V., The Culture of The Ancient Turks of The Altai (On The Basis Of Burials), ed. E. I. Derevjanko, Russian Academy Of Sciences Siberian Division Institute of Archaeology and Ethnography, Novosibirsk.
• Kubarev 2007 Kubarev, G. V., “Ancient Turkic Statues: Epic Hero Or Warrior Ancestor?”, Archaeology, Ethnology C Anthropology of Eurasia, 1/29, Novosibirsk, 136-144.
• Kubarev 2017 Kubarev, G. V., “Old Turkic Statues from Apshiyakta, Central Altai: On Female Representations in Turkic Monumental Art”, Archaeology, Ethnology C Anthropology of Eurasia, 45-1, Novosibirsk, 93-103.
• Kubarev-Kubarev 2013 Kubarev, V. D.,-Kubarev, G. V., Каменные Изваяния Древних Тюрок Южной Сибири, Издательство Института археологии и этнографии, СО РАН. Новосибирск [Kamenniye Izvayaniya Drevnikh Turok Yujnoy Sibiri, (Stone Statues of Ancient Turks of South Siberia), Izdatel’stvo Instituta arkheologii i etnografii, SO RAN. Novosibirsk]
• Kulaz-İgit 2018 Kulaz, M.-İgit, İ., Tunceli’deki Mezarlıklar ve Mezar Taşları, Hiperlink Yayınları, İstanbul.
• Martinov 2013 Martinov, A. I., Altay Kaya Resimleri Biçiktu-Boom, çev. Z. Bağlan Özer, e-kitap, Ankara. http://www.akmb.gov.tr/userfiles/files/altay_kaya_resimleri_ekitap.pdf, son erişim tarihi: 21.03.2021
• Nowgorodowa 1980 Nowgorodowa, E., Alte Kunst Der Mongolei, E. A. Seemann Verlag, Leipzig.
• Okladnikov 1981 Okladnikov, A., Art of The Amur: Ancient Art of The Russian Far East, Harry N. Abrams Inc, New York.
• Orkun 1986 Orkun, H. N., Eski Türk Yazıtları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. Ögel 2000 Ögel, B., Türk Kültür Tarihine Giriş, C VI, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Ögel 2014 Ögel, B., İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Rudenko 1970 Rudenko, S. I., Frozen Tombs of Siberia: The Pazyryk Burials of Iron Age Horsemen, Berkeley/ Los Angeles.
• Salman 2006 Salman, F., “Göktürk Dönemi Kıyafetleri”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 9, Erzurum, 12-34.
• Sevin-Özfırat 2001 Sevin V.-Özfırat A., “Hakkari Stelleri: Doğu Anadolu’da Savaşçı Çobanlar İlk Not”, Belleten, 65/243, 501-518.
• Somuncuoğlu 2011 Somuncuoğlu, S., Saymalıtaş Gökyüzü Atları/Saimaluu-Tash Sky-Horses, Atok Yayınları, İstanbul.
• Vinnik 2011 Vinnik, D. F., “Yayın Kritik, O. Belli, Kırgızistan’da Taş Balbal ve İnsan Biçimli Heykeller/ Stone Balbals And Statues in Human form in Kirghizistan”, Arkeoloji, Anadolu C Avrasya, 1-2, İzmir, 142-147.
• Yılmaz-Daşman 2010 Yılmaz, A.-Daşman, A., “Saymalıtaş’ın Bronz Dönemi Petroglifleri”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 5, Kars, 143-159.