Silifke Kalesi Kazısında Bulunan Usta İmzalı ve Damgalı Tütün Lüleleri

Year 2025, Issue: 16, 207 - 234, 15.11.2025

Ali Boran , Nuri Gündoğdu , Sultan Eren , Saliha Karagöz Yılmaz

Abstract

Mersin ili, Silifke ilçe merkezinde yer alan Silifke Kalesinde kazı çalışmaları Prof. Dr. Ali Boran başkanlığında 2011 yılında başlamıştır. Kazı ve sondaj çalışmalarında mekânlar ortaya çıkarılmış ve bu mekânlardan günlük kullanım eşyaları, yoğun olarak seramik ve cam malzemeden yapılmış kapkacak parçaları, obje parçaları, takı parçaları, madeni eşya ya da alet parçaları gibi çeşitli eser türleri bulunmuştur.
Arkeolojik kazı çalışmalarında, yoğun olarak pişmiş toprak malzemeden yapılmış eserler ortaya çıkarılmıştır. Bunlar arasında önem arz eden tütün lüleleri sayısal verisi yüksek buluntular arasındadır. Kazılarda ortaya çıkan ve çalışma kapsamında ele alınan lüleler tipoloji, hamur özellikleri, süsleme ve usta imzası gibi özellikler açısından önemli veriler sunmaktadır.
İncelenen eserler arasında “yuvarlak çanaklı” ve “basık yuvarlak çanaklı” örnekler görülmektedir. Ayrıca yoğun deforme ve kırılmalardan dolayı formu tespit edilemeyen örnekler de mevcuttur. Ele alınan bu eserler çanak formlarından ziyade usta imzası ve damga/mühür özellikleriyle de dikkat çekmektedir. Usta imzalarında sıklıkla “Sinan” ismi okunurken, bazı mühürler ve yazı kuşağı-beyitler okunamamış ya da silinmiş durumdadır. Silifke Kalesi Kazılarında bulunan tütün lülelerinin üretim yerleri kesin olarak bilinmemektedir. Bu lüleler Osmanlı Dönemi’nde XVII-XIX. yüzyıllar arasında kullanılmıştır.
Bu çalışmayla birlikte, kazılar sonucunda ortaya çıkan damgalı ve usta imzalı 21 adet tütün lülesinin özelliklerinin tanımlanması, benzer örnekleriyle karşılaştırılması ve literatüre sunulması amaçlanmıştır.

Keywords

Silifke Kalesi , Tütün Lülesi , Damga , Mühür , Beyit

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Master-Signed and Stamped Tobacco Pipes Unearthed during the Silifke Castle ExcavationsMaster Signed And Stamped Tobacco Pipes Unearthed During The Silifke Castle Excavation

Abstract

Excavations at Silifke Castle, located in the district center of Silifke in Mersin Province, began in 2011 under the direction of Prof. Dr. Ali Boran. During the excavations and drilling work, various artifacts were unearthed, including items of daily use; ceramic and glass vessel fragments, object fragments, jewelry, metalwork, and tool parts.
During the archaeological excavations, numerous terracotta artifacts were also uncovered. Among the most significant of these finds are tobacco pipes. The pipes unearthed during the excavations and analyzed in this study provide important data regarding their typology, clay characteristics, ornamentation, and maker’s marks.
Among the examined artifacts, examples with “round bowls” and “flat round bowls” are observed. There are also pieces whose forms cannot be determined due to extensive deformation and breakage. These artifacts are notable not only for their bowl shapes but also for their master signatures and stamped/ sealed features. While the name “Sinan” appears frequently in the master signatures, some seals and inscriptions are illegible or have been worn away. The exact findspot of the tobacco pipes discovered during the Silifke Castle excavations is unknown. These pipes were used during the Ottoman period, between the 17th and 19th centuries.
The aim of this study is to identify the characteristics of 21 stamped and master-signed uncovered during the excavations, to compare them with similar examples, and to introduce them into the scholarly literature.

Keywords

Silifke Castle , Tobacco Pipe , Stamp , Seal , Couplet

Ethical Statement

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the works referred are mentioned in the bibliography.

References

• Akbay 2017 Akbay, E., Niğde, Nevşehir ve Eskişehir Müzelerinde Bulunan Lüle Örnekleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Ayhan 2010 Ayhan, G., “Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntularının Değerlendirilmesi”, Sanat Tarihi Dergisi XIX/1, 1-22.
• Ayhan 2011 Ayhan, G., Hasankeyf Kazısı Lüle Buluntuları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi, İzmir.
• Ayhan 2012 Ayhan, G., Ayasuluk İç Kalesi “Süzgeç Çanaklı” Ve “Kaideli Süzgeç Çanaklı” Lüle Buluntuları, ed. C. Şimşek–B. Duman–E. Konakçı, Ege Yayınları, İstanbul.
• Aykaç 2021 Aykaç, R., Silifke Kalesi Kazılar Sonucu Ortaya Çıkan Yerleşim Dokusu, Ege Yayınları, İstanbul.
• Bakla 2007 Bakla, E., Tophane Lüleciliği Osmanlı‘nın Tasarımdaki Yaratıcılığı ve Yaşam Keyfi, Antik A.Ş. Kültür Yayınları, İstanbul.
• Boran–Aykaç 2021
• Boran, A.–Aykaç, R., Silifke Kalesi Kazı Buluntuları 2010-2020, Ege Yayınları, İstanbul.
• Budak–Kubaşık 2023
• Budak, A.–Kubaşık, O., “Güray Müze Koleksiyonunda Yer Alan Usta Mühürlü Osmanlı Lüleleri”, Palmet Dergisi, 3, 113-124.
• Budaktaş 2020
• Budaktaş, Y., Divriği Kalesi Kazısı Lüle Buluntuları (2006-2017), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Canıbek 2022
• Canıbek, F. S., Amasya Harşena Kalesi ve Kızlar Sarayı Kazıları Lüle Buluntuları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Cengiz 2011
• Cengiz, A., Edirne Yeni Saray Kazılarında Ele Geçen Lüleler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Çınar–Toprak 2014
• Çınar, Ü.–Toprak, H., Antalya, Kaleiçi Akmed Oteli Sondaj ve Kazı Çalışmaları, Anmed Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri, ed. K. Dörtlük–T. Kâhya–B. R. Seyhan–T. Ertekin, Antalya.
• Doğanay 2019
• Doğanay, M., Tarsus Müzesi’nde Bulunan Lüleler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi, Konya.
• Erdoğan 2019
• Erdoğan, A. K., Mardin Müzesi’nde Bulunan Lüleler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Ergün-Uğurlu 2006
• Ergün, G. S.–Uğurlu, K. E., “1935 Yılından Günümüze Türkiye’de Tütün Ekimi ve Üretiminde Bölgesel Değişimler İle Alternatif Ürün Projesinin Etkileri”, IV. Coğrafya Sempozyumu, (Ankara, Türkiye), 102-115.
• Fındık 2016
• Fındık, E. F., “Ay Işığında Tütün Seremonisi-Osmanlı Kırsalında Tütün Kullanımının Kanıtları: Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları Lüle ve Nargile Buluntuları”, Cedrus, IV, 373-392.
• Gözcü–Çakmak 2014
• Gözcü, A.–Çakmak, F., Osmanlı Toplumunda Tütün Merkezli Çatışma Alanı: Kolcular Ve Ayıngacılar, Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün, ed. H. Vakıf Mercimek–İ. Eren Akçiçek, Tarihçi Kitabevi, İstanbul.
• Gürhan 2007
• Gürhan, S. G., Akşehir Taş Medrese Müzesi’ndeki Türk Dönemi Seramikleri 2000-2001 Anıt Meydan’da Yapılan Kurtarma Kazısı Seramikleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi, İzmir.
• İnanan–Şahin 2017
• İnanan, F.–Şahin, D., “Arkeopark-Osmanlı Lüleleri Osmanlı’da Tütün Keyfi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 32, 33-54.
• Karasu–İşler 2022
• Karasu, Y. E.–İşler, N. A., “Tyana (Kemerhisar) Kazısı Geç Osmanlı Dönemi Fincan ve Lüle Buluntuları”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 20/3, 269-288.
• Kaya–Özmen 2017
• Kaya, D.–Özmen, B. O., “Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea?) Kazıları Osmanlı Lüleleri”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi XXVIII, İstanbul.
• Kurt 2022 Kurt, M., “Amorium Kenti Kazıları Lüle Buluntuları”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 11/3, 358-369.
• Metin 2019 Metin, Y. N., “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Lüle Buluntuları (2010-2015)”, Sanat Tarihi Yıllığı 28, 81-102.
• Oktar 1992 Oktar, Ö. T., Osmanlı Devleti’nde Reji Şirketi, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul.
• Peçevi 1968
• Peçevi, İ., Peçevi Tarihi 1, Kültür Bakanlığı Neşriyat Yurdu, İstanbul.
• Sağcan 2019
• Sağcan, K., Bitlis Kalesi Kazısı Tütün Lüleleri (2011-2015), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Sözlü 2020 Sözlü, H., Silifke Kalesi Kazısı Tütün Lüleleri (2011-2019), Akademisyen Kitabevi, Mersin.
• Şahin–Gülsefa 2017
• Şahin, D.–Gülsefa, G., “Bursa Tophane Seramikleri”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 32, 77-104.
• Şahin–Taşlıgil 2013
• Şahin, G.–Taşlıgil, N., “Türkiye’de Tütün (Nicotiana Tabacum L.) Yetiştiriciliğinin Tarihsel Gelişimi ve Coğrafi Dağılımı”, Doğu Coğrafya Dergisi 18/30, 71-101.
• Şahin–Özcan-Sol 2021
• Şahin, S.–Özcan, S.–Sol, S. A., “Son Dönem Çalışmaları Işığında Anamur Mamure Kalesi”, Amisos 6/11, 267-284.
• Şen–Karasu 2020
• Şen, K.–Karasu, Y. E., “Bitlis Kalesi Osmanlı Dönemi Lülelerinin Değerlendirilmesi (2018 Yılı Kazı Sezonu)”, İstanbul Üniversitesi Art Sanat Dergisi 14, 413-440.
• Tanrıveren 2015
• Tanrıveren, F. M., Konya ve Çevresindeki Müzelerde Bulunan Osmanlı Dönemi Tütün Kültürüne Ait Etnografik Objeler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Vroom 2019 Vroom, J., Bizans’tan Modern Döneme Egede Seramik 7.-20. Yüzyıllar Bir Giriş Ve El Kitabı, çev.
• Y. Bağcı, Anamed Yayınları, İstanbul.
• Yardımcı 1999
• Yardımcı, İ., Seramik Pipo, (Yayımlanmamış Sanatta Yeterlilik Tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Yazıcı 2019
• Yazıcı, N. M., “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Lüle Buluntuları (2010-2015)”, Sanat Tarihi Yıllığı 28, 81-102.
• Yılmaz 2010
• Yılmaz, A., Bitlis Kazısı’nda Ortaya Çıkarılan (2004-2008) Tütün Lüleleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale.
• Yılmaz 2020
• Yılmaz, A., “Bitlis Kalesi Kazısındaki (2004-2008) Tütün Lüle Buluntularından Örnekler”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21, 123-141.