A Religious Term in Old Turkish Manichaean, Buddhist and Islamic Texts: ökün- and Derivatives

Year 2025, Volume: 42 Issue: 1, 262 - 283, 30.06.2025

Celalettin Bulut Bostan

https://doi.org/10.32600/huefd.1586391

Abstract

In the Old Uyghur period of Old Turkish, where the most intensive works in terms of number and volume were created, interaction with languages such as Chinese, Sanskrit, Sogdian, Tocharian, etc. was made. As a result of translation activities, especially in religious-based works that emerged in the Manichasite and Buddhist circles, Turkish equivalents were used for many terms and words of foreign origin in a way that the public could understand. This situation brought with it a strong religious terminology. In the Karakhanids period, with the adoption of Islam as the official religion of the state, an intensive religious terminology is observed in Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kutadgu Bilig and Atabetü’l-Hakayık, especially in the Qur’an translations (TİEM 73, Rylands Kur’an Tercümesi, Özbekistan Kur’an Tercümesi). In this direction, the verb ökün- and its derivatives, which means “to regret”; “to repent” in Old Turkish Manichasite, Buddhist and Islamic texts, and which is equivalent to tevbe in Arabic and kṣānti in Sanskrit, are analyzed. Various linguistic explanations about the derivative are made by giving the contexts in which the identified derivatives occur. Then, the status of the identified derivatives in historical and modern Turkic languages was also mentioned. As a result of the study, the words ökün-, ökünmiş, ökünügli, öküngen, ökünmek, ökünmeklig, öküngü, öküngülüg, öküntür-, ökünç, ökünçlüg and ökünçsüz were discussed. Some of these derivatives can be found in historical and modern Turkic languages after Old Turkic. As a result of this study, the words ökün-, ökünmiş, ökünmek, öküngü, and ökünçlüg are found in Manichaean texts; ökün-, ökünmiş, ökünmek, ökünmeklig, öküngü, öküngülüg, öküntür-, ökünç, ökünçlüg, and ökünçsüz are found in Buddhist texts; ökün-, ökünmüş, ökünügli, öküngen, öküngü, öküntür-, ökünç, ökünçlüg, and ökünçsüz are found in Islamic texts. The words ökün-, ökünmiş, öküngü, and ökünçlüg found in this study are common in Manichaean, Buddhist, and Islamic texts. The words ökünür-, ökünç, and ökünçsüz are common in Buddhist and Islamic texts while the words ökünmeklig and öküngülük are found only in Buddhist texts, and the words ökünügli and öküngen are found only in Islamic texts.

Keywords

Old Turkish , Manichaeism , Buddhism , Islamic circle , ökün-

Eski Türkçe Manihaist, Budist ve İslamî Metinlerde Dinî Bir Terim: ökün- ve Türevleri

Abstract

Eski Türkçenin sayıca ve hacimce en yoğun eserlerin oluştuğu Eski Uygurca döneminde Çince, Sanskritçe, Soğdca, Toharca vs. dillerle etkileşime girilmiştir. Özellikle Manihaist ve Budist çevrede ortaya çıkan dinî temelli eserlerdeki çeviri faaliyetleri sonucu, yabancı kökenli birçok terim ve sözcük için halkın anlayacağı biçimde Türkçe karşılıklara başvurulmuştur. Bu durum beraberinde de sağlam bir dinî terminolojiyi getirmiştir. Karahanlılar devrinde ise devletin resmî dini olan İslamiyet’in kabulüyle birlikte özellikle Kur’an Tercümeleri (TİEM 73, Rylands Kur’an Tercümesi, Özbekistan Kur’an Tercümesi) başta olmak üzere Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kutadgu Bilig ve Atabetü’l-Hakayık’ta yoğun bir dinî terminoloji göze çarpmaktadır. Bu doğrultuda Eski Türkçe Manihaist, Budist ve İslamî çevre metinlerinde görülen “pişman olmak”; “tövbe etmek” anlamına gelen Arapçada tevbe, Sanskritçede ise kṣānti karşılığıyla görülen Eski Türkçe ökün- fiili ve bu fiilin türevleri ele alınmıştır. Tespit edilen türevlerin geçtiği bağlamlara yer verilerek türevle ilgili çeşitli dilsel açıklamalar yapılmıştır. Ardından tespit edilen türevlerin tarihî ve çağdaş Türk dillerindeki durumuna da değinilmiştir. Yapılan çalışma sonucunda ökün-, ökünmiş, ökünügli, öküngen, ökünmek, ökünmeklig, öküngü, öküngülüg, öküntür-, ökünç, ökünçlüg ve ökünçsüz sözcükleri ele alınmıştır. Tespit edilen bu türevlerin bazılarına Eski Türkçe sonrasında tarihî ve çağdaş Türk dillerinde rastlamak mümkündür. Bu değerlendirme sonucu ökün-, ökünmiş, ökünmek, öküngü ve ökünçlüg sözcükleri Manihaist çevrede; ökün-, ökünmiş, ökünmek, ökünmeklig, öküngü, öküngülüg, öküntür-, ökünç, ökünçlüg ve ökünçsüz sözcükleri Budist çevrede; ökün-, ökünmiş, ökünügli, öküngen, öküngü, öküntür-, ökünç, ökünçlüg ve ökünçsüz sözcükleri ise İslamî çevrede tespit edilmektedir. Tespit edilen bu biçimlerden ökün-, ökünmiş, öküngü ve ökünçlüg Manihaist, Budist ve İslamî çevrede ortaklık göstermektedir. öküntür-, ökünç ve ökünçsüz sözcükleri ise Budist ve İslamî çevrede ortaklık gösterirken ökünmeklig ve öküngülük sözcükleri sadece Budist çevrede, ökünügli ve öküngen sözcükleri ise sadece İslamî çevrede rastlanılmaktadır.

Keywords

Eski Türkçe , Manihaizm , Budizm , İslami çevre , ökün-

Supporting Institution

Yoktur.

Thanks

Yoktur.

References

• Ahmadova, A. (2021). Eski Uygur metinlerinde Çince kökenli dinî terimler. IX. Uluslararası Türkoloji Kongresi, 20-22 Ekim 2021. 251-259.
• Ağca, F. (2009). 11-12. Yüzyıllara ait Maniheist-Budist ve İslami Türkçe metinlerin ses ve şekil özelliklerine göre Eski Türkçe kavramı ve sınırları. Türk Kültürü, 1, 1-47.
• Ağca, F. (2010). Budist Türk çevresi metinlerinde olumsuzluk ve yokluk şekilleri. TKAE Yayınları.
• Akar, A. (2024). Tarihi Türk lehçelerinde din terimlerinin oluşumu. Tarihî Türkçe Kur’an Tercümeleri Üzerine Araştırmalar. 1-9.
• Akdemir, Y. & Hasan, İ. (2017). Erken Orta Çağ Türkçesinde dini terminoloji oluşturma. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 1-32.
• Arat, R. R. (1942). Uygurlarda ıstılahlara dâir. Türkiyat Mecmuası, 7, 56-81.
• Arat, R. R. (2006). Atabetü’l-Hakayık. Türk Dil Kurumu Yayınları. [AH]
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-enbiya II dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları. [KE]
• Ata, A. (2007). Türk dilinde esma-i hüsna. IV. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri içinde (ss. 131-154). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019). Karahanlı Türkçesinde ilk Kur’an tercümesi (Rylands nüshası, giriş-metin-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları. [RKT]
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lûgat-it-Türkiye. Türk Dil Kurumu Yayınları. [TZ]
• Aydın, E. (2019). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019a). Sibirya’da Türk izleri. Kronik Kitap.
• Aydın, E. (2022). Eski Türklerde gündelik hayat. Kronik Kitap.
• Bang, W. & Gabain, A. (1930). Turkische Turfantexte IV Ein neues Uigurisches sündenbekenntnis. Verlag der Akademie der Wissenschaften.[TTT IV]
• Bang-Kaup, W. & Gabain, A. (1929). Türkische turfan-texte II. Manichacia. 411-434.
• Barutcu Özönder, F. S. (2003). Erken Orta Türkçede Buddhist ve İslâmî terminoloji üzerine bir karşılaştırma. Kök Araştırmalar, 5(1), 13-31.
• Barutçu Özönder, F. S. (2002). Eski Türklerde dil ve edebiyat. Türkler Ansiklopedisi içinde (ss. 485-501). Yeni Türkiye Yayınları.
• Baskakov N. A. (1958), Karakalpakşa-Rusşa Sözlik. [KRS]
• Baskakov N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar. [NRS]
• Bayraktar, N. (2016). +SIZ ekinin işlevleri üzerine bir değerlendirme ve Dede Korkut Hikâyelerinde +SIZ eki. Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(1), 47-53.
• Bayraktar, N. (2018). Türkçede fiilimsiler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlük. Tablet Yayınları [ÇTTTS]
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca gülistan tercümesi (gramer-metin-dizin) [yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi. [ÇGT]
• Bodrogligeti, A. (1972). İslamic terms in Eastern Middle Turkic. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 355-367.
• Bozyer, H. (2015). Âsaf Hâlet Çelebi’nin Kaynakları Üzerine Bir İnceleme. Yeni Türk Edebiyatı Araştırmaları, 13, 155-180.
• Buswell, R. E. & Lopez, D. S. (2014). The princeton dictionary of Buddhism. Princeton University Press.
• Cin, A. (2004). Türkçede +sIz/ +sUz eki üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 52(1), 1-43.
• Clark, L. (2000). The conversion of Bügü Khan to Manichaeism. Studia Manichaica IV. Internationaler Kongreß zum Manichäismus. Berlin, 14-18 Juli 1997, 83-123.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre thirteenth century Turkish. Oxford University Press. [EDPT]
• Çağatay, S. (1968). Türkçede dinî tabirler. Necati Lügal Armağanı içinde (ss. 191-198). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çağatay, S. (1972). Divânü Lügâti’t-Türk’te inançla ilgili sözler. Türk Dil Kurultayı Bilimsel Bildiriler içinde (ss. 385-391). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çetin, E. (2016). Eski Uygurca metinlerde +lıg,+lug ekinin sıfatlarda kullanımı. International Journal of Language Academy, 4(13), 49-58.
• Çetin, E. (2021). Karahanlı Türkçesi metinlerinde Manihaist ve Budist çevreye ait bazı sözcükler. Türkiyat Mecmuası, 31(1), 199-223.
• Dankoff, R. ve Kelly, J. Mahmūd el-Kāşgarī, compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) part I-III. Sources of Oriental Languages and Literatures, Turkish Sources, 7, 1982-1985. [CTD]
• Demir, N. & Yılmaz, E. (2006). Uygur edebiyatı (VIII-XIV. yüzyıl): nesir. Türk Edebiyatı Tarihi I içinde (ss. 154-176). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Demirel Kamanlı, E. (2022). Eski Türkçede yokluk bildiren +sXz eki ve bununla genişleyen eklerle kurulan bazı tek örnekler üzerine sözlük bilimsel bir değerlendirme. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 6(1), 59-78. https://doi.org/10.30563/turklad.1051026
• Deniz, S. (2019). Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Türkçesi eserlerinde dinî terimler [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Fırat Üniversitesi.
• Derleme sözlüğü I-XII (1993). Türk Dil Kurumu Yayınları. [DS]
• Doerfer, G. (1963-1975), Türkische und Mongolische elemente im Neupersischen band I-IV. Franz Steiner Verlag GMBH. [TMEN]
• Durgut, H. (1995). Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i Evvel) adlı eserin transkripsiyonu [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Trakya Üniversitesi. [ŞSL]
• Eker, S. (2006). Kutadgu Bilig’de (teñri ‘azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami terimlerin kaynakları üzerine. Bilig, 38, 103-122.
• Elmalı, M. (2022). Daśakarampathaavadānamālā -on günahın zincirleme hikâyesi-. Türk Dil Kurumu Yayınları. [Dkpam]
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçe’de isim-fiiller. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2018). Dîvânu Lugâti’t-Türk: giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları. [DLT]
• Erdal, M (1991). Old Turkic word formation I-II. Otto Harrassowitz. [OTWF]
• Erdal, M. (2004). Old Turkic grammar. Brill.
• Erdoğan, İ. (2016). Divânu Lugâti’t-Türk’te yer alan bazı dinî kavramlar. İslamî Araştırmalar Dergisi, 27(2), 164-172.
• Ergene, O. (2012). Sibîcâbî Gülistan çevirisi giriş-dil incelemesi-metin-çeviri-dizin-tıpkıbasım [Doktora Tezi]. Çukurova Üniversitesi. [SGÇ]
• Ergene, O. (2023). Dîvânu Lugâti't-Türk'te eklere ilişkin açıklamalar. International Journal of Language Academy, 11(1), 169-193.
• Ergün, M. (1998). Eski Türklerde dini terimler [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın, Çev.). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gözel, A. (2023). Altun Yaruk’ta söz yapımı [Doktora Tezi]. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• Güzelderen, B. (2020). VIII.-XIII. yüzyıl metinlerinde Türkçe dinî söz varlığı [Doktora Tezi]. Akdeniz Üniversitesi.
• Hacıeminoğlu, N. (2000). Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. Türk Dil Kurumu Yayınları. [HŞ]
• Hodous, L. & Soothill, W. E. (2003). A dictionary of Chinese Buddhist terms: with Sanskrit and English equivalents and a Sanskrit-Pali index. Routledge.
• İsi, H. & Alan, S. (2023). İslamî-Türkçe metinlerde dinî bir terim olarak boyna- eylemi ve türevleri. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 11(2), 52-69. https://doi.org/10.29228/ijlet.69336
• İsi, H. & Alan, S. (2023a). İslamî-Türkçe Metinlerde Allah’ın Rabb Sıfatı: egtülegen~igtülegen/iktülegen. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11, 158-173.
• İsi, H. (2017). Türkiye Türkçesindeki bazı dinî terimlere tarihi metinlerle karşılaştırılmalı bakış. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(13), 476-522.
• İsi, H. (2019). Maniheist-Budist ve İslami Türkçe metinlerde kertkün- ~ kertgün- ~ kirtgün-fiili ve türevleri üzerine. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 17, 249.
• İsi, H. (2019a). Eski Uygur Türkçesi metinlerinde dinî bir terim: ärdöktäg. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi, 3(2), 283-290. https://doi.org/10.30563/turklad.615632
• İsi, H. (2023). Budist ve İslamî Türkçe metinlerde ortak bir dinî terim: b(e)lgü~belgü. Uluslararası Tarih, Kültür, Dil ve Sanat Bağlamında Bitlis Sempozyumu. Bitlis, 3-5 Mayıs 2023, 238-251.
• İsi, H. (2023a). Budist Uygur metinlerinde dinî bir terim olarak ünüş = Skr. niḥsaraṇa ifadesi. Journal of Old Turkic Studies, 7(2), 460-474. https://doi.org/10.35236/jots.1311723
• İsi, H. (2023b). Eski Uygurca-Tibetçe dil İlişkileri: Tibet kökenli dinî terimler (Tantrik Türk Budizmi metinlerinden hareketle). Türkbilig, 46, 237-260.
• İsi, H. (2024). Budist ve İslamî Türkçe söz varlığında ortak bir dinî terim: sezig. Uygur Araştırmaları içinde. 129-192.
• İzbudak, V. (1936). El-idrâk haşiyesi. Türk Dil Kurumu Yayınları. [İH]
• İzgi, Ö. (2020). Moğol istilasından sonra Orta Asya’da yerleşik hayat. Orta Asya Türk Tarihi Araştırmaları içinde, 309-324.
• Kaan Çelikten, E. (2022). Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine kadar gelen dinî terminoloji. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 29, 268-288.
• Kaçalin, M. S. Kutadgu Bilig metni. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. www.kulturturizm.gov.tr. [KB]
• Karaayak, T. (2021). Eski Uygurca Abitaki metinlerinin söz varlığı (giriş-metin-aktarma-açıklamalar-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları [Abitaki]
• Karaayak, T. (2024). Eski Uygurca Manihaist metin parçaları üzerine bir inceleme [Doktora Tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Karahan, A. (2017). Karahanlı dönemi Türkçe Kur’an çevirilerinde Allah’ın ad ve sıfatları hakkında. Türklük Bilimi Araştırmaları, 41, 127-156.
• Karaman, A. (2021). Yenisey Yazıtları’nda ileri ögeler. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 52, 33-70.
• Karaman, A. (2022). Eski Türkçede ikilemeler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin ve dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları. [AYKaya]
• Keskin, B. (2023). Hristiyan çevreye ait Eski Türkçe metinlerde dinî ifadeler. Bilig, 107, 63-100. https://doi.org/10.12995/bilig.10703
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (Tiem-73 1v-235v/2) giriş-inceleme-metin-dizin [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi. [TİEM73Kök]
• Kök, A. (2023). Tiem 73’te Budist bir sözcük “arhant”. Doğumunun 80.Yılında Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde (ss. 783-800). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Monier-Williams, M. (1899). A Sanskrit-English dictionary. Oxford University.
• Muzafarov, R. ve Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi Türkiye Türkçesi Rusça sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nadelyaev, V. vd. (1969). Drevnetyurskiy Slovar, İzdatelctvo Nauka. [DTS]
• Nalbant, B. ve Eynel, S. (2015). Tanrı adları örneğinde Türkçe tarihî metinlerde terim türetme yolları. Türk Kültürü, 2, 69-94.
• Olgun, M. (2021). Öğün- kelimesi üzerine etimolojik bir inceleme. Sanal Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 6(4), 1-5.
• Ölmez, M. & Röhrborn, K. (2001). Die alttürkische Xuanzang-biographie III. Otto Harrassowitz. [HZ III]
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk II. kitap (5. bölüm). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. [AYÖlmez]
• Ölmez, M. (2005). Türkçede dini tabirler üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, 15, 213-218.
• Ölmez, M. (2017). Eski Uygurca ikilemer üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 65(2), 243-311.
• Ölmez, M. (2021). Orhon-Uygur Hanlığı dönemi Moğolistan’daki eski Türk Yazıtları metin-çeviri-sözlük. Bilgesu Yayıncılık.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. [KTTS]
• Önler, Z. (2009). Karahanlı dönemi metinlerinde inançla ilgili Türkçe terimler. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(16), 187-197.
• Özbay, B. (2019). Huastuanift Manihaist Uygurların tövbe duası. TDK Yayınları. [Huast.]
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları [BTS]
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs rer Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura. [VEWT]
• Röhrborn, K. (1983). Zur terminologie der Buddhistischen sekunderüberlieferung in zentralasien”. ZDMG, 133, 273-296.
• Röhrborn, K. (1991). Die alttürkische Xuanzang-biographie VII. Otto Harrasowitz. [HZ VII]
• Sağol, G. (1993). Harezm Türkçesi satır arası Kur’an tercümesi giriş-metin-sözlük [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi. [HKT]
• Semet, A. (2018). Uygurcada terim yapma tekniği üzerine gözlemler. Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri içinde. 4-6 Haziran 2011, 19-31.
• Taş, İ. (2020). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. [KMTS]
• Taymas, A. B. (1934). İbni-Mühennâ lügati (İstanbul nüshasının Türkçe bölüğünün endeksidir). İstanbul Devlet Matbaası. [İML]
• Tekin, Ş. (1962). Mani dininin Uygurlar tarafından devlet dini olarak kabul edilişinin 1200. yıl dönümü dolayısı ile birkaç not (762-1962). Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 10, 1-10.
• Tekin, Ş. (1992). Eski Türkçe. Türk dünyası el kitabı içinde. (ss. 69-119). Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü.
• Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II Maytrisimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile buluşma, Uygurca iptidaî bir dram. Türk Dil Kurumu Yayınları. [MaitrTekin]
• Tekin, T. vd. (1995) Türkmence-Türkçe sözlük, Simurg Yayınları. [TTS]
• Tepeli, Y. (1997). VIII. yüzyıldan XV. yüzyıla kadar dinî metinler ve Türkçe. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 8, 13-22.
• Tezcan, S. (1978). En eski Türk dili ve yazını. Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe içinde (ss. 271-323). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2013). Eski Uygurca dini terimlerde yabancı dillerin gramatikal etkisi var mıdır? VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi, 30 Eylül-4 Ekim 2013. 541-554.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk sudur IV. tegzinç. Türk Dil Kurumu Yayınları. [AYTokyürek]
• Tokyürek, H. (2019). Eski Uygur Türkçesi metinlerinde terim yapma yöntemleri. Prof. Dr. A. Halûk Dursun Anısına Uluslararası Türk Kültürü Sempozyumu Dil - Tarih - Coğrafya içinde. 6-8 Aralık 2019, Ankara, 355-361.
• Tokyürek, H. (2019a). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm terimleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Topaloğlu, B. “Tövbe”, TDVİslâm Ansiklopedisi, Https://İslamansiklopedisi.Org.Tr/Tovbe#1 (27.04.2024).
• Toparlı, R. & Argunşah, M. (2018). Mu’înü’l-Mürîd. Türk Dil Kurumu Yayınları. [MM]
• Türk Dil Kurumu Çevrim içi Sözlük. https://sozluk.gov.tr/
• Uzunkaya, U. (2020). Budist Eski Uygur edebiyatından iki metin. Kesit Yayınları. [BEUEİM]
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (Tiem-73 235v/2-450r/7) giriş-inceleme-metin-dizin [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi. [TİEM73Ünlü]
• Ünlü, S. (2007), İlk Türkçe Kur’an tercümelerine göre esmâ-i hüsnâ. T.C. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 16(2), 215- 285.
• Üşenmez, E. (2006). Türkçe ilk Kur’an tercümesi ve tercümedeki İslâmî terimlerin Türkçe karşılıkları üzerine. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1(1), 89-99.
• Üşenmez, E. (2010). Eski Kur’an tercümelerinden Özbekistan nüshası üzerinde dil İncelemesi (giriş-inceleme-metin-sözlük-ekler dizini) [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi. [ÖKT]
• Wilkens, J. (2007). Berliner Turfantexte XXV Edition des alttürkisch-buddhistischen kšanti kılguluk nom bitig I-II. Brepols. [BTT XXV]
• Wilkens, J. (2016). Berliner Turfantexte XXXVII Buddhistische erzählungen aus dem alten zentralasien edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā. Brepols. [BTT XXXVII]
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen: Altuigurisch - Deutsch – Türkisch / Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca - Almanca - Türkçe. Universitätsverlag Göttingen.
• Wilkens, J. (2024). Uyghur Buddhism and the impact of Manichaeism and native religion: The case of religious terminology. Buddhism in Central Asia III. Leiden içinde. 90-122. https://doi.org/10.1163/9789004687288_005
• Wilkens, J. (2024a). Uygur Budizmi ve Manihaizm İle Yerel Dininin Etkisi: Dinî Terminoloji Örneği (Çev. Celalettin Bulut Bostan).Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 24, 76-101. https://doi.org/10.46400/uygur.1562064
• Willi, B. & Gabain, A. V. (1929). Türkische Turfantexte I Bruchstücke eines wahrsagebuches. Verlag der Akademie der Wissenschaften. [TTT I]
• Yaşarbaş, B. (2022). Tarihî Türk yazı dillerinde dinî terimler [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Erzurum Teknik Üniversitesi.
• Yudahin, K. (1998). Kırgız Türkçesi sözlüğü I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları. [KS]
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-edeb giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. [ME]
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları. [ME]
• Yüce, N. vd. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. Türk Dünyası Araştırmaları Yayınları. [KTS] Zieme, P. (1975). Berliner Turfantexte V Manichäisch-Türkische texte. Akademie Verlag. [BTT V]
• Zieme, P. (1985). Berliner Turfantexte XIII Buddhistische stabreimdichtungen der Uiguren. De Gruyter. [BTT XIII]
• Zieme, P. (1996). Berliner Turfantexte XVIII Altun yaruq sudur. Brepols. [AYZieme]