Iconographic Evaluation of The Woman Body in Turkish Art

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: INCSOS VIII Özel Sayısı, 438 - 455, 21.06.2023

Ayşegül Zencirkıran , Yunus Berkli

https://doi.org/10.20304/humanitas.1273386

Öz

The cult of the mother goddess emerged alongside the matriarchal social order during prehistoric times. It celebrated the mysterious and divine qualities of women that cannot be fully understood. This perception influenced artistic representations, where the sacred aspects of female reproductive organs were emphasized. Artworks depicted women with large breasts, hips, and a sagging belly, known as steatopic figures like Cybele or Venus. This perception transcended historical periods, including Göbekli Tepe and continued in Turkish culture and art. These female figures were present both before and during the Islamic period, despite the religion's emphasis on modesty and privacy. Interestingly, women from the upper class, except for sacred individuals, tended to dress more conservatively than their servants or concubines. Full body coverage, including the face, was typically reserved for noble ladies. In the context of our topic, we will examine rock and wall paintings, sculptures, and the portrayal of women's bodies on coins in Turkish art.

Anahtar Kelimeler

Turkish woman, woman body, holy woman, woman iconography

Türk Sanatında Kadın Bedeninin İkonografik Açıdan Değerlendirilmesi

Öz

Tarih öncesi dönemin anaerkil aile düzenine paralel olarak gelişen ana tanrıça kültü, kadının anlamlandırılamayan biyolojik özelliklerinin gizemli/ilahi kabul edilmesi düşüncesi ile oluşmuştur. Bu algının neticesi olarak kadının kutsiyet atfedilen doğum ile bağlantılı organları, sanat eserleri üzerinde vurgulu olarak belirtilmiş olup, Kibele veya Venüs gibi steatopik denilen iri göğüslü ve kalçalı, sarkık göbekli bedenler karşımıza çıkmaktadır. Göbekli tepe ve Tarih öncesi dönemlerin yanı sıra tarihi çağlarda da süregelen bu algı, Türk Kültür ve Sanatına da aksetmiş, söz konusu kadın figürleri, gerek İslamiyet’ten önce gerekse İslami dönemi kapsayan geniş zaman diliminde bu dinin mahremiyet anlayışına rağmen kullanılmıştır. Bu fikrin tam aksi olarak kutsal kökenli kişi ve olayların haricinde halkın üst sınıfına mensup kadınlarının ise hizmetkârları veya cariyelerine nazaran daha kapalı giyindikleri hatta yüz dâhil tüm bedenlerini kapatmanın sadece hanımlara mahsus olduğu anlaşılmaktadır. Konumuz kapsamında Türk Sanatına ait kaya ve duvar resimleri, heykeller, sikkelere yansıyan bu kadın bedenleri değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk kadını, kadın bedeni, kutsal kadın, kadın ikonografisi

Kaynakça

• Alsan, Ş. S. (2019). İslamiyet’te tasvir yasağı ve Türk mimari süsleme sanatında insan figürünün kullanımı. The Journal of Social Science, 3(5), 285-313.
• Alyılmaz, S., ve Alyılmaz C. (2014). Eski Türk Kadın heykellerinin düşündürdükleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(4), 1-33.
• And, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı-İslam Mitologyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Avşar, L. (2012). Kubadabad çinilerindeki Harpi-Şiren figürünün izini sürerken. Akademik Bakış Dergisi, (31), 1-21.
• Aydıngün, Ş. G. (2006). Kentleşme ve tuncun keşfi: İlk Tunç Çağı’nın kutsal bedenleri. (Ş. Şentürk, Koor.). Tunç Çağı’nın gizemli kadınları sergi kataloğu (1. baskı) içinde (s. 29-80). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Aydıngün, Ş. G. (2018). Tarih öncesi çağlarda Anadolu’da kadın. (E. Çaykara, Ed.), Anadolu’da kadın on bin yıldır eş anne tüccar kraliçe (3. baskı) içinde (s. 42-67). İstanbul: Yapı Kredi.
• Babayar, G. (2007). Köktürk kağanlığı sikkeleri kataloğu (1.baskı). Ankara: Tika Yayınları.
• Başkan, S. (2002). Eski Türklerde sanat. Türkler Ansiklopedisi (C. 4). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Belli, O. (2001). Anadolu tanrıçaları (1. baskı). İzmir: Promete Yayınları.
• Berkli, Y. (2011). Türk Sanatında Avrasya Üslubunun evreleri (Avrupa ve İslam Sanatına Etkileri) (1. baskı). Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Beydili, C. (2003). Türk Mitolojisi ansiklopedik sözlük (E. Ercan, Çev.). Ankara: Yurt-Kitap.
• Canko, M. D. (2020). Ana Tanrıçadan imparatoriçeye: Erken Bizans Dönemi’nde kutsallık ve iktidar. (M. Hakman, Ed.). Prehistoryadan günümüze kadın (1. baskı) içinde (s. 129-142). Ankara: Bilgin Kültür Sanat. Çağdaş, Ö. (2011). İslam öncesi Türk dönemi Orta Asya kaya resimlerinde kullanılan ana motifler (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
• Çoruhlu, Y. (2016). Kurttan türeme efsaneleri ile ilgili Avrasya tasvirleri üzerine düşünceler. (E. Taş, Ed.). XX. Uluslararası Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (1 baskı) içinde (s. 988-1003). Sakarya Üniversitesi.
• Çoruhlu, Y. (2017). Erken Devir Türk Sanatı İç Asya’da Türk Sanatının doğuşu ve gelişimi (2. baskı). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Diyarbekirli, N. (1974). Peçenek hazinesi ve Türk Sanatının çeşitli kıtalarda gelişen ortak nitelikleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, (4-5), 395-428.
• Durugönül, S. ve Tepebaş, U. (2014). Çıplaklığın Kısa Tarihçesi: Antik Dünya’da Çıplaklık. Çömlek Dergisi, (11), 22-27.
• Esin, E. (1991). Katun. Erdem, 7(20), 485-502.
• Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Esin, E. (2003), Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında ikonografik motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Geybullayev, G. (1999). Eski Türklerde Umay tanrıçası (V. Rızayeva, Çev.). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi (ITT), 215-218.
• Gömeç, S. (1990). Umay meselesi. Tarih İncelemeleri Dergisi, 5(1), 277-282.
• İnan, A. (1976). Eski Türk Dini tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İnan, A. (2012). Umay İlahesi Hakkında. Alevilik ve Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, (6), 97-101.
• Parla, C. (2014). Büyük Selçuklu sultanı Melik Şah’ın Diyarbakır’da yaptırdığı zafer anıtı iki burca ikonografik yaklaşım. Turkish Studies, 9(10), 867-884.
• Polat, E. (2015). Kırgızistan Bişkek’teki taş balballar (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Potapov, L. P. (1996). Etnografik verilerin ışığında eski Türklerin tanrısı Umay (M. Duranlı, Çev.). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 1(1), 213-233.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. Ankara: Bilge Su.
• Sezgin, A. C. & Bülbül, S. (2017). Türk sanatı ve mutfak kültüründe buğday. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(54), 1081-1091.
• Stone, M. (2000). Tanrılar kadınken. (N. Şarman, Çev.). İstanbul: Payel Yayınları. Tanyu, H. (1980). İslamlıktan önce Türklerde tek tanrı inancı. Ankara: Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Tekin, B. B. (2014). Selçuklu Kültüründe kadının konumu: sanat eserlerinden hareketle karşılaştırmalı bir değerlendirme. Turkish Studies-International Periodical for fhe Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 9(10), 991-1008.
• Tektaş, T. (1908). Kurs Vücutlu Kültepe İdolleri. İstanbul Üniversitesi. Eski Ön Asya Dilleri ve Kültürleri Bölümü Lisans Tezi.
• Tetire, Ş. (1992). Sanatta çıplaklık ve erotizm (Yayınlanmamış doktora tezi). Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Uzun, N. (2009). Erken devir Türk Sanatında kadın figürü (Yayınlanmamış doktora tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Uzunoğlu, E. (1993). Tarih öncesinden demir Çağı’na Anadolu’da kadın. Çağlar boyunca Anadolu’da kadın (1. baskı) içinde (s. 16-25). İstanbul: Kültür Bakanlığı.
• Yalçınkaya, I. (1971). Paleolitik Devirlerde kadın figürleri. Antropoloji, (6), 203-208.
• Yaman, İ. D. (2020). Paleolitik Çağ sanatında kadın heykelcikleri. (M. Hakman Ed.). Prehistora’dan günümüze kadın (1. baskı) içinde (s.3-22). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
• Yılmaz, A. (2013). Saymalı Taş Petrogliflerindeki toy (şenlik) sahneleri üzerine. Tarih İncelemeleri Dergisi XXVIII(1), 223- 248.
• Yuvalı, A., & Demirci, H. (2021). Türk Dünyası’nın ortak kültür tarihinde aile ve kadın (1. baskı). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Yücel, Ç. (2018). Tarih öncesi insan biçimli figürinler hakkında genel bir değerlendirme. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (21), 228-239.