Sınav Kaygısını Biçimlendiren Dinamikler: Aile, Toplumsal- Çevresel ve Ekonomik Etkenlerin Bulanık AHP Modellemesi

Year 2025, Issue: Aile Özel Sayısı, 287 - 306, 30.09.2025

Muhammed Recai Türkmen , Ecenaz Killik , Serhat Saygılı

https://doi.org/10.33709/ictimaiyat.1744892

Abstract

Bu çalışma lise öğrencilerinin sınav kaygısı üzerinde etkili olan aile, toplumsal-çevresel ve ekonomik faktörlerin görece ağırlıkları Bulanık Analitik Hiyerarşi Süreci (Bulanık AHP) ile belirlenmiştir. Psikolog, sosyolog, rehber öğretmen, PDR uzmanı, matematik öğretmeni, edebiyat öğretmeni, okul müdürü ve özel kurum yöneticisinden oluşan sekiz uzman tarafından, üç ana kriter (aile beklentileri, toplumsal ve çevresel beklentiler, ekonomik koşullar) ve bunlara bağlı on iki alt kriter için üçgensel bulanık sayılarla ikili karşılaştırmalar yapılmıştır. Chang’in genişletilmiş analiz yöntemiyle her uzman için sentetik dereceler elde edilmiş; ardından geometrik ortalama kullanılarak grup düzeyinde karar matrisi oluşturulmuştur. Tüm matrislerde tutarlılık oranları kabul edilebilir sınırın altında bulunmuştur (en yüksek CR=0,0109; grup matrisi CR=0,0058). Grup sonuçları, aile beklentilerinin toplam önemin yaklaşık (%50,8) değerini alarak en baskın değişken olduğunu, ekonomik Koşulların (%25,4) ile ikinci, toplumsal ve çevresel beklentiler ise (%23,8) ile üçüncü sırada yer aldığını göstermiştir. Alt kriter düzeyinde akademik başarı baskısı (%20,4) en yüksek, medya & dijital performans baskısı (%0,3) ise en düşük ağırlığa sahiptir. Bulgular, sınav kaygısını azaltmaya yönelik politika ve rehberlik programlarında özellikle aile kaynaklı beklentilerin ve ekonomik koşulların öncelikle ele alınması gerektiğini ortaya koymaktadır.

Keywords

Sınav Kaygısı , Bulanık AHP , Aile Beklentileri , Toplumsal ve Çevresel Beklentiler , Ekonomik Koşullar , Çok Kriterli Karar Verme

Ethical Statement

Yazar(lar), çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyduklarını beyan etmiştir.

Dynamics Shaping Exam Anxiety: Fuzzy AHP Modeling of Family, Social- Environmental and Economic Factors

Abstract

This study determined the relative weights of family, social, and economic factors affecting high school students’ test anxiety using the Fuzzy Analytic Hierarchy Process (Fuzzy AHP). Eight experts, a psychologist, a sociologist, a guidance counselor, a psychological counseling and guidance (PDR) specialist, two subject teachers (mathematics and literature), a school principal, and a private institution manager performed pairwise comparisons of three main criteria (family expectations, social and environmental expectations, economic conditions) and their twelve subcriteria using triangular fuzzy numbers. Chang’s extended analysis method was applied to obtain synthetic scores for each expert, and a group-level decision matrix was then constructed via the geometric mean. Consistency ratios (CR) in all matrices remained below the acceptable threshold (highest individual CR = 0.0109; group matrix CR = 0.0058). Group results showed that family expectations accounted for approximately (50.8%) of total importance, making it the most dominant variable; economic conditions followed at (25.4%), social and environmental expectations at (23.8%). At the subcriterion level, academic achievement pressure was the highest weight (0.4 %), whereas media and digital performance pressure had the lowest (0.3%). These findings indicate that policies and guidance programs to reduce test anxiety should prioritize family-based expectations and economic conditions.

Keywords

Exam Anxiety , Fuzzy AHP , Family Expectations , Social and Environmental Expectations , Economic Conditions , Multi Criteria Decision Making

Ethical Statement

The author(s) declared that they complied with ethical principles during the preparation of the study.

References

• Alharbe, N. R. (2025). Soft computing analysis of the factors associated with stress, anxiety, and depression. BMC Public Health, 25, 1415.
• Arfi, B. (2019). Linguistic fuzzy logic methods in social sciences. In G. Ritzer (Ed.), The Blackwell encyclopedia of sociology. Wiley-Blackwell. Balogun, A. G., Balogun, S. K., & Onyencho, C. V. (2017). Test anxiety and academic performance among undergraduates: The moderating role of achievement motivation. The Spanish Journal of Psychology, 20, E14.
• Bandelj, N., & Lanuza, Y. R. (2018). Economic expectations of young adults. Socius, 4, 1–14.
• Bregman, G., & Killen, M. (1999). Adolescents' and young adults' reasoning about career choice and the role of parental influence. Journal of research on adolescence, 9(3), 253-275.
• Buckley, J. J. (1985). Fuzzy hierarchical analysis. Fuzzy Sets and Systems, 17(3), 233–245.
• Cassady, J. C., & Johnson, R. E. (2002). Cognitive test anxiety and academic performance. Contemporary Educational Psychology, 27(2), 270–295.
• Chang, D.Y. (1996). Applications of the extent analysis method on fuzzy AHP. European Journal of Operational Research, 95(3), 649–655.
• Chen, C., Liu, P., Wu, F., Wang, H., Chen, S., Zhang, Y., ... Chen, Q. (2023). Factors associated with test anxiety among adolescents in Shenzhen, China. Journal of Affective Disorders, 323, 123–130.
• Çelik, E., & Yildirim, S. (2019). Examining Test Anxiety in Terms of Academic Expectations Stress and Motivation to Study. Pegem Journal of Education and Instruction, 9(4), 1139-1158.
• Demir, G. (2025). The Synergy of Fuzzy Logic and Multi-Criteria Decision-Making: Application Areas and Global Trends. Journal of Intelligent Decision Making and Information Science, 2, 429-455.
• Donkoh, S., Ekuban, J. I. A., & Mensah, R. (2023). Social media use and test anxiety: Exploring the relationship. Journal of Education and Learning, 12(6), 166–176.
• Ekin, H., & Şanlı-Kula, K. (2022). Ortaokul öğrencilerinin sınav ve matematik kaygısının incelenmesi. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi (TEBD), 20(1), 199–229.
• Ertuğrul, İ. (2007). Bulanık analitik hiyerarşi süreci ve bir tekstil işletmesinde makine seçim problemine uygulanması. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 25(1), 171–192.
• Erzen, E., & Odacı, H. (2014). Who feels more test anxiety? A research based on personal, academic and family variables. International Journal of Human Sciences, 11(2), 401–419.
• Frost, R. O., Marten, P., Lahart, C., & Rosenblate, R. (1990). The dimensions of perfectionism. Cognitive Therapy and Research, 14(5), 449–468.
• García-Pardo, F., & Bárcena-Martín, E. (2024). Fuzzy logic approach in the social sciences. In Encyclopedia of Quality of Life and Well-Being Research(pp. 2629–2634). Springer.
• Genç, Y. (2016). Üniversite sınavına hazırlanan öğrencilerin sınav kaygılarını etkileyen faktörler. In Proceedings of the International Congress on Politic, Economic and Social Studies (ICPESS)(Vol. 1).
• Göksu, A., & Güngör, İ. (2008). Bulanık analitik hiyerarşik proses ve üniversite tercih sıralamasında uygulanması. SDÜ İ.İ.B.F. Dergisi, 13(3), 1–26.
• He, Q., Attan, S. A., Zhang, J., Shang, R., & He, D. (2024). Evaluating music education interventions for mental health in Chinese university students: A dual fuzzy analytic method. Scientific Reports, 14, 19727.
• Hofstede, G. (2001). Culture's consequences: Comparing values, behaviors, institutions and organizations across nations. Sage Publications.
• Jana, S., Mallik, B. B., Sarkar, A., & Jana, C. (2025). Applications of fuzzy logic in decision making and management science.
• Kahraman, C., Cebeci, U., & Ruan, D. (2003). A fuzzy multicriteria decision-making approach for software development strategy selection. International Journal of Approximate Reasoning, 33(2), 111–131.
• Kanmaz, A. K.,& Ertuğrul, İ. (2025). Bulanık çok kriterli karar verme yöntemleri ile ERP yazılım programı seçimi. Alanya Akademik Bakış, 9(2), 357–373.
• Kenny, M. E., Blustein, D. L., Chaves, A., Grossman, J. M., & Gallagher, L. A. (2003). The role of perceived barriers and relational support in the educational and vocational lives of urban high school students. Journal of Counseling Psychology, 50(2), 142–155.
• Koçyiğit, E. G. (2023). Sınav kaygısı, etkileyen faktörler ve baş etme yöntemleri. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 10(3), 126–140.
• Köse, S., Yılmaz, Ş. K., & Göktaş, S. (2018). Lise son sınıf öğrencilerinin sınav kaygı düzeyleri ile uyku kalitesi arasındaki ilişki. Journal of Psychiatric Nursing, 9(2), 105–111.
• Lee, S. K., & Yi, H. S. (2010). Family systems as predictors of career attitude maturity for Korean high school students. Asia Pacific Education Review, 11(2), 141–150.
• Lent, R. W., Brown, S. D., & Hackett, G. (1994). Toward a unifying social cognitive theory of career and academic interest, choice, and performance. Journal of Vocational Behavior, 45(1), 79–122.
• Mahadevan, S., & Sarkar, S. (2009). Uncertainty analysis methods (Technical report). Vanderbilt University, School of Engineering, Consortium for Risk Evaluation with Stakeholders Participation (CRESP III).
• Marcionetti, J., & Zammitti, A. (2023). Perceived support and influences in adolescents’ career choices: A mixed-methods study. International Journal for Educational and Vocational Guidance, 1-24.
• Memmedova, K., & Ertuna, B. (2024). Development of a fuzzy Likert scales to measure variables in social sciences. Information Sciences, 654, 119792.
• Mikhailov, L., & Tsvetinov, P. (2004). Evaluation of services using a fuzzy analytic hierarchy process. Applied Soft Computing, 5(1), 23–33.
• Nalbantoğlu Yılmaz, F., & Çetin Gündüz, H. (2018). Career Indecision and Career Anxiety in High School Students: An Investigation through Structural Equation Modelling. Eurasian Journal of Educational Research, 18(78), 23-42.
• OECD. (2023). Education at a glance 2023: OECD indicators.
• O'Neil, H. F. Jr. (1992). Anxiety research in Japan. Anxiety, Stress, & Coping: An International Journal, 5(3), 191–193.
• Özer, B. U., & Topkaya, N. (2011). Akademik erteleme ve sınav kaygısı. Adnan Menderes Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, 2(2), 12–19.
• Paixão, O., & Gamboa, V. (2017). Motivational profiles and career decision making of high school students. The Career Development Quarterly, 65(3), 207–221.
• Putwain, D. W. (2007). Test anxiety in UK schoolchildren: Prevalence and demographic patterns. British Journal of Educational Psychology, 77(3), 579–593.
• Putwain, D. W. (2008). Test anxiety and GCSE performance: The effect of gender and socio-economic background. Educational Psychology in Practice, 24(4), 319–334.
• Saaty, T. L. (1977). A scaling method for priorities in hierarchical structures. Journal of Mathematical Psychology, 15(3), 234–281.
• Saaty, T. L. (1980). The analytic hierarchy process. New York, NY: McGraw-Hill.
• Sarıkaya, S., & Gemalmaz, A. (2021). Sınav kaygısını etkileyen faktörler. Journal of Turkish Family Physician, 12(2), 99–107.
• Shadach, E., & Ganor-Miller, O. (2013). The role of perceived parental over-involvement in student test anxiety. European Journal of Psychology of Education, 28, 585–596.
• Singh, U. N. (2020). Comparative analysis: Classical vs. fuzzy set theory. International Research Journal of Natural and Applied Sciences, 7(2), 143–153.
• Smithson, M. (2000). Fuzzy sets and social research. Sociological Methods & Research, 29(1), 1–25.
• Softa, H. K., Karaahmetoğlu, G. U., & Çabuk, F. (2015). Lise son sınıf öğrencilerinin sınav kaygısı ve etkileyen faktörlerin incelenmesi. Kastamonu Eğitim Dergisi, 23(4), 1481-1494.
• Totan, T., Özgül, Ö., & Tosun, E. (2019). Bilişsel ve duygusal düzenlemenin sınav kaygısına olan etkisinde psikolojik dayanıklılığın aracılık rolü. MSKU Journal of Education, 6(2), 98–108.
• Triantaphyllou, E. (2000). Multi-criteria decision making methods: A comparative study. Springer.
• Tuğcu, M. S., & As, K. (2024). Sınav kaygısının ve aile baskısının Sınav (2006) filminde temsili. Kastamonu İletişim Araştırmaları Dergisi, 13, 247–262.
• Ulusoy, S., Yavuz, K. F., Esen, F. B., Umut, G., & Karatepe, H. T. (2016). Sınav kaygısına yönelik bilişsel grup terapisi. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergisi, 1, 28–37.
• Uyar, A., & Canpolat, M. (2023). Lise öğrencilerinin sınav kaygı düzeylerinin ve sınav kaygılarına etki eden faktörlerin belirlenmesi. EKEV Akademi Dergisi, (94), 17–36.
• Winter, L., & Kron, T. (2009). Fuzzy thinking in sociology. In R. Seising (Ed.), Views on fuzzy sets and systems from different perspectives(Vol. 243, pp. 301–320). Springer.
• Yapan, S., Murat, M., & Yavuz, K. F. (2021). Kabul ve kararlılık terapisi ve bilişsel davranışçı terapi temelli psikoeğitim programlarının sınav kaygısına etkisi. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergisi.
• Yetim, S. (2008). Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi ilköğretim matematik öğretmenliği programı birinci sınıf öğrencilerinin bu programı seçmelerinde etkili olan öncelikli faktörlerin Analitik Hiyerarşi Prosesi metodu ile analizi. Kastamonu Education Journal, 16(2), 589–606.
• Yıldırım, B. F., & Yeşilyurt, C. (2014). Bulanık AHP yaklaşımı ile proje değerlendirme kriterlerinin önceliklendirilmesi: Kalkınma ajansı örneği. Atatürk İletişim Dergisi, (6), 23–28.
• Yılmaz, Ö. (2022). Analitik hiyerarşi prosesi ile üniversite tercihini etkileyen kriterlerin belirlenmesi: SDÜ örneği. Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(1), 36–51.
• Yılmaz, S., & Bülbül, T. (2017). Merkezi sınavların okul kültürüne yansımalarının değerlendirilmesi. Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 7(2), 578–617.
• Yolcu, M. A. (2015). Aile sosyo-ekonomik durumu ve ana-baba tutumlarının sınav kaygısı düzeyleri üzerine etkilerinin incelenmesi: Konya örneğinde üniversite sınavına dershaneye giderek hazırlanan öğrencilere bir uygulama (Yayımlanmış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Yüksel, F. Ş., Kayadelen, A. N., & Antmen, F. (2023). A systematic literature review on multi-criteria decision making in higher education. International Journal of Assessment Tools in Education, 10(1), 12–28.
• Zeidner, M. (1998). Test anxiety: The state of the art. Springer.
• Zimmermann, H.-J. (2001). Fuzzy set theory—and its applications (4th ed.). Springer