İran’ın Nükleer Enerji Politikalarında İdeolojik Motivasyon ve Dinamikler: Kimlik İnşası Üzerine Bir Değerlendirme

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 290 - 310

Bayram Ali Çetinkaya , Elşan İzzetgil

https://doi.org/10.33709/ictimaiyat.1733527

Abstract

İran’ın, petrol ve doğalgaz gibi hidrokarbon kaynaklara dayalı enerji politikası 1950’li yıllardan itibaren Muhammed Rıza Şah’ın, Batıdan sağladığı altyapı desteğiyle birlikte nükleer enerjiye doğru kaymıştır. Ancak 1979’daki İran İslam Devrimiyle birlikte inşa edilen yeni ulusal kimlik, ideolojik motivasyonlar ve çeşitli yapısal gerçekler nedeniyle bu yatırımlar kesintiye uğramıştır. Buna karşın zamanla değişen algılar nedeniyle kesintiye uğrama durumu uzun sürmezken ilerleyen yıllarda da nükleer teknoloji, devlet söyleminde kimliğin vazgeçilmez bir unsuru haline gelmiş ve dış politikada maddi kapasitenin ötesinde kimlik, çıkar, söylem ve algılar üzerinden meşrulaştırılmıştır. Çalışma, söz konusu dönüşümü, Sosyal İnşacılık kuramının kimlik merkezli yaklaşımıyla açıklamakta; kimliğin ideoloji, çıkarlar ve dış politika tercihleriyle nasıl iç içe geçtiğini, İranlı liderlerin nükleer enerjiye dair söylemlerini çözümleyerek ortaya koymaktadır. Ortaya konulan araştırma bulguları, İran’ın nükleer politikasının farklı dönemlerde büyük ölçüde liderlerin yönelimleri doğrultusunda şekillendiğini göstermektedir. Bu bağlamda zaman zaman yumuşama sinyalleri verilerek diplomatik adımlar ile söylemin yoğunluğu dönemlere göre değiştirilse bile, kimliksel ve ideolojik temellerin korunduğu anlaşılmaktadır.

Keywords

İran , Nükleer Enerji , İslam Devrimi , Sosyal İnşacılık , Kimlik

Ethical Statement

Yazar(lar), çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyduklarını beyan etmiştir.

Ideological Motivation and Dynamics in Iran's Nuclear Energy Policies: An Evaluation on Identity Construction

Abstract

Iran's energy policy, based on hydrocarbon resources such as oil and natural gas, shifted toward nuclear energy in the 1950s with the infrastructure support provided by the West under Mohammad Reza Shah. However, with the Iranian Islamic Revolution in 1979, these investments were interrupted due to the new national identity that was established, ideological motivations, and various structural realities. Nevertheless, due to changing perceptions over time, this interruption did not last long, and in the following years, nuclear technology became an indispensable element of identity in state discourse and was legitimized in foreign policy beyond material capacity through identity, interests, discourse, and perceptions. The study explains this transformation through the identity-centered approach of Social Constructionism theory, revealing how identity is intertwined with ideology, interests, and foreign policy preferences by analyzing Iranian leaders' discourse on nuclear energy. The research findings reveal that Iran's nuclear policy has been shaped to a large extent by the orientations of its leaders in different periods. In this context, although signals of softening have been given and diplomatic steps have been taken from time to time, the discourse has retained its identity-based and ideological foundations, albeit with varying degrees of intensity depending on the period.

Keywords

Iran , Nuclear Energy , Islamic Revolution , Social Constructivism , Identity

Ethical Statement

The author(s) declared that they complied with ethical principles during the preparation of the study.

References

• Adıbelli, B. (2017). Pax Persıca: İran jeopolitiği. İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Adler, E. (1997). Seizing the Middle Ground: Constructivism in World Politics. European Journal of International Relations, 3(3), 319-363.
• Ak, M. A. (2019). Uluslararası İlişkiler’de Kimlik Analizi ve Rol Teorisi. B.U.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 38(1), 199-239.
• Akbaş, Z. ve Baş, A. (2013). İran'ın Nükleer Enerji Politikası ve Yansımaları. History Studies International Journal of History, 5(2), 21-44.
• Akıllı, E. (2013). Türkiye’de Devlet Kimliği ve Dış Politika. Ankara, Nobel Akademik Yayıncılık.
• Aljazeera Turk. (2015, 09 28). Portre: 'Diplomatik şeyh' Hasan Ruhani. https://www.aljazeera.com.tr/portre/portre-diplomatik-seyh-hasan-ruhani
• Alpay, E. (2018). Sosyal İnşacılık Kuramı Çerçevesinde Türk ve Bulgar Kimliği: Hak ve Özgürlükler Hareketi. (Doktora Tezi). Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Anadolu Ajansı. (2015, 07 14). İran'la nükleer anlaşma sağlandı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iranla-nukleer-anlasma-saglandi/26335
• Arı, T. (2004). Irak, İran ve ABD: Önleyici Savaş, Petrol ve Hegemonya. İstanbul, Alfa Yayınları.
• Arı, T. (2017). Geçmişten Günümüze Orta Doğu: Irak, İran, ABD, Petrol, Filistin Sorunu ve Arap Baharı (Cilt 2). Bursa, Alfa Akademi.
• Aydın, D. ve Tekbıyık, A. (2007). İran Nükleer Programının Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 3(5), 105-128.
• Barzegar, K. (2009). The Paradox of Iran’s Nuclear Consensus. World Policy Journal, 26(3), 21-30.
• Battal, M. (2021). Konstrüktivizm ve Kimlik: Türkiye’nin Bosna-Hersek Savaşı Politikasının İncelenmesi. Troyacademy, 6(1), 286-310.
• BBC. (2005, 10 27). 'İsrail haritadan silinsin'. https://www.bbc.co.uk/turkish/news/story/2005/10/051027_iran.shtml
• Beşiriyye, H. (2009). İran’da Siyasal İdeoloji ve Toplumsal Kimlik. H. Ahmedi (ed.), İran: Ulusal Kimlik İnşası (H. Uygur, Çev., s. 73-87). İstanbul, Küre Yayınları.
• Cavlak, H. ve Özbilek, Ü. (2018). Konstrüktivist Perspektiften Devrim Sonrası İran Siyasal Sistemi. Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 8(16), 129-137.
• Chubin, S. (2010, 10 6). The Politics of Iran's Nuclear Program. http://iranprimer.usip.org/resource/politics-irans-nuclear-program
• Çetin, İ. ve Koç, E. (2022). İran'ın Nükleer Enerji Stratejisi. L. E. Orallı (Eds.), Enerji Politikaları ve Enerji Güvenliği (s. 145-169). Nobel Yayıncılık.
• Çıtak, E. (2014). İran İslam Cumhuriyeti'nin Dış Politika Aracı Olarak Enerji Politikası. S. Tamçelik (ed.), İran: Değişen İç Dinamikler ve Türkiye-İran İlişkileri (s. 155-189). Ankara, Gazi Kitabevi.
• Çopur, H. ve Okay, D. Z. (2025, 02 05). Trump "İran'a maksimum baskı" politikasını yeniden hayata geçiriyor. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/trump-irana-maksimum-baski-politikasini-yeniden-hayata-geciriyor/3472014
• Dalar, M. (2008). İran’ın Nükleer Programı: Uluslararası Hukuk Bağlamında Bir Analiz. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 7(24), 270-303.
• Domazeti, R. (2019). İran Milliyetçiliği. Z. Kurşun (ed.), Ortadoğu’yu Kuran İdeolojiler (s. 151-192). İstanbul, Vadi Yayınları.
• Doster, B. (2012). Bir Bölgesel Güç Olarak İranın Ortadoğu Politikası. Ortadoğu Analiz Dergisi, 4(44), 44-51.
• Dursun, A. (2021, 09 30). İran ile nükleer görüşmeler çıkmaza sürüklenirken Tahran uranyum zenginleştirme çıtasını yükseltiyor. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-ile-nukleer-gorusmeler-cikmaza-suruklenirken-tahran-uranyum-zenginlestirme-citasini-yukseltiyor-/2378805
• Dursun, A. (2022, 04 09). İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi: Nükleer görüşmelerde tek bir geri adım dahi atmayacağız. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-cumhurbaskani-ibrahim-reisi-nukleer-gorusmelerde-tek-bir-geri-adim-dahi-atmayacagiz/2559605
• Dursun, A. (2025a, 03 10). İran, Trump'tan henüz mektup almadığını duyurdu. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-trumptan-henuz-mektup-almadigini-duyurdu/3505269
• Dursun, A. (2025b, 02 21). İran Cumhurbaşkanı Pezeşkiyan, ABD'nin baskılarına Türkçe deyişle cevap verdi. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-cumhurbaskani-pezeskiyan-abdnin-baskilarina-turkce-deyisle-cevap-verdi/3488637
• Efegil, E. (2012). İran’ın Dış Politika Yapım Sürecini Etkileyen Unsurlar. Ortadoğu Analiz Dergisi, 4(48), 53-58.
• Ekici, K. D. (2018). Sosyal Konstrüktivizme Göre Turgut Özal Dönemi Türk Dış Politikası (1983-1993). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Ekinci, A. C. (2009). İran Nükleer Krizi. Ankara, Uşak Yayınları.
• Ekonomim. (2025, 03 08). Hamaney: Tahran füze programını durdurma talebini kabul etmeyecek. https://www.ekonomim.com/dunya/hamaney-tahran-fuze-programini-durdurma-talebini-kabul-etmeyecek-haberi-804761
• Ertem, H. S. (2012). Kimlik ve Güvenlik İlişkisine Konstrüktivist Bir Yaklaşım: “Kimliğin Güvenliği” ve “Güvenliğin Kimliği”. Güvenlik Stratejileri Dergisi, 8(16), 177-237.
• Gamson, W. A. (1995). Talking Politics. New York, Cambridge University Press.
• Görçün, Ö. F. (2008). 1979 İran İslam Devrimi Sonrası Türkiye-İran İlişkileri. İstanbul, Beta Basım Yayın.
• Haji-Yousefi, A. M. (2010). Iran's Foreign Policy during Ahmadinejad: From Confrontation to Accommodation. Turkish Journal of International Relations, 9(2), 1-23.
• Hopf, T. (1998). The Promise of Constructivism in International Relations Theory. International Security, 23(1), 171-200.
• Hürriyet. (2006, 04 12). İran: `Uranyum zenginleştiriyoruz`. https://bigpara.hurriyet.com.tr/haberler/genel-haberler/iran-uranyum-zenginlestiriyoruz_ID559587/
• Hürsoy, S. ve Orhon, H. H. (2012). Modern Dünya Sisteminde Sermaye Birikimi ve İran’ın Enerji Politikaları. Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi, 3(2), 63-89.
• Iran Press. (2022, 04 22). ایران پرس: جمهوری اسلامی ایران در مسیر پیشرفت های صنعتی در دو دهه اخیر گام های بزرگی در زمینه دستیابی به فناوری هسته ای برداشته است. Iran Press: 20 فروردین، روز ملی فناوری هسته ای
• Iran Watch. (2010, 05 17). Iran, Turkey, and Brazil Reach Nuclear Fuel Agreement. https://www.iranwatch.org/our-publications/iran-turkey-brazil-reach-nuclear-fuel-agreement
• Jane, M. (2017). İran’ın Nükleer Politikasının Gelişimi ve Uygulanan Ambargo ve Yaptırımların Dış Politikasına Etkilerinin Analizi. Bölgesel Araştırmalar Dergisi, 1(2), 264-314.
• Kanuni Esasi Cumhuri İslami İran. (tarih yok). Tahran: İdarey-i Çap ve İntişar.
• Karakoç, J. (2013). Konstrüktivizmde Dış Politika ve Etnik Kimlikler. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 28(2), 131-160.
• Keneş, B. (2013). İran Siyasetinin İç Yüzü. İstanbul, Timaş Yayınları.
• Keskin, A. (2008). Şii Jeopolitiği ve İran. M. Tuncel (Ed.), Ortadoğu'da Güç Savaşları Hedef Neden İran? (s. 29-67). İstanbul, Etkileşim Yayınları.
• Kibaroğlu, M. (1999). İran Bir Nükleer Güç Mü Olmak İstiyor? Avrasya Dosyası, 5(3), 1-17.
• Kibaroğlu, M. (2013). İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye. Bilge Strateji, 5(9), 1-8.
• Koç, E. (2020). Konstruktivist Bağlamda Devrim Öncesi ve Sonrası İran’da Devlet ve Dış Politika Oluşumunu Etkileyen Faktörler. Düşünce Dünyasında Türkiz, 11(54), 71-97.
• Koç, T. T. (2023). Sosyal Konstrüktivizm Perspektifinden Avrasyacılık ve Rusya Federasyonu Dış Politika Pratikleri: Putin Dönemi (2000-2020). Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Köse, T. (2008). İran Nükleer Programı ve Orta Doğu Siyaseti: Güç Dengeleri ve Diplomasinin İmkanları. Ankara, SETA Yayınları.
• Kuloğlu, A. (2010). İran'ın Nükleer Teknoloji Çıkmazı, Gelişmeler ve Türkiye. Ortadoğu Analiz Dergisi, 2(19/20), 59-67.
• Landale, J. (2021, 11 29). İran'la nükleer anlaşmayı canlandırmaya yönelik görüşmeler Viyana'da başladı. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-59455866
• Lotfian, S. (2011). Nükleer Politika ve Uluslararası İlişkiler. H. Şahidi ve H. Katouzian (eds.), 21. Yüzyılda İran (P. Güven, Çev., s. 211-239). Ankara, Sitare Yayınları.
• Moshırzadeh, H. (2007). Discursive Foundations of Iran's Nuclear Policy. Security Dialogue, 38(4), 521-543.
• Naji, K. (2008). Ahmadinejad: The Secret History of Iran’s Radical Leader. California: University of California Press.
• Nikou, S. N. (2021, 08 17). Timeline of Iran's Nuclear Activities. https://iranprimer.usip.org/resource/timeline-irans-nuclear-activities?utm
• Onat, H. (2013). İran İslam Devrimi ve Şiilik. e-makâlât Mezhep Araştırmaları, 223-256.
• Özdemir, A. (2013). Uluslararası Sistemdeki Etkin Aktörlerin İran’ın Nükleer Programına Yaklaşımları.
• (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Harp Akademileri Stratejik Araştırmalar.
• Özdil, M. (2017). Kolektif ve Bireysel Kimlikler Bağlamında Sosyal Bütünleşme. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(2), 383-400.
• Peter, B. L. ve Luckmann, T. (1991). The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge. New York, Penguin Books.
• Ramazani, R. K. (1992). Iran’s Foreign Policy: Both North and South. Middle East Journal, 46(3), 393-412.
• Ramazani, R. K. (1998). The Shifting Premise of Iran's Foreign Policy: Towards a Democratic Peace? Middle East Journal, 52(2), 177-187.
• Reuters. (2013, 09 17). Iran confirms exchange of letters with Obama. https://www.reuters.com/article/idUSBRE98G0A0/
• Ruggie, J. G. (1998). What Makes the World Hang Together? Neo-Utilitarianism and the Social Constructivist Challenge. International Organization at Fifty: Exploration and Contestation in the Study of World Politics, 52(4), 855-885.
• Sahimi, M. (2003, 10 02). Iran's Nuclear Program Part I: Its History. https://www.iranwatch.org/library/sahimi-irans-nuclear-program-part-i-its-history-10-2-03
• Sahimi, M. (2013). Atoms for Peace: The Long and Troubled history of Iran’s nuclear Program. The Cairo Review of Global Affairs, 60-81.
• Sandıklı, A. ve Emeklier, B. (2012). Kaos Senaryolarının Merkezinde İran. İstanbul: Bilgesam Yayınları.
• Sarı, İ. (2015). 1979 Devrimi Sonrası İran’ın Rejim Paradigması ve Dış Politika Yönelimleri. Türkiye Ortadoğu Çalışmları Dergisi, 2(1), 95-135.
• Sarıkaya, Y. (2008). Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik. İstanbul, Ötüken Yayınları.
• Sinkaya, B. (2005). Devrimden Günümüze İran Dış politikasının Dönüşümü. Mülkiyeliler Birliği Dergisi, 26-36.
• Sinkaya, B. (2009). İran’ın Nükleer Programı: Müzakere Sürecinde Umutların Yükselişi ve Düşüşü. Ortadoğu Analiz, 1(12), 71-79.
• Sinkaya, B. (2010). İran’ın Nükleer Programı Karşısında Türkiye’nin Tutumu ve Uranyum Takası Mutabakatı. Ortadoğu Analiz Dergisi, 2(10), 66-78.
• Sinkaya, B. (2014). Ahmedinecad'dan Ruhani'ye İran Dış Politikasında Değişim: 'İtidali Dış Politika'. Ortadoğu Analiz, 6(61), 30-33.
• Sinkaya, B. (2015). Implications of the Arab Spring for Iran’s Policy Towards the Middle East. Ortadoğu Etüdleri, 6(2), 54-78.
• Stern, R. (2007). The Iranian Petroleum Crisis and United States National Security. PNAS, 104(1), 377-382. Şen, G. (2017). Ruhani Döneminde İran-ABD İlişkileri. İran Araştırmaları Merkezi, 1-17.
• Tamer, C. (2022). Sosyal İnşacılık Teorisi ve Güvenlikleştirme Yaklaşımı Çerçevesinde İran İslam Cumhuriyeti'nde Kimlik İnşası Süreci ve Mehdilik. (Doktora Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Tehran Tımes. (2009, 11 14). Turkey ready to 'store Iran enriched uranium. https://www.tehrantimes.com/news/207841/Turkey-ready-to-store-Iran-enriched-uranium Unıted Natıons Securıty Councıl. (2010, 10 09). S/RES/1929 (2010). https://www.un.org/securitycouncil/s/res/1929-%282010%29
• Uzun, Ö. S. (2020). İran'ın Nükleer Programıyla İlgili Güncel Tartışmalar. M. S. Erol ve M. Ekşi (Eds.), Uluslararası İlişkilerde Güncel Sorunlar (s. 243-265). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Vaez, A. ve Sadjadpour, K. (2013). Iran’s Nuclear Odyssey: Costs and Risks. Washington: Carnegie Endowment for International Peace.
• Warnaar, M. (2013). Iranian Foreign Policy during Ahmadinejad: Ideology and Actions. New York: Palgrave Macmillan.
• Wendt, A. (1994). Collective Identity Formation and the International State. The American Political Science Review, 88(2), 384-396.
• Wendt, A. (1999). Social Theory of International Relations. London, Cambridge University Press.
• Wendt, A. (2016). Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi (2.b.). (S. I. Öner ve H. S. Ertem, Çev.) İstanbul: Küre Yayınları.
• Yegin, A. (2014). Devrimin 35. Yılında İran Dış Politikası. SETA Perspektif (31), 1-4.
• Yeşiltaş, M. (2014). İran'ın Nükleer Söylem Siyasetini Anlamak: Eleştirel Bir Değerlendirme. Akademik Ortadoğu, 8(2), 41-72.