Türkiye’de Toprak ve Konut Rantı: Ruşen Keleş Okumaları Üzerinden Değerlendirme

Year 2022, Volume: 13 Issue: 37, 1269 - 1301, 14.11.2022

Mahmut Güler Burçak Soyer

https://doi.org/10.31198/idealkent.1135224

Abstract

Sanayileşmenin etkisi ile hızla artan kentleşmenin ortaya çıkardığı konut sorunu, konut sağlamak için arsaya olan talebi artırmış, ancak arsanın yetersiz oluşu rant olgusunun ortaya çıkmasına sebebiyet vermiştir. Rant kavramına ilişkin pek çok tanımlama yapılmakla birlikte, bu tanımlardan hareketle rantın ekonomik olduğu kadar politik anlamlar da ifade ettiği görülmektedir. Türkiye’de ekonomi politikalarına yön veren temel unsurun taşınmaz mal sektörüne hâkim olan rant yaratma ve paylaştırma güdüsü olduğunu belirten Ruşen Keleş, rantın başta ekonomi olmak üzere yaşamın her alanına yön verdiğinin altını çizmektedir. Bu çalışma Türkiye’de konut sorununun yürütülen farklı konut politikaları ile çözüme kavuşturulması yönünde çabaların beraberinde getirdiği kentsel toprak rantını ve bu durumun yol açtığı sermaye birikim sürecini Ruşen Keleş’in konuya ilişkin verdiği eserlerde ortaya koyduğu tespitler üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma kapsamında sermaye birikiminin ve rantın oluştuğu önemli proje alanlarından biri olarak İstanbul Fikirtepe Kentsel Dönüşüm Bölgesi değerlendirilmiştir.

Keywords

rant, kentsel rant, konut sorunu, kentsel dönüşüm, İstanbul Fikirtepe

Land and Housing Rent in Turkey: An Assessment Based on Ruşen Keleş Readings

Abstract

The rapid increase in the urban population, as a consequence of industrialization, has led to the emergence of the housing problem as the most crucial urban issue on a global scale. Accordingly, housing need has increased the demand for the urban land, but the scarcity of the land has led to the emergence of the phenomenon of rent. Although there are various approaches related to the concept of rent, based on these approaches, it seems that rent has political as well as economic meanings. Ruşen Keleş states that the main factor shaping the economic policies in Turkey is the rent creation and sharing motive that dominates the real estate sector, and underlines that the rent directs every aspect of life, especially the economy. This study aims to examine the urban land rent caused by the efforts to solve the housing problem in Turkey, and the capital accumulation process caused by this situation, through the determinations of Ruşen Keleş in his works on the subject. Within the scope of the study, Istanbul Fikirtepe Urban Transformation Zone has been evaluated as one of the important project areas where capital accumulation and rent has occurred.

Keywords

Rent, urban rent, housing problem, urban transformation, Istanbul Fikirtepe

References

• Alkan, A. (1998). Türkiye’de 1980’den sonra dar gelirlilerin konut sorunu ve konut kooperatifleri. Ankara: Türkiye Kent Kooperatifleri Merkez Birliği.
• Alkan, L. (2015). Türkiye’de yıllar içerisinde değişen konut kavramı ve konut sorunu. Leyla Alkan ve Aysu Uğurlar (Der.). Türkiye’de konut sorunu ve konut politikaları içinde. Ankara: Kent Araştırmaları Enstitüsü.
• Alsaç, Ü. (1993). Türk kent düzenlemesi ve konut mimarlığı. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ayik, U. ve Avcı, S. (2013). Bir kentsel dönüşüm projesine coğrafi bakış: Fikirtepe örneği. Neoliberalizm sonrası mekansal müdahale biçimleri ve yansımaları içinde. KBAM 4. Kentsel ve Bölgesel Araştırmalar Sempozyumu, 28-30 Kasım 2013, ss.397-411, Mersin.
• Bal, E. (2015). Neoliberal kentleşmenin mekansal tezahürlerinden biri olarak rezidanslar: İstanbul örneği. Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Fen ve Mühendislik Dergisi, 17 (51), 176-190.
• Boratav, K. (2005). 1980’li yıllarda Türkiye’de sosyal sınıflar ve bölüşüm. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Boratav, K. (2018). Türkiye iktisat tarihi (1908-2015). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Bülbül A., B. ve Türkün, A. (2019). Dar gelirli konut alanlarının dönüşümünde sosyal karma politikası: Fikirtepe örneği. Megaron Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi E-Dergisi, 14 (1), 192-202.
• Cumhuriyet Gazetesi. (2014, 7 Temmuz). Dönüşüm çilesi. 05.06.2022 tarihinde https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/2014-07-07/8 adresinden erişildi.
• Cumhuriyet Gazetesi. (2014, 7 Ağustos). Yalnız ev beş daire etti. 05.06.2022 tarihinde https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/2014-08-07/3 adresinden erişildi.
• Cumhuriyet Gazetesi. (2015, 10 Nisan). Sokaklar Kobani gibi. 05.06.2022 tarihinde https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/2015-04-10/12 adresinden erişildi.
• Cumhuriyet Gazetesi. (2015, 11 Ekim). Fikirtepe’de dönüşüm 18 milyar doları buldu. 05.06.2022 tarihinde https://egazete.cumhuriyet.com.tr/oku/192/2015-10-11/19 adresinden erişildi.
• Çelik, E. U. ve İsmihan, M. (2017). Çok partili dönemde Türkiye’nin makroekonomik performansı. Murat Koyuncu, Hakan Mıhçı, A. Erinç Yeldan (Der.). Geçmişten geleceğe Türkiye ekonomisi içinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2014, 2 Mart). Fikirtepe kentsel dönüşüm projesi yıkım ve temel atma töreni gerçekleşti. 05.06.2022 tarihinde http://csb.gov.tr/fikirtepe-kentsel-donusum-projesi-yikim-ve-temel-atma-toreni-gerceklesti-bakanlik-faaliyetleri-894 adresinden erişildi.
• Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2020, 26 Kasım). Fikirtepe’de büyük dönüşüm başlıyor. 04.06.2022 tarihinde https://csb.gov.tr/fikirtepe-de-buyuk-donusum-basliyor-bakanlik-faaliyetleri-29848 adresinden erişildi.
• Çevre Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2022, 15 Nisan). Fikirtepe iftar buluşması. 04.06.2022 tarihinde https://istanbulakdm.csb.gov.tr/fikirtepe-iftar-bulusmasi-haber-267998 adresinden erişildi.
• Çoban, A. N. (2012). Cumhuriyetin ilanından günümüze konut politikası. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 67 (3), 75-108.
• Duman, B. (2015). Kentsel dönüşümde riskler ve beklentilere dair ilk tespitler: İstanbul’da bir saha çalışması. Megaron Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi E-Dergisi, 10 (3), 410-422.
• Emlakkulisi. (2014, 30 Kasım). Fikirtepe’de harekete geçmeyen firma kara listeye alınacak!. 05.06.2022 tarihinde https://emlakkulisi.com/fikirtepede-harekete-gecmeyen-firma-kara-listeye-alinacak/316223 adresinden erişildi.
• Emlakkulisi. (2014, 4 Aralık). Fikirtepe kentsel dönüşüm sürecinde son durum ne?. 05.06.2022 tarihinde https://emlakkulisi.com/fikirtepe-kentsel-donusum-surecinde-son-durum-ne/318089 adresinden erişildi.
• Ertürk, H. ve Sam, N. (2009). Kent ekonomisi. Bursa: Ekin Yayınevi.
• Eyidoğan, H. (2021, 5 Mart). On beş yıldır bitmeyen bir kentsel dönüşümün hikâyesi: Fikirtepe. T24. https://t24.com.tr/yazarlar/haluk-eyidogan/on-bes-yildir-bitmeyen-bir-kentsel-donusumun-hikayesi-fikirtepe,30099 adresinden erişildi.
• Geray, C. (1981). Konut gereksinmesi ve karşılanması. Amme İdaresi Dergisi, 14 (2), 35-55.
• Geray, C. (2018). Kent, yerel yönetimler ve toplu konut yazıları. Hasan Hüseyin Doğan (Ed.). Cilt: I. Ankara: Palme Yayınevi.
• Güler, M. ve Tuncer Mühürdaroğlu, F. (2018). Kentsel bir rant olarak kent içi ulaşım ve devletin sorumluluğu. Ayşegül Mengi ve Deniz İşçioğlu (Ed.). Kentsel politikalar içinde. Ankara: Palme Yayıncılık.
• Gültekin, M.C., Çocuk, S. ve Aksöz, K. (2016). Rant teorileri ve toprak rantı kavramı üzerine bir inceleme. IUJEAS, 1 (1), 51-70.
• Harvey, D. (2013). Sosyal adalet ve şehir. Mehmet Moralı (Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• İlgen, A. (2014). Türk modernleşmesi zihniyet iktisat tarih. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi. (1948, 10 Aralık). Erişim adresi: http://ihuam.ankara.edu.tr/insan-haklari-evrensel-beyannamesi/.
• İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Sözleşme. (1950, 4 Kasım). Erişim adresi: https://www.echr.coe.int/documents/convention_tur.pdf.
• Karakaş, G. (2012, 4 Ekim). Fikirtepe’de yıkım başladı. Milliyet Gazetesi. https://www.milliyet.com.tr/gundem/fikirtepe-de-yikim-basladi-1606447 adresinden erişildi.
• Karayalçın, M. (2010). Konut bunalımı, kent rantları ve proje muhafızları. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Kartal, K. (1979). Kapitalist ve sosyalist ülkelerde yeni kent uygulamaları. Amme İdaresi Dergisi, 12 (4), 3-30.
• Kazgan, G. (2006). Tanzimat’tan 21. yüzyıla Türkiye ekonomisi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Keleş, R. (1972). 100 soruda Türkiye’de şehirleşme, konut ve gecekondu. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Keleş, R. (1979). Devlet ve konut kooperatifçiliği. Amme İdaresi Dergisi, 12 (4), 31-40.
• Keleş, R. (1980). Kentbilim terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 474.
• Keleş, R. (1987). Yerel yönetimler ve konut. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 42 (1), 1-13.
• Keleş, R. (1988). Konut kesiminde özelleştirmenin sorunları. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 43 (3), 33-57.
• Keleş, R. (1989). Konut politikalarımız. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 44 (1), 63-98.
• Keleş, R. (1993). Kent ve siyaset üzerine yazılar (1975-1992). İstanbul: IULA-EMME.
• Keleş, R. (2015). Kentleşme politikası. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Keleş, R. (2021). Kentleşme politikası. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Keleş, R., Geray, C., Emre, C. ve Mengi, A. (1990). Kentsel toprak rantının kamuya kazandırılması. Ankara: Öteki Yayınevi.
• Keleş, R. ve Mengi, A. (2014). İmar hukukuna giriş. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Keleş, R., Ersoy, M., Levent, T., Keskinok, H. Ç., Duyguluer, F., Büyükcivelek, A. B. ve Zorlu, F. (2022). Kentsel rantlar, planlama ve kamu yararı. Melih Ersoy ve H. Çağatay Keskinok (Der.). Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Kongar, E. (2006). 21. yüzyılda Türkiye, 2000’li yıllarda Türkiye’nin toplumsal yapısı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Marx, K. (1990). Kapital. Alaattin Bilgi (Çev.). İstanbul: Sol Yayınları.
• Mimarlar Odası. Kent toprakları sorunu. Mimarlar Odası Adına Yayını Komitesi. İstanbul: Gün Matbaası.
• Ol, S. H. (2019). Sermayenin doğa varlıklarına yoğunlaşması kamu politikaları ve çevresel müştereklere erişimde eşitsizlik. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Malatya.
• Özcan, Ü. (2000). İmar mevzuatının ve kentsel toprak mülkiyetinin irdelenmesi. Ankara: TODAİE Yerel Yönetimler Araştırma ve Eğitim Merkezi Yerel Temsil Araştırması (Yeryön/İmar).
• Özdemir, D. ve Aydın, D. (2016). Fikirtepe’de ‘piyasanın görünmez eli’ne kamu sektörünün görünür müdahalesi. Mimarlık Dergisi, 389, Mayıs-Haziran 2016.
• Parmaksızoğlu, D. (2014), “Evden emlağa Fikirtepe: rant ve spekülasyon ekseninde kentsel dönüşüm”. 04.06.2022 tarihinde https://www.jadaliyya.com/Details/31265/Evden-Emlaga-Fikirtepe-Rant-ve-Spekulasyon-Ekseninde-Kentsel-Donusum adresinden erişildi.
• Parmaksızoğlu, D. (2017). Dünden bugüne Fikirtepe. Mimarlık Dergisi, 395, Mayıs-Haziran 2017.
• Perouse, J. F. (2013). Kentsel dönüşümün yaygınlaştırılması ya da suskun çoğunluğun acımasız zaferi. Tanıl Bora (Der.), Milyonluk manzara içinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• REIDIN Data Analytics. (2022) Fikirtepe bölge raporu. https://reidin.com/tr/.
• Saraçoğlu, C. ve Yeşilbağ, M. (2015). AKP döneminde Türkiye minare ile inşaat gölgesinde. Osmanlı’dan günümüze Türkiye’de siyasal hayat içinde. İstanbul: Yordam Kitap.
• SED (2016). Fikirtepe; projeyi yeniden düşünmek. Kentsel Strateji. Mayıs 2016.
• Smith, A. (2006). Milletlerin zenginliği. Haldun Derin (Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Şenyapılı, T. (2004). “Baraka”dan gecekonduya Ankara’da kentsel mekânın dönüşümü: 1923-1960, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Tarakçı, S. ve Türk, Ş. Ş. (2020). Türkiye’de kentsel yenileme projelerinde artan değerin kazanımında plan notunun kullanımı: Fikirtepe örneği. İdealkent Dergisi, 11 (31), 2006-2033.
• Tekeli, İ. (1994). Bir ülkede konut sorununun yanlış tanımlandığı konusunda kuşkular belirdi mi konut sorunu çözüme yaklaşmış demektir. Mimarlık Dergisi, 260, 27-28.
• Tekeli, İ. (2010). Konut sorununu konut sunum biçimleriyle düşünmek. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tekeli, İ. (2016). Dünya’da ve Türkiye’de kent-kır karşıtlığı yok olurken yerleşmeler için temsil sorunları ve strateji önerileri. Ankara: İdealkent Yayınları.
• TOKİ (2019). TOKİ kurumsal tanıtım dokümanı. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Toplu Konut İdaresi Başkanlığı. Eylül 2019.
• Turan, M. (2017). Kentsel rant kuramı üzerine tartışmalar. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (34), 169-189.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. (1982, 9 Kasım). Resmî Gazete (Sayı: 17863 (Mükerrer)), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf.
• Ünver, M. ve Suri, L. (2020). Kentsel dönüşümün Fikirtepe’ye yansıması. İstanbul Ticaret Üniversitesi Teknoloji ve Uygulamalı Bilimler Dergisi, 2 (2), 11-23.
• Yalçıntan, M. C. ve Çavuşoğlu, E. (2013). Kentsel dönüşümü ve kentsel muhalefeti kent hakkı üzerinden düşünmek. Kentsel dönüşüm ve insan hakları içinde. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yaman, Z. (2012, 16 Ocak). Fikirtepe’de gökdelene 80 metre sınırı. Sabah Gazetesi. https://www.sabah.com.tr/yasam/fikirtepede-gokdelene-80-metre-siniri-2109713 adresinden erişildi.
• Yenal, O. (2001). Cumhuriyet’in iktisat tarihi. İstanbul: Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş.
• 634 sayılı Kat Mülkiyeti Kanunu. (1965, 2 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 12038), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.634.pdf.
• 775 sayılı Gecekondu Kanunu. (1966, 30 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı:12362), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.775.pdf.
• 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu. (1969, 10 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 13195), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.1163.pdf.
• 1164 sayılı Arsa Üretimi ve Değerlendirilmesi Hakkında Kanun. (1969, 10 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 13195), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.1164.pdf.
• 2644 sayılı Tapu Kanunu. (1934, 29 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 2892), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.2644.pdf.
• 2981 sayılı İmar ve Gecekondu Mevzuatına Aykırı Yapılara Uygulanacak Bazı İşlemler ve 6785 Sayılı İmar Kanunun Bir Maddesinin Değiştirilmesi Hakkında Kanunun Yürürlükten Kaldırılmış Hükümleri. (1984, 8 Mart). Resmî Gazete (Sayı: 18335), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/5.5.2981.pdf.
• 2985 sayılı Toplu Konut Kanunu. (1984, 17 Mart). Resmî Gazete (Sayı: 18344), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2985.pdf.
• 3030 sayılı Büyük Şehir Belediyelerinin Yönetimi Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun. (1984, 9 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 18453), Erişim adresi: https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc067/kanuntbmmc067/kanuntbmmc06703030.pdf.
• 3194 sayılı İmar Kanunu. (1985, 9 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 18749), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.3194.pdf.
• 4626 sayılı Memur Meskenleri İnşaası Hakkında Kanun. (1944, 22 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 5763), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=4626&mevzuatTur=Kanun&mevzuatTertip=3.
• 5104 sayılı Kuzey Ankara Girişi Kentsel Dönüşüm Projesi Kanunu. (2004, 12 Mart). Resmî Gazete (Sayı: 25400), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5104.pdf.
• 5366 sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilenerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun. (2005, 5 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 25866), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.5366.pdf.
• 5393 sayılı Belediye Kanunu. (2005, 13 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 25874), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.5393.pdf.
• 6306 sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun. (2012, 31 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 28309), Erişim adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.6306.pdf.