A transformation in Turgut Cansever’s architectural discourse: the 1977 threshold and its intellectual consequences

Year 2025, Issue: 48, 154 - 184, 30.06.2025

Nurcan Güneş

https://doi.org/10.31198/idealkent.1693582

Abstract

This study aims to examine the dynamics underlying the transformation that gradually becomes evident in Turgut Cansever’s architectural discourse. It focuses on identifying when and how this transformation began, particularly emphasizing the discursive shift observed between his pre- and post-1977 writings. Rather than offering a direct textual comparison, the study traces the evolution of Cansever’s discourse over time. Cansever’s writings prior to 1977 primarily concentrate on technical and professional themes such as urban planning, conservation, and policy. Islamic references are either absent or extremely limited in this early period. In contrast, his post-1977 texts reveal a marked change toward issues of aesthetics, ethics, and metaphysics. This shift is not merely thematic; it also reflects a deeper transformation in how Cansever conceptualizes architecture and art. His 1977 text titled Ornamentation in Architecture is regarded as one of the first instances where this transformation becomes visible. In this piece, Cansever redefines the notion of ornamentation not as mere decoration but as a moral responsibility that organizes the human relationship with existence. Drawing on thinkers such as Ernst Diez, Ludwig Coellen, and Ananda Coomaraswamy, Cansever seeks to reconstruct the metaphysical foundations of art and architecture. The study argues that this transformation in Cansever’s discourse should not be understood as a singular rupture, but rather as a gradual reorientation over time. The increasing presence of traditionalist, metaphysical, and Islamic references in his later writings indicates that the transformation developed through a multilayered and diverse intellectual framework. In this context, the pre- and post-1977 distinction is not treated merely as a binary, but as a heuristic device to better understand the rhythm and direction of this discursive shift.

Keywords

turgut cansever , architecture , traditionalism , Islamic architecture

Turgut Cansever’in mimarlık söyleminde bir dönüşüm: 1977 eşiği ve entelektüel sonuçları

Abstract

Bu çalışma, Turgut Cansever’in mimarlık söyleminde zamanla belirginleşen dönüşümün hangi dinamikler doğrultusunda şekillendiğini, bu dönüşümün ne zaman ve nasıl başladığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Özellikle 1977 öncesi ve sonrası metinler arasında gözlemlenen söylemsel değişim, çalışmanın odak noktasını oluşturur. Ancak bu metinler, doğrudan karşılaştırmaya dayalı değil; dönüşüm sürecinin izini sürmeye olanak sağlayacak şekilde değerlendirilir. Cansever’in 1977 öncesi metinleri ağırlıklı olarak şehircilik, planlama ve koruma gibi daha teknik ve mesleki içeriklere sahiptir. Bu dönemde kaleme aldığı yazılarda İslami referanslara rastlanmaz ya da bu referanslar çok sınırlıdır. Buna karşın 1977 sonrasında üretilen metinlerde, estetik, ahlak ve metafizik meselelerin belirgin biçimde öne çıktığı ve söylemin daha bütünlüklü bir dünya görüşüne oturmaya başladığı görülür. Bu değişim yalnızca tematik bir farklılık değil, Cansever’in mimarlığı ve sanat anlayışını temellendirme biçiminde de kendisini gösterir. “Mimarlıkta Tezyinilik” başlıklı 1977 tarihli metin, bu dönüşümün görünür hale geldiği ilk örneklerden biri olarak değerlendirilir. Bu metinde, Cansever tezyin kavramını yalnızca estetik bir süsleme biçimi olarak değil, insanın varlıkla ilişkisini düzenleyen ahlaki bir sorumluluk alanı olarak ele alır. Diez, Coellen ve Coomaraswamy gibi isimlerden yaptığı alıntılarla düşünsel yönelimini besleyerek, sanat ve mimarlığın metafizik temellerini yeniden kurmaya girişir. Bu araştırma, Cansever’in söylemindeki bahsi geçen dönüşümün tekil bir kırılma anı değil, zamana yayılan bir yön değiştirme süreci olduğunu savunur. Söylemin giderek daha fazla gelenekselci, metafizik ve İslami referanslarla şekillenmeye başlaması, bu sürecin katmanlı ve çok kaynaklı bir zeminde geliştiğini ortaya koyar. Bu bağlamda, 1977 öncesi ve sonrası ayrımı yalnızca bir eşik olarak değil, dönüşümün ritmini anlamak için bir araç olarak değerlendirilmiştir.

Keywords

turgut cansever , mimarlık , tradisyonalizm , islam mimarisi

References

• Altuntaş, H., Şahin, M. (Ed.). (2011). Kur’anı kerim meali (12.Baskı.). Diyanet İşleri Başkanlığı. https://yayin.diyanet.gov.tr/File/Download?path=430_1.pdf&id=430 adresinden erişildi.
• Bartsch, K. A. R. (2005). Re-Thinking islamic architecture: a critique of the aga khan award for architecture through the paradigm of encounter. (Yayımlanmamış doktora tezi). Adelaide Üniversitesi.
• Burckhardt, T. (1997). Aklın aynası: geleneksel bilim ve kutsal sanat üzerine denemeler. (V. Ersoy, Çev.). İstanbul: İnsan Yayınları. (Orijinal eserin yayın tarihi 1987)
• Cansever, T. (1965). Çukurçeşme han restorasyon projesi vesilesiyle. Akademi, (3–4), 75.
• Cansever, T. (1981). Thoughts and architecture. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Cansever, T. (1992). Şehir ve mimari üzerine düşünceler. İstanbul: Ağaç Yayıncılık.
• Cansever, T. (1992a). İslam: dün, bugün ve yarın. T. Cansever (Der.), Şehir ve mimari üzerine düşünceler içinde (s. 267–275). İstanbul: Ağaç Yayıncılık.
• Cansever, T. (1992b). Yaşadığımız çevre neden bozuluyor? T. Cansever (Der.), Şehir ve mimari üzerine düşünceler içinde (s. 275–283). İstanbul: Ağaç Yayıncılık.
• Cansever, T. (1992c). Mimaride tezyinilik. T. Cansever (Der.), Şehir ve mimari üzerine düşünceler içinde (s. 19–30). İstanbul: Ağaç Yayıncılık.
• Cansever, T. (1996). İslam mimarisi üzerine düşünceler. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, (1).
• Cansever, T. (1997). Mimari felsefesi. M. Armağan (Der.), Kubbeyi yere koymamak içinde (ss. 15-41). İz Yayıncılık.
• Charitonidou, M. (2022). Chapter 4: Ludwig mies van der rohe's baukunst as zeitwille: the interest in impersonality and the autonomous individual. M. Charitonidou (Der.), Architectural drawings as investigating devices: architecture’s changing scope in the 20th century içinde (s. 123–154). Transcript Verlag. https://doi.org/10.14361/9783839464885-006
• Coellen, L. (1921). Der Stil in der bildenden kunst: allgemeine stiltheorie und geschichtliche studien dazu. Traisa–Darmstadt: Arkadenverlag.
• Coomaraswamy, A. K. (1956). Why exhibit works of art?. A. K. Coomaraswamy (Der.), Christian and oriental philosophy of art içinde (ss. 7–22). New York: Dover Publications.
• Deniz, F. (2010). Sonsuz mekânın peşinde bir tezin 60 yıl sonra yayınlanışının hikayesi. Faruk Deniz (Ed.), Sonsuz mekânın peşinde: selçuk osmanlı sanatında sütun başlıkları içinde (ss. XIII-XLVIII). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Diez, E. (1936). A stylistic analysis of islamic art- general part. Ars Islamica, 3, 201-212.
• Diez, E. (1937). Simultaneity in islamic art. Ars Islamica, 4, 185-189.
• Diez, E. (1938). A stylistic analysis of islamic art- islamic part. Ars Islamica, 5, 36-45.
• Düzenli, H. İ. (2009). İdrak ve inşa: turgut cansever mimarlığının iki düzlemi. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Düzenli, H. İ. (2023). Sıranın dışında, sürecin orta yerinde bir metin: turgut cansever’in düşünceler metnini konumlandırmak. Ege Mimarlık, 2(118), 68–75. https://egemimarlik.org/cevirim-ici-okuma/118/1857 adresinden erişildi.
• Fabbri, R. (2009). Introduction to the perennialist school. Religio‑Perennis. Erişim adresi: https://www.religioperennis.org/documents/Fabbri/Perennialism.pdf
• Grabar, O. (1987). The formation of islamic art: revised and enlarged edition. New Haven: Yale University Press.
• Guénon, R. (2004). Niceliğin egemenliği ve çağın alametleri (M. Kanık, Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık. (Orijinal eserin yayın tarihi 1945)
• Güncel mimarlık tartışmaları: arredamento ile ayın 14’ü “aga khan ve mimarlık ödülleri”. (2021). https://www.youtube.com/watch?v=qHxcCx_1Yi0 adresinden erişildi.
• Güneş, N. (2025). Entelektüel bir biyografi: turgut cansever’in mimarlık anlatısı. (Doktora tezi). YÖK tez merkezi. (936005).
• Jalali, S. H., Tahoori, N., Etesam, I. (2020). A comparative study of the views of titus burckhardt and oleg grabar’s model in Islamic architecture. Sophia Perennis, 17(37), 85-106. https://doi.org/10.22034/iw.2020.228022.1417
• Jodidio, P. (2007). The aga khan award for architecture: 1977-2007 and beyond. P. Jodidio (Der.), Under the eaves of architecture: the aga khan: builder and patron içinde (ss. 46-49). Munich Berlin: Prestel.
• Kasay, A. (2017). Türkçe’de tradisyonalizm. (Yayımlanmamış yüksek lisans semineri). Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kuban, D. (1980). Prepared commentary. Toward an architecture in the spirit of islam içinde (2.Baskı., ss. 6-10). The Aga Khan Awards.
• Lawrence, L. A. (2001, Şubat). Shaking up architecture. Saudi Aramco World, 6-19. https://archive.aramcoworld.com/issue/200101/shaking.up.architecture.htm adresinden erişildi.
• Nasr, S. H. (1978). The contemporary muslim and the architectural transformation of the islamic urban environment. R. Holod (Der.) Toward an architecture in the spirit of islam içinde (2. bs., s. 1-5). The Aga Khan Awards.
• Okuyan, M. (2024). Tevbe Suresi 17-22 ayetleri tefsiri. Kur’an Okuyan. 1 Şubat 2025 tarihinde https://www.kuranokuyan.com/9-tevbe-suresi-19-ayet adresinden erişildi.
• Riegl, A. (1901). Spätrömische kunstindustrie. Wien: Österreichische Staatsdruckerei.
• Tanyeli, U. (1999). Söylem ve kuram: mimari bilgi alanının sınırlarını çizmek. Mimarlık Dergisi, 289, 38-41.
• Tanyeli, U. (2017). Yıkarak yapmak—anarşist bir mimarlık kuramı için altlık. İstanbul: Metis Yayınları.
• Tanyeli, U., Yücel, A. (2007). Turgut cansever: düşünce adamı ve mimar. Garanti Galeri ve Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayını.
• Taşpınar, İ. (2017). Titus burckhardt ve mimaride dini sembolizm. Milel ve Nihal, 14(2), 159-173.