İslam mimarlığına mesafelenmek: enformel camiler ve alternatif yaklaşımlar

Year 2025, Issue: 48, 98 - 127, 30.06.2025

Göksun Akyürek

https://doi.org/10.31198/idealkent.1704846

Abstract

Bu çalışma, “İslam mimarlığı” söyleminin tarihsel olarak inşa edilmiş sınırlarını, bu söyleme yönelik güncel eleştirel yaklaşımları genel bir çerçevede ele alarak, bu kavrama mesafeli bir yaklaşım önerisinde bulunmaktadır. Bu doğrultuda, kapsayıcı bir genel perspektif sunmak yerine, ana akım mimarlık yazınının dışında kalan enformel cami üretimlerinin farklı bağlamlarını ve ortaklıklarını inceleyerek, bağlamsal ve ilişkisel bir kuramsal çerçevenin gerekliliğini tartışmaktadır. Araştırma, enformel mimarlığa dair güncel bir kavramsal ve kuramsal çerçeve sunarak farklı coğrafyalarda üretilmiş olan enformel camilere dair olguları ortaya koymaktadır. Ardından Türkiye’nin özgül bağlamında, 1950 sonrası gelişen enformel kentleşme süreci ve bu bağlamda ortaya çıkan cami yapılarının kendine özgü sosyo-mekânsal, tarihsel ve kültürel koşullar çerçevesinde nasıl biçimlendikleri tartışması İstanbul’un Beykoz ilçesinden seçilen örneklerle ele alınmaktadır. Sonuç olarak bu çalışma, resmi planlama süreçlerinin dışında gelişmiş olsa da söz konusu yapıların yalnızca biçimsel nitelikleriyle değil, aynı zamanda toplumsal üretim süreçleriyle de ele alınması gerektiğini tartışmaktadır. Bu doğrultuda, güncel mimarlık tarihi yazımını sürece, ilişkiselliğe ve çoğulluğa odaklanan yeni sorularla yeniden düşünmenin önemi vurgulanmıştır.

Keywords

İslam mimarlığı , enformel camiler , enformel mimarlık , katılımcı mimarlık , mimarlık tarihyazımı

Beyond the canon of Islamic architecture: rethinking informal mosques

Abstract

This study critically engages with the historically constructed boundaries of the discourse on “Islamic architecture” and reviews contemporary critical approaches to this concept. It advocates for a distanced and reflective stance toward the term itself. Rather than offering a comprehensive or universal perspective, the study explores the diverse contexts and shared characteristics of informal mosque constructions that remain outside the canon of mainstream architectural discourse. In doing so, it underscores the necessity of a contextual and relational theoretical framework. Following a discussion of recent conceptual and theoretical approaches to informal architecture, the study presents empirical insights into informal mosque practices across various geographies. It then turns to the specific case of Turkey, examining how informal processes of urbanization after 1950 have given rise to distinctive mosque forms shaped by unique socio-spatial, historical, and cultural conditions. This analysis is grounded in case studies from the Beykoz district of Istanbul. Ultimately, the study argues that despite developing outside formal planning mechanisms, these architectural practices must be understood not only through their formal characteristics but also through their embeddedness in broader social production processes. In this regard, the research highlights the importance of rethinking contemporary architectural historiography through new questions that emphasize process, relationality, and plurality.

Keywords

Islamic architecture , informal mosques , informal architecture , participatory architecture , architectural historiography

References

• Akbulut, M. R., Başlık, S. (2011). Transformation of perception of the gecekondu phenomenon. METU Journal of the Faculty of Architecture, 28(1), 1–44.
• AlSayyad, N. (2004). Urban informality as a new way of life. A. Roy ve N. AlSayyad (Der.), Urban informality: transnational perspectives from the middle east, latin america, and south asia (ss. 7–30). Lanham: Lexington Books.
• Arefi, M. (2011). Order in informal settlements: a case study of pınar istanbul. Built Environment (1978-), 37(1), 42–56. http://www.jstor.org/stable/23289770
• Baharoglu, D., Leitmann, J. (1998). Coping strategies for infrastructure: how turkey’s spontaneous settlements operate in the absence of formal rules. Habitat International, 22(2), 115–135. https://doi.org/10.1016/S0197-3975(97)00313-5
• Baker, J. (2019). Is it a mosque? the Islamization of space explored through residents’ everyday ‘discursive assemblages’. Identities, 26(1), 12–32. https://doi.org/10.1080/1070289X.2017.1321861
• Batuman, B. (2016). Architectural mimicry and the politics of mosque building: negotiating islam and nation in turkey. Journal of Architecture, 21(3), 321–347. https://doi.org/10.1080/13602365.2016.1179660
• Billig, N. (2013). Everyday life and sharing of open space in istanbul’s informal settlements. L. Madanipour, S. Knierbein, ve A. Degros (Der.), Public space and the challenges of urban transformation in europe içinde (ss. 155–167). Londra ve New York: Routledge.
• Billig, N. (2019). Istanbul: informal settlements and generative urbanism. Londra ve New York: Routledge. https://doi.org/10.1017/CBO9781107415324.004
• Bozdoğan, S. (2002). Modernizm ve ulusun inşası: erken cumhuriyet türkiyesi'nde mimari kültür (T. Birkan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları (Orijinal eserin yayın tarihi 2001)
• Bozdoğan, S., Necipoğlu, G. (2009). İçiçe geçmiş söylemler: "diyar-ı rum" mimarlığı tarihyazımındaki oryantalist ve milliyetçi mirasların sorgulanması. (N. Ardıç, Çev.). Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 13, 51-66.
• Carey, M., Graves, M. S. (Der.). (2012, Haziran). Islamic art historiography [Özel sayı]. Journal of Art Historiography, 6.
• Carta, G. (2022). For postsecular space. City, 26(2–3), 359–372. https://doi.org/10.1080/13604813.2022.2058822
• Çağdaş, G. (1995). Spatial organizations and functions in squatter dwellings: a case study in istanbul. Open House International, 20(4), 4–45.
• Davidson, C. C., Serageldin, I. (Der.). (1995). Architecture beyond architecture: creativity and social transformations in islamic cultures: the 1995 aga khan award for architecture. Londra: Academy Editions
• Davis, M. (2007). Gecekondu gezegeni (G. Koca, Çev.; T. Birkan ve E. Kılıç, Ed.). İstanbul: Metis Yayınları (Orijinal eserin yayın tarihi 2005)
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (2025). Cami Sayısı. İstatistikler. 17 Mayıs 2025 tarihinde https://stratejigelistirme.diyanet.gov.tr/sayfa/57/istatistikler sayfasından erişildi.
• Erder, S. (2013). İstanbul’a bir kent kondu: ümraniye. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Frampton, K., (2002). Modernization and local culture. Frampton, K., Correa, C., ve Robson, D. (Ed.) Modernity and continuity: architecture in the islamic world içinde (ss.9-16). London: Thames & Hudson.
• Gürsoy, E. (2013). Günümüz cami mimarisinde “ilkesiz yaklaşım.” Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2013(28), 239–253.
• Hillenbrand, R. (2003). Studying islamic architecture: challenges and perspectives. Architectural History, 46, 1–18. http://www.jstor.org/stable/1568797
• Kellett, P. (2005). The construction of home in the informal city. Transculturation: Cities, Spaces and Architectures in Latin America, 2(27), 17-31.
• Kellett, P. (2013). Original copies? Imitative design practices in informal settlements. International Journal of Architectural Research (Archnet-IJAR), 7, 151–161.
• Keyder, Ç. (2000). Enformel konut piyasasından küresel konut piyasasına. Ç. Keyder (Ed.). İstanbul: küresel ile yerel arasında içinde (ss. 71-91). (S. Savran, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Kılıç, V. (2018). When and where the story began: a photo essay. Y. A. Adanalı (Ed.), Gecekondu sohbetleri : arşiv, bellek, imge, mekan, mimari = Gecekondu conversations : archive, memory, imagery, space, architecture içinde (ss. 53–73). Istanbul: Columbia GSAPP Studio-X.
• Köksal, A., Cansever, T. (1994). Türkiye’de cami mimarisi üzerine [Söyleşi]. Arredamento Dekorasyon, 64, 88–91.
• Kuppinger, P. (2011). Vibrant mosques: space, planning and informality in germany. Built Environment, 37(1), 78–91. http://www.jstor.org/stable/23289772
• Kutlu, M., Düzenli, H. İ. (2016). Cumhuriyet dönemi istanbul’unda cami mimarisi. Sosyoloji Divanı, 4(7), 89–108.
• Neciṗoğlu, G. (2007). Creation of a national genius: sinan and the historiography of “classical” ottoman architecture. Muqarnas, 24, 141–183. http://www.jstor.org/stable/25482458.
• Nunes, R. A. F. (2015). Informal mosques. Bremen, Almanya: ricardonunes.de
• Odabaşı, M. (2018). Türkiye’de anonim mekan üretimi örneği olarak Beykoz İlçesi mahalle camilerinin mimari ve iç mekansal analizi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bahçeşehir Üniversitesi, İstanbul.
• Odabaşı, M., Akyürek, G. (2023). A “classical” response to contemporary issues: examples of informal mosque production in beykoz, istanbul. Kent Akademisi, 16(2), 792-811. https://doi.org/10.35674/kent.1103094
• Onay, A. (2008). Türkiye’nin cami profili: fiziki ve sosyolojik açılardan bir analiz. İstanbul: DEM Yayınları.
• Rabbat, N. (2012). What is islamic architecture anyway? Journal of Art Historiography, 6, 1–15.
• Rabbat, N. (2017). The pedigreed domain of architecture: a view from the cultural margin. Field Perspecta, 44, 1–10.
• Rabbat, N. (2021). Continuity and rupture in islamic architecture. International Journal of Islamic Architecture, 10, 47-55.
• Rapoport, A. (1988). Spontaneous settlements as vernacular design. C. Ward (Der.), Spontaneous shelter: international perspectives and prospects içinde (ss. 51–77). Philadelphia: Temple University Press.
• Senyapılı, T. (1992). A new stage of gecekondu housing in istanbul. İ. Tekeli ve T. Şenyapılı (Der), Development of istanbul metropolitan area and low cost housing içinde (ss. 182-209). İstanbul: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Stacey, P. A. (2019). ‘You can have it for god’: mosque building and the production of informal citizenship and property in urban africa. Built Environment, 44(4), 412–427. https://doi.org/10.2148/benv.44.4.461
• Sunier, T. (2013). Space-making and religious transformation: mosque building in the netherlands. Canadian Journal of Netherlandic Studies, 34(1), 59–82.
• Şenyapılı, T. (1986). On physical aspects of squatters in turkey. METU Journal of the Faculty of Architecture, 7(2), 143–169.
• Tanyeli, U. (1987). İslam mimarlığı kavramına eleştirel bir bakış. Mimarlık, 25(5–6), 52–54.
• Tanyeli, U. (2012). İslam mimarlığı historiyografisi üzerine kısa birkaç not. Arredamento Mimarlık, 254, 87-91.
• Tang, M. (2014). Spontaneous as contemporary vernacular? an analysis of spatial norm in a gecekondu settlement of istanbul. [Conference presentation] Biennial Conference of the International Association for the Study of Traditional Environments 2014 “WHOSE TRADITION?”, Kuala Lumpur, Malaysia.
• Tanman, B. (2016). Şişli camii: erken cumhuriyet döneminde bir osmanlı yapısı. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Tayla, H. (2002). Kocatepe camii. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 26, ss. 141–142). Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Turgut, H. (2001). Culture, continuity and change: structural analysis of the housing pattern in squatter settlement. Global Built Environment Review, 1(1), 17–25.
• United Nations, H. (2003). The Challenge of Slums - Global Report on Human Settlements. United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) https://www.un.org/ruleoflaw/files/Challenge%20of%20Slums.pdf
• Wainwright, O. (2018, March 13). The British mosque review – a beautiful and thorough social history. The Guardian. 21 Mayıs 2025 tarihinde https://www.theguardian.com/books/2018/mar/13/the-british-mosque-architectural-social-history-shahed-saleem-review adresinden erişildi.
• Yavuz, H. (2005). Modernleşen müslümanlar: nurcular, nakşiler, milli görüş ve ak parti. İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Yıldırım, M. K., Yıldırım, M. (2013). Cami mimarisinde kurumsal ve yasal çerçeve. 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozyumu : Gelenekten Geleceğe Cami Mimarisinde Çağdaş Tasarım ve Teknolojiler 2-5 Ekim 2012, Istanbul: MSGSÜ, 53–80.