The Ascetic Understanding of Utbat al-Gulâm, One of the Basran Ascetics

Year 2025, Volume: 5 Issue: 1, 110 - 122, 15.06.2025

Ahmet Arslan

https://doi.org/10.62297/idrak.1665830

Abstract

This article examines the life and ascetic understanding of Utbat al-Ghulam, one of the early representatives of Sufism. Utba, who lived in Basra during the second century of the Hijri calendar, was martyred in Anatolia, where he had gone for jihad. The most comprehensive information about Utbat al-Ghulam can be found in Abu Nu'aym al-Isfahani’s Hilyat al-Awliya. Other classical Sufi works also mention him as one of the early representatives of Sufism, narrating his relationships with prominent ascetics such as Hasan al-Basri and Rabi‘a al-Adawiyya, as well as quoting his statements on topics like fear (khawf), hope (raja’), and hunger (ju‘). However, despite being considered one of the early figures of Sufism, no dedicated study has been conducted on Utbat al-Ghulam. Taking this gap into account, this article compiles information about him using a literature review and textual analysis. By doing so, it reconstructs the ascetic environment in which he was nurtured and identifies the main aspects of his ascetic lifestyle. Utba placed great emphasis on supererogatory worship, and it has been observed that sorrow (huzn) and fear (khawf) played a prominent role in his ascetic outlook. In fact, those around him likened his sorrow to that of Hasan al-Basri. Similarly, Utbat al-Ghulam spoke about the love of God. According to him, divine knowledge (ma‘rifat Allah) leads to love for God, which in turn leads to obedience to Him, and obedience brings one closer to God. Under the influence of divine love, it is said that Utbat al-Ghulam sometimes entered states of ghayba (spiritual absence), as he believed that a heart filled with love for God no longer perceives the external world. At times, he himself lost awareness of the external world. Utba dedicated a house solely to worship, yet this did not cause him to withdraw completely from life; he supported himself through manual labor and participated in jihad. Although he is known to have written a treatise on asceticism, this work has not survived to the present day. These findings highlight Utbat al-Ghulam’s significance as an important ascetic in understanding the practices and thoughts of early Sufism.

Keywords

Sufism , Basra , Utbetü’l-Gulâm , Sorrov , Live of God.

Basra Zahitlerinden Utbetü'l-Gulâm’ın Züht Anlayışı

Abstract

Bu makale, tasavvufun erken dönem temsilcilerinden olan Utbetü’l-Gulâm’ın hayatını ve zühd anlayışını ele almaktadır. Hicri ikinci asırda Basra’da yaşayan Utbe, cihad için geldiği Anadolu’da şehit düşmüştür. Utbetü’l-Gulâm hakkında en kapsamlı bilgiyi, Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Ḥilyetü’l-evliyâ adlı eserinde bulmaktayız. Diğer tasavvuf klasiklerinde de Utbetü’l-Gulâm’ın tasavvufun ilk temsilcilerinden olduğu belirtilmiş, Hasan el-Basrî ve Râbia el-Adeviyye gibi önemli zâhidler ile münasebetleri aktarılmış; havf, recâ ve açlık gibi bazı konularla ilgili sözleri nakledilmiştir. Ancak tasavvufun ilk temsilcileri arasında gösterilen Utbetü’l-Gulâm ile ilgili hiç bir çalışma yapılmamıştır. Bu makalede bu eksiklik göz önünde bulundurularak Utbe hakkındaki bilgiler, kaynak taraması ve metin analiz yöntemiyle derlenmiştir. Böylece onun yetiştiği zühd ortamı ortaya çıkarılmış ve benimsediği zühd hayatının ana başlıkları tespit edilmiştir. Nafile ibadetlere oldukça önem veren Utbe’nin zühd anlayışında hüzün ve havfın belirgin bir yer tuttuğu gözlemlenmiştir. Hatta çevresindekiler onun hüznünü Hasan-ı Basrî’nin üzüntüsüne benzetmişlerdir. Aynı şekilde Utbetü’l-Gulâm, Allah sevgisinden bahsetmiştir. Ona göre marifetullah, insanı Allah sevgisine ve Allah sevgisi de Allah’a itaata götürür. İtaat de insanın Allah’a yakın olmasını sağlar. Allah sevgisinin etkisiyle Utbetü’l-Gülâm’ın bazen gaybet haline girdiği söylenebilir. Çünkü o, Allah sevgisine sahip kalbin artık dış âlemi hissetmeyeceğini belirtmiştir. Utbe de zaman zaman dış dünyayla ilgili şuurunu kaybetmiştir. Utbe, bir evi sadece ibadet etmeye ayırmıştır. Ancak bu, onun tamamen hayattan kopmasına neden olmamıştır. Nitekim el emeğiyle geçinmiş ve cihada çıkmıştır. Utbe’nin zühd ile ilgili bir risale yazdığı bilinmekle birlikte, bu eser günümüze ulaşmamıştır. Bu bulgular, tasavvufun erken dönemindeki uygulama ve düşünceleri anlamak açısından Utbetü’l-Gulâm’ın önemli bir zâhid olduğunu ortaya koymaktadır.

Keywords

Tasavvuf , Basra , Utbetü’l-Gulâm , Hüzün , Muhabbetullâh

References

• Afîfî, Ebu’l-Alâ. Tasavvuf İslam’da Manevî Devrim. çev. H. İbrahim Kaçar - Murat Sülün. İstanbul: Risale Basın-Yayın, 1996.
• Attâr, Ferîdüddîn. Teẕkiretü’l-evliyâ. haz. Süleyman Uludağ. Bursa: İlim ve Kültür Yayınları, 1984.
• Birzâlî, Alemüddîn Ebû Muhammed el-Kāsım el-. el-Muḳtefâ. thk. Amr b. Abdüsselam Tedmirî. 4 Cilt. Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûḥu’l-beyân. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikir, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Marifet, 1431.
• Geylânî, Abdülkādir. el-Ġunye li-ṭâlibî ṭarîḳı’l-ḥaḳ. thk. Ebû Abddurrahman es-Salâh. Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Hatib el-Bağdâdî, Ebû Bekir b. Ahmed b. Ali. Münteḫab mine’z-zühd ve’r-reḳāʾiḳ. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrût: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2000.
• Huttelî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Abdillâh b. el-Cüneyd el-. el-Maḥabbetü li’llâh sübḥânehû ve teʿâlâ. thk. Adil b. Abdüşşekür ez-Zürkî. Riyad: Dârü’l-Hazareti li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2003.
• İbn Battûta, Muhammed b. Abdillah b. İbrahim el-Levâtî et-Tancî. Riḥletü İbn Baṭṭûṭa. Beyrût: Darü’ş-Şarki’l-Arabi, ts.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-Cerh ve’t-Ta‘dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. er-Riḳḳa ve’l-bükâʾ. Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1998.
• İbn Ebü’d-Dünyâ. Mücâbü’d-daʿve. thk. Şeyh Ziyâd Hamdân. Lübnan: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1993.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es̱-S̱iḳāt. thk. Muhammed Abdülmuid Han. 9 Cilt. Haydarâbâd/Dekken: Dâiretü’l-Ma‘ârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Ravżatü’l-ʿuḳalâʾ ve nüzhetü’l-fużalâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1431.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. Meşâhîru ʿulemâʾi’l-emṣâr. thk. Merzûk Ali İbrahim. Mansûre: Dârü’l-Vefâ, 1991.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadis, 2000.
• İbnü’n-Nedîm. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dârü’l-Marifet, 1997.
• İsfahânî, Ebû Nuaym el-. Ḥilyetü’l-evliyâ (Allah Dostlarının Dünyası). çev. Hüseyin Yıldız vd. 11 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2015.
• İsfahânî, Ebû Nuaym el-. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-asfiyâʾ. 10 Cilt. Mısır: Matba’atüs’s-Sa’adet, 1974.
• Kara, Mustafa. “Havf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/528-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm Muhammed b. Ebû İshâk İbrâhîm b. Ya‘kūb el-. et-Taʿarruf li-meẕhebi ehli’t-taṣavvuf. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1994.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kāsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik el-. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmud - Mahmud b. Şerif. 2 Cilt. Kahire: Daru’ş-Şa’b, 1989.
• Küçük, Sezai - Çakar, Zahit Enes. “Zühd Döneminde Basra ve Horasanlı Zahid/Sufilerin Kesb ve Tevekkül Anlayışı”. Akademik Platform İslami Araştırmalar Dergisi 4/2 (2020), 188-211.
• Makdisî, Muhammed b. Ahmed el-. Aḥsenü’t-teḳāsîm. Kahire: Mektebetü’l-Medbûlî, 1991.
• Mekkî, Ebû Tâlib el-. Kalplerin Azığı (Kûtu’l-Kulûb). çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2004.
• Mekkî, Ebû Tâlib el-. Ḳūtü’l-ḳulûb. thk. Âsım İbrahim el-Keyâlî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Meral, Rüveyda. Tasavvuf Tarihinde Horasan Ve Endülüs Etkileşimi: Abdullah el-Ensârî el-Herevî Ve İbnü’l-Arîf Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Muslu, Ramazan. “Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretlerinde Muhebbetullah”. Bütün Yönleriyle Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Sempozyumu. ed. Cengiz Gündoğdu. 80-94. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf el-. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’ṣ-ṣûfiyye. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. 3 Cilt. Beyrût: Dârü Sâdr, ts.
• Neşşâr, Ali Sâmî en-. Neşʾetü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Ma’arif, ts.
• Safedî, Ebu’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnâvud - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
• Serrâc, Ebû Nasr es-. el-Lüma‘. thk. Abdulhalim Muhmud - Taha Abdulbaki Surûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadise, 1960.
• Şa’rânî, Abdülvehhâb b. Ahmed b. Ali el-Ensârî eş-. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih - Tevfik Ali el-Vehbe. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Diniyye, 2005.
• Tan, M. Nedim. Bir Dini İdealin İfade Biçimleri-Rabia el-Adeviyye’den Kalanlar. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2020.
• Uludağ, Süleyman. “Bekkâîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/364. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “İbadet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/247-248. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yıldız, Muhammed Ali. “Zühd Döneminde Teşekkül Eden Korku ve Sevgi Ekollerinin Kurucusu İki Sûfî ve Zühd Anlayışlarının Mukayesesi”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 152-169. https://doi.org/10.52096/usbd.7.32.11
• Yılmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriat, 2023.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam et-Tedmirî. 52 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-. el-Keşşâf. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-Arabî, 1408.