Geoecological risk sensitivity analysis based on geographical characterization of Yenişehir (Bursa) Basin

Yıl 2024, Sayı: 51, 85 - 114, 25.01.2024

Murat Uzun

https://doi.org/10.32003/igge.1326841

Öz

Anthropogenic pressure and intensifying interaction on natural environmental conditions cause problems at different levels in many areas. In this study, geoecological risk sensitivity analysis of Yenişehir Basin was conducted using different sub-variables and quantitative data. Analytical Hierarchy Process (AHS) was used to analyze 24 main criteria and 142 sub-criteria to produce sub-variables consisting of anthropogenic deformation risk, ambient pollution risk, erosion, mass movements, drought and fire susceptibility data. The geoecological risk sensitivity of the Yenişehir Basin was created by dividing into five categorical classes, based on the factor factors of the specified variables. According to the findings, 9% of the basin has very low, 29% low, 32% medium, 20% high and 10% very high geoecological risk sensitivity. In particular, Yenişehir district center and Organized Industrial Zone (OIZ), the marble and stone quarries in the east, the area devoid of vegetation in the wide vicinity of Boğazköy Dam, transportation and industrial areas are the areas with the highest sensitivity. Geoecological risk sensitivity data was analyzed in 6 different ways within the scope of impact analysis, quantitative relationship with land use data was calculated and geoecological protection zones of the basin were determined as 3 zones. The areas under geoecological risk, which constitute 35% of the basin, determined as a result of the analyzes, were evaluated within the scope of the area to be taken priority measures.

Anahtar Kelimeler

Geoecological Risk, Analytical Hierarchy Process, Yenişehir Basin, Watershed Management

Yenişehir (Bursa) Havzası’nın coğrafi karakterizasyonuna dayalı jeoekolojik risk duyarlılığı analizi

Öz

Doğal ortam koşulları üzerindeki antropojenik baskı ve yoğunlaşan etkileşim birçok alanda farklı düzeylerde sorunların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bu çalışmada Yenişehir (Bursa) Havzası’nın farklı alt değişkenler ve kantitatif veriler kullanarak jeoekolojik risk duyarlılığı analizi yapılmıştır. Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) kullanılarak 24 ana kriter ve 142 alt kriterin analizi ile antropojenik kökenli deformasyon riski, ortamsal kirlilik riski, erozyon, kütle hareketleri, kuraklık ve yangın duyarlılık verilerinden oluşan alt değişkenler üretilmiştir. Belirtilen değişkenlerin etken çarpanları üzerinden Yenişehir Havzası’nın jeoekolojik risk duyarlılığı beş kategorik sınıfa ayrılarak oluşturulmuştur. Elde edilen bulgulara göre havzanın % 9’u çok az, % 29’u az, % 32’si orta, % 20’si yüksek ve % 10’u çok yüksek jeoekolojik risk duyarlılığına sahiptir. Özellikle Yenişehir ilçe merkezi ve Organize Sanayi Bölgesi (OSB), doğudaki mermer ve taş ocakları sahası, Boğazköy Barajının geniş çevresindeki bitki örtüsünden yoksun saha ile ulaşım ve sanayi alanları duyarlılığın en yüksek olduğu alanlardır. Jeoekolojik risk duyarlılık verisi etki analizi kapsamında 6 farklı şekilde birim alandaki değerler analizine tabi tutulmuş, arazi kullanımı verisi ile kantitatif ilişkisi hesaplanmış ve havzanın jeoekolojik koruma bölgeleri 3 zon olarak belirlenmiştir. Analizler sonucu belirlenen, havzanın %35’ini oluşturan jeoekolojik risk altındaki sahalar, öncelikli önlem alınacak alan kapsamında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Jeoekolojik Risk, Analitik Hiyerarşi SÜreci, Yenişehir Havzası, Havza Yönetimi

Kaynakça

• Adhikary, S. K., Muttil, N., & Yilmaz, A. G. (2017). Cokriging for enhanced spatial interpolation of rainfall in two Australian catchments. Hydrological Processes, 31(12), 2143–2161. https://doi.org/10.1002/hyp.11163
• Altınlı, İ. E. (1965). Yenişehir havzasının jeolojisi ve hidrolojisi. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, 28(3-4), 31-51.
• Ardel, A. (1951). Yenişehir ovası ve çerçevesi, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 1(1), 87-124.
• Ayre, K. K., & Landis, W. G. (2012). A Bayesian approach to landscape ecological risk assessment applied to the upper grande ronde watershed, Oregon, Human and Ecological Risk Assessment: An International Journal, 18:5, 946-970. https://doi.org/10.1080/10807039.2012.707925
• Broothaerts, N., Verstraeten, G., Notebaert, B., Assendelft, R., Kasse, C., Bohncke, S., & Vandenberghe, J. (2013). Sensitivity of floodplain geoecology to human impact: A Holocene perspective for the headwaters of the Dijle catchment, central Belgium. The Holocene, 23(10), 1403–1414. https://doi.org/10.1177/0959683613489583
• Byun, D.-H. (2001). The AHP approach for selecting an automobile purchase model. Information & Management, 38(5), 289–297.
• Chaves A. M. S., Silva Filho C. R., Guedes, J. C. F., Costa D. F. S., Melo & Souza, R. (2022). Spatial analysis of the geoecological adequability ındex in semi-arid watersheds, Northeast of Brazil. Environmental Science Ecology, 3(1070), 1-8. https://doi.org/10.54026/ESECR/1070
• Cao, W., Sofia, G., & Tarolli, P. (2020). Geomorphometric characterisation of natural and anthropogenic land covers. Progress in Earth and Planetary Science, 7(1), 2 https://doi.org/10.1186/s40645-019-0314-x
• Cheng, X., Zhang, Y., Yang, G., Nie, W., Wang, Y., Wang, J., & Xu, B. (2023). Landscape ecological risk assessment and influencing factor analysis of basins in suburban areas of large cities–A case study of the Fuchunjiang River Basin, China. Frontiers in Ecology and Evolution, 11, 1184273.
• Chen, T., Niu, R. Q., Li, P., X., Zhang, L. P., & Du, B. (2010). Regional soil erosion risk mapping using RUSLE, GIS And Remote Sensing: A case study in Miyun Watershed, North China. Environmetal Earth Science, 63, 533–541 https://doi.org/10.1007/s12665-010-0715-z
• Cürebal, İ., & Özşahin. (2022). Harita Bilgisi, bilgisayar uygulamalı tasarım ve analiz. Bursa: Ekin Yayınevi.
• Demirağ Turan, İ., Özkan, B., & Dengiz, O. (2020). Bulanık mantık analitik hiyerarşik süreç (BAHS) ile Sinop ili erozyon duyarlılığının mekânsal dağılımının belirlenmesi. Türk Coğrafya Dergisi (75), 57-70 https://doi.org/10.17211/tcd.716914
• Erinç, S. (1980). Jeoekoloji açısından İstanbul yöresi. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 23, 279- 290.
• Erinç, S. (1984). Ortam ekolojisi ve degredasyonel ekosistem değişiklikleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Yayınları.
• Erkal, T. & Taş, B. (2013). Jeomorfoloji ve insan, uygulamalı jeomorfoloji. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Erol, O. (2011). Genel klimatoloji. İstanbul: Çantay Kitabevi (9. Baskı).
• Ertek, A. (2005). Morfotektonik kökenli havzalara bir örnek: Yenişehir havzası (Bursa), Ulusal Coğrafya Kongresi-2005 (Prof. Dr. İsmail Yalçınlar Anısına) Bildiri Özetleri, s.209-212, İstanbul.
• Fernández M. L., & Nunez, M. M. (2011). An Empirical approach to estimate soil erosion risk in Spain, Science of the Total Environment, 409, 3114–3123. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2011.05.010
• Garipağaoğlu, N. (2015). Türkiye ortam sorunları coğrafyası. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Görüm, T., & Fidan, S. (2021). Spatiotemporal variations of fatal landslides in Turkey. Landslides, 18(5), 1691– 1705. https://doi.org/10.1007/s10346-020-01580-7
• Güngördü, M. (1985). Güney Marmara Bölümü (Doğu Kesimi) bitki örtüsünün coğrafi şartları. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, 1, 77-95.
• Hu, J., Qiu, S., Luo, N., Qing, G., & Huang, C. (2023). Multi-Dimensional spatial and temporal variations of ecosystem service values in the Li River Basin, 1990–2020. Remote Sensing, 15(12), Article 12. https://doi.org/10.3390/rs15122996
• John E. Gordon, Igor J. Dvorák, Jonasson, C. Josefsson, M. Kociánová, M., & Thompson, D. (2002). Geo–ecology and management of sensitive montane landscapes, Geografiska Annaler: Series A. Physical Geography, 84, 3-4, 193-203, https://doi.org/10.1111/j.0435-3676.2002.00174.x
• Karabulut, M., Karakoç, A., Gürbüz, M., & Kızılelma, Y. (2013). Coğrafi bilgi sistemleri kullanarak Başkonuş Dağında (Kahramanmaraş) orman yangını risk alanlarının belirlenmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6(24), 171-179.
• Kocalar, A. O. (2017). Coğrafya öğretiminde ekolojik bölge kavramının kullanımı. Marmara Coğrafya Dergisi, 35, Article 35. https://doi.org/10.14781/mcd.291150
• Larsen, T. B., & Harrington, J., Jr. (2019). Learning progressions, paradigms, and geographic thinking in the anthropocene. Review of International Geographical Education Online (RIGEO), 9(3), 542-556. https://doi.org/10.33403/rigeo.561562
• Maulana, E., Wulan, T. R., Wahyunungsih, D. S., Ibrahim, F., Putra, A. S., & Putra, M. D. (2017). Geoecology ıdentification using Landsat 8 for spatial planning in North Sulawesi Coastal. Indonesian Journal of Geography, 49(2), Article 2. https://doi.org/10.22146/ijg.13189
• Özşahi̇n, E. (2014). Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) ve analitik hiyerarşi süreci (AHS) kullanılarak Antakya (Hatay) şehri’nde kütle hareketleri duyarlılığının değerlendirmesi. Ege Coğrafya Dergisi, 23(2), Article 2.
• Öztürk, M. Z., Utlu, M., & Şi̇mşek, M. (2022). Kaya düşmesi tehlikesinin belirlenmesi ve önlenmesinde İHA tabanlı 3B modelleme çalışmaları: Murtaza Köyü örneği (Niğde). Yerbilimleri, 43(2), Article 2. https://doi.org/10.17824/yerbilimleri.1021032
• Pektezel, H. (2015). Süleymanpaşa’nın (Tekirdağ) cbs tabanlı jeoekolojik planlama analizi. The Journal of Academic Social Science Studies, 5(35), 163–163. https://doi.org/10.9761/JASSS2878
• Reagan D. P. (2007), An ecological basis for integrated environmental management, human and ecological risk assessment. An International Journal, 12 (5), 819-833.
• Saaty, T. L. (1980). The analytic hierarchy process: Planning, priority setting, resource allocation. McGraw-Hill International Book Company.
• Saaty, T. L. (1986). Aximotic foundation of the analytic hierarchy process. Management Science, 32, 841-845.
• Saaty, T. L. (1990). How to make a decision: The analytic hierarchy process. European Journal of Operational Research, 48(1), 9–26. https://doi.org/10.1016/0377-2217(90)90057-I
• Saaty, T. L. (2004). Decision making—The analytic hierarchy and network processes (AHP/ANP). Journal of Systems Science and Systems Engineering, 13(1), 1–35. https://doi.org/10.1007/s11518-006-0151-5
• Saaty, T. L & Vargas, L.G. (2012). Model, methods concepts & aplications of the analytic hierarchy process. Springer.
• Satir, O., Yeler, S. T., Donmez, C., & Paul, C. (2023). Evaluating ecosystem service changes in a frame of transportation development in Istanbul. Environmental Monitoring and Assessment, 195(7), 801. https://doi.org/10.1007/s10661-023-11404-5
• Scholl, A., Manthey, L., Helm, R., & Steiner, M. (2005). Solving multiattribute design problems with analytic hierarchy process and conjoint analysis: an empirical comparison. European Journal of Operational Research, 164, 760-777. https://doi.org/10.1016/j.ejor.2004.01.026
• Serveiss, V. B. (2002). Applying ecological risk principles to watershed assessment and management. Environmental Management, 29(2), 145–154. https://doi.org/10.1007/s00267-001-0025-z
• Şahi̇n, M., & Toroğlu, E. (2020). Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) kullanılarak Pınarbaşı ilçesi (Kayseri) arazilerinin tarımsal uygunluk derecelerinin belirlenmesi. Türk Coğrafya Dergisi, 75, Article 75. https://doi.org/10.17211/tcd.798755
• Tağıl, Ş. (2007). Tuzla Çayı Havzası’nda (Biga Yarımadası) CBS-Tabanlı RUSLE Modeli kullanarak arazi degradasyonu risk değerlendirmesi. Ekoloji Dergisi, 17 (65), 11-20.
• Tseng, C. M., Lin, C. W., & Hsieh, W. D. (2015). Landslide susceptibility analysis by means of event-based multi- temporal landslide inventories. Natural Hazards and Earth System Sciences Discussions, 3(2), 1137–1173. https://doi.org/10.5194/nhessd-3-1137-2015
• Türkeş, M. (2012) Türkiye’de gözlenen ve öngörülen iklim değişikliği, kuraklık ve çölleşme. Ankara Üniversitesi Çevre Bilimleri Dergisi, 4(2), 1-32.
• Uzun, M., & Garipağaoğlu, N. (2022). Mekânsal otokorelasyon ve kümeleme analizi yaklaşımı ile Göksu Çayı Havzası’nın (Sakarya Nehri Havzası) bütünleşik ve sürdürülebilir havza yönetim modeli. Türk Coğrafya Dergisi, (81), 23-38. https://doi.org/10.17211/tcd.1173420
• Wang, Y., Gu, X., & Yu, H. (2023). Spatiotemporal variation in the Yangtze River Delta Urban Agglomeration from 1980 to 2020 and future trends in ecosystem services. Landside, 12(4). https://doi.org/10.3390/land12040929
• Yilmaz, F. C., Zengin, M., & Tekin Cure, C. (2020). Determination of ecologically sensitive areas in Denizli province using geographic information systems (GIS) and analytical hierarchy process (AHP). Environ Monit Assess 192, 589. https://doi.org/10.1007/s10661-020-08514-9
• Yurova, Y., & Shirokova, V. (2020). Geoecological assessment of anthropogenic ımpacts on the Osetr River Basin. Geosciences, 10(4), Article 4. https://doi.org/10.3390/geosciences10040121
• Zhang, K., Feng, R., Han, J., Zhang, Z., Zhang, H., & Liu, K. (2023). Temporal and spatial differentiation characteristics of ecosystem service values based on the ecogeographical division of China: A case study in the Yellow River Basin, China. Environmental Science and Pollution Research, 30(3), 8317–8337. https://doi.org/10.1007/s11356-022-22748-9
• Zorlu, K., Celal Tunusluoglu, M., Gorum, T. Nefeslioglu, H., Yalcin, A., Turer, D., & Gokceoglu, C. (2011). Landform effect on rockfall and hazard mapping in Cappadocia (Turkey). Environmental Earth Science 62, 1685–1693. https://doi.org/10.1007/s12665-010-0653-9