Hanefi Fıkıh Edebiyatının Tasnifi: Kınalızâde Ali Çelebi’nin Risâle fî Beyâni’l-Istılâhâti’l-Mütedâvilât fî Kütübi’l-Fıkh Adlı Risalesinin Tahlili, Tahkiki ve Çevirisi

Year 2021, Issue: 37, 365 - 396, 30.04.2021

Orazsahet Orazov

Abstract

İslam’ın yazılı medeniyetini oluşturan çalışma türlerinden birisi de tabakât eserleridir. Tabakâtu’l-müfessirîn, tabakâtu’l-muhaddisîn, tabakâtu’s-sûfiyye, tabakâtu’l-fukahâ adıyla kaleme alınan bu tür kitaplarda genellikle âlimlerin hayat hikâyeleri, ilmi faaliyetleri, telif etmiş oldukları eserleri dile getirilmiştir. Bu nedenle tabakâtlar günümüze ulaşmış veya ulaşmamış eserler ve müellifleriyle ilgili bilgilerin ilk müracaat kaynakları olmuştur. Kınalızâde diye meşhur olan Osmanlı âlimi Ali Çelebi b. Emrullah (ö. 979/1572) da tabakât türü eser veren âlimlerdendir. Kınalızâde bu alanda ikisi risale olmak üzere üç ayrı tabakât eseri telif etmiştir. Onun Tabakâtu’l-Hanefiyye ve Tabakâtu’l-fukahâ adlı telifleri günümüz çalışmalarına konu olmuşken, kendisinin diğer bir telifi olan Risâle fî beyâni’l-ıstılâhâti’l-mütedâvilât fî kütübi’l-fıkh adlı risalesi bazı çalışmalarda sınırlı bir şekilde zikredilmekle yetinilmiş, dolayısıyla da güncel biyografi ve edebiyat çalışmaları kaynakları arasında pek yer almamıştır. Bu sebeple Kınalızâde’nin hacmi küçük ama önemi haiz olan söz konusu risalesinin incelenmesiyle beraber Türkçe’ye kazandırılmasının yanı sıra, ileride Hanefî mezhebi literatürü ve müellifleri üzerine yapılacak çalışmaların kaynakları arasında yer almasına dikkat çekmek bakımından böyle bir çalışmanın katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Keywords

Kınalızâde, Tabakât, Zâhiru’r-rivâye, Nâdiru’r-rivâye, Fetâvâ, Vâkıât

The Classification of Hanafi Fiqh Literature: Analysis, Edition Critique and Translation of Kinalizadah Ali Chelebi’s Risala fi Beyan al-Istilahat al-Mutedavilat fi Kutub al-Fiqh

Abstract

One of the types of work that constitutes the written civilization of Islam is tabaqat/biography works. In such books written under the name of Tabaqat al-mufassirin, Tabaqat al-mohaddithin, Tabaqat as-sufiyya, and Tabaqat al-fuqaha, the life stories of scholars, their scientific activities, and their works are often mentioned. For this reason, the Tabaqats have been the first sources of information about the works that have survived or not and their authors. The famous Ottoman scholar Kinalizadah Ali Chelebi b. Emrullah (d. 979/1572) is also one of the scholars who produced works in the form of tabaqat. Kinalizadah has compiled three article works, two of which are treatises, in this area. His works named Tabaqat al-Hanafiyya and Tabaqat al-fuqaha have been the subject of contemporary works. His other work, Risala fi beyan al-ıstılahat al-mutedavilat fi kutub al-fiqh, has only been mentioned in some studies. However, it has not been included among the sources of current biography and literature studies. For this reason, it is important to examine Kinalizadah’s booklet, which is small in size but important, and to translate it into Turkish. From now on, it is thought that future studies about Hanafi sect literature and authors will be included among the sources.

Keywords

Kinalizadah, Tabaqat, Zahir ar-riwayah, Nadir ar-riwayah, Fatawa, Vaqiat

References

• Aksoy, Hasan, “Kınalızâde Ali Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara: 2002, XXV, 416-417.
• Aksoy, Hasan, “Kınalızâde Ali Efendi (Çelebi)’nin İlmi Şahsiyeti ve Eserleri”, Uluslararası Kınalızâde Ailesi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Isparta: SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, (2014), 75-83.
• Aksoy, “Kınalızâde Ali Çelebi ve Mülemmaʿ Naʿtı”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (sy. 5-6, 1987-1988), İstanbul, 1993, 125-144.
• Atâyî, Nev’îzâde, Hadâ’iku’l-hakâik fî tekmileti’ş-Şakâ’ik/Nev’îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli, haz. Suat Donuk, I-II, İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Başkanlığı, 2017.
• Aydınlı, Abdullah, “İmlâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2000, XXII, 225-226.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-ârifîn Esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn, I-II, Beyrut: Dâru İhyâü’t- Türâsi’l-Arabiy, 1955.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, haz. Yusuf İhsan Genç vdğ., İstanbul: Başbakanlık Basımevi, 3. Baskı, 2010.
• Bedir, Murteza, Buhara Hukuk Okulu Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefî Hukuku Üzerine Bir İnceleme, Ankara: İSAM Yayınları, 2014.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur, I-II, Leiden, 1943-1949.
• Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, haz. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, I-II, İstanbul: Meral Yayınları, t.s.
• Büyükbaş, Nazım, “Hanefi Tabakât Kitapları Arasında Kınalızâde’nin Tabakâtu’l-Hanefiyye’sinin Yeri”, Bilimname Düşünce Platformu, XXVIII, 2015/1, 247-262.
• Çeker, Huzeyfe, Hanefi Mezhebinde Biyografi Geleneği, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Kültür Yayınları: 39, 2018.
• Çelebi Kâtip, Mustafa b. Abdillah, Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-funûn, thk. Muhammet Şerefeddîn Yaltkaya, I-II, İstanbul: Dâru İhyâi’t-Türâi’l-Arabî, t.s.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 12. Basım, 2015.
• Gözübenli, Beşir, “Hâkim eş-Şehîd”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 1997, XV, 195-196.
• Çetintürk, Fatih, “Ispartalı Bir Eğitimci: Kınalızâde Ali Efendi”, Kınalızâde Ali Efendi’nin Ahlâk-ı Alâ’i Üzerine Okumalar, Ankara: Pegem Akademi, (2015), 2-5.
• Ençakar, Orhan, “Bir Mezhebin Yitik Kültürü: Hanefî Mezhebi Nevâdir Literatürü”, İslam Araştırmaları Dergisi, c. 44, sy. 44, İstanbul, (2020), 1-36.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet, Türk Şairleri, I-III, İstanbul: Bozkurt Matbaası, 1936.
• İbn Âbidin, Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr, I-XIII, Riyad: Dâru âlemi’l-kütüb, 2003.
• Kallek, Cengiz, “İbn Semâa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 1999. XX, 313-314.
• Kaplan, İlyas, “Hanefi Mezhebinde Muteber Kaynaklar ve Mezhep İçi Tercihin İşleyişi”, İslam Hukuk Araştırmaları Dergisi, sy. 18, Konya: (2011), 311-325.
• Kaya, Eyyüp Said, “Muallâ b. Mansûr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2005, XXX, 309.
• Kaya, Eyyüp Said, “Nâdirü’r-rivâye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2006, XXXII, 278-280.
• Kaya, Eyyüp Said, Nevazil Literatürünün Doğuşu ve Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin Kitâbu’n-Nevazil’i, Yüksek lisans tezi, İstanbul: MÜ SBE, 1996.
• Kaya, Eyyüp Said, “Nevâzil”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2007, XXXIII, 34-35.
• Kaya, Eyyüp Said, “Zâhirü’r-rivâye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Ankara: 2013, XLIV, 101-102.
• Kılıçer, M. Esat, “Buhârî, Tâhir b. Ahmed”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 1992, VI, 376.
• Kınalızâde, Ali Çelebi b. Emrullah, Tabakâtü’l-Hanefiyye, thk. Muhyî Hilâl es-Serhân, I-III. Bağdat: Dîvânü’l-Vakfi’s-Sünnî, 1426/2005.
• Kınalızâde, Risâle fî beyâni’l-ıstılâhâti’l-mütedâvilât fî kütübi’l-fıkh, Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi, 22 Sel. 6993/5, vr. 152a-154b.
• Kınalızâde, Risâle fî beyâni’l-ıstılâhâti’l-mütedâvilât fî kütübi’l-fıkh, http://pudl.princeton.edu/ objects/0v8380633 (erişim tarihi: 11.07.2018).
• Kınalızâde, Risâle fî ıstılâhâti’l-mütedâvile fî kesbi’l-fıkh, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 2226/1, vr. 1a-2a.
• Kınalızâde, Risâle fî tabakâti’l-mesâil, Ankara Milli Kütüphane, Tokat İl Halk Kütüphanesi Koleksiyonu, 60 Hk 123/1, vr. 3b-4a.
• Kınalızâde, Risâle fî tabakâti’l-mesâil, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3652, vr. 110b-111a.
• Kınalızâde, Ahlâk-ı Alâ’î, Haz. Mustafa Koç, İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Kureşî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed, Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l- Hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, I-V, Riyad: Dâr-ı İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye ve Dâru’l-Ulûm bi’r-Riyad, 2. baskı, 1993.
• Leknevî, Muhammed Abdülhay, el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, thk. Muhammed Bedreddîn Ebû Firâs en-Nuâsî, Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Marife, t.s.
• Leknevî, Şerhu’l-Vikâye maʿa hâşiyetihi Umdeti’r-riâye, b.y: Matbatü’l-Yûsufî, 1326.
• Müellifi mechul, Câmiu’l-mebânî şerh Şerhi Fıkhi’l-Keydânî, nşr. Hüseynof vereseleri, Kazan: Umid yayınevi, 1912.
• Oktay, Ayşe Sıdıka, “Kınalızâde Ali Efendî’nin Hayatı ve Ahlâk-ı Alâî İsimli Eseri”, Divan, İlmi Araştırmalar, I, 7/12, (2001), 185-233.
• Korkmaz, Ömer - Kayapınar, Hasan, “Istılah/Kavram Risalelerinin İslam Hukuku Metinlerini Anlamada Önemi: Kınalızâde Ali Çelebi Örneği”, Beşeri ve Sosyal Bilimler Uluslararası 2. Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Kongresi Bildiri Kitabı, Nisan 20-23, İstanbul, (2017), 287-291.
• Özel, Ahmet, “Hanefî Literatürünün Oluşumu”, İmâm-ı A’zam Ebû Hanife ve Düşünce Sistemi, [Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri], KURAV, Mudanya/Bursa: (16-19 Ekim 2003), 361-367.
• Özel, Ahmet, “Semerkandî, Muhammed b. Yûsuf ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2009, XXXVI, 479-480.
• Özel, Ahmet, “Kâdîhân”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2001, XXIV, 123.
• Özel, Ahmet, “Kadri Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2001, XXIV, 140-141.
• Özen, Şükrü, “Serahsî, Radıyyüddin”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2009, XXXVI, 542-544.
• Sahatmammedov, Abdylmejit, Hâkim eş-Şehîd el-Mervezî’nin Devletler Hukuku İle İlgili Görüşleri, Doktora tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed, el-Fetâvâ min ekâvîli’l-meşâyih fi’l-ahkâmi’ş-şeriyye, I-II, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Serahsî, Ebû Sehl Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed, Kitâbu’l-Mebsût, I-XXXI, Beyrut-Lübnan: Dâru’l- Marife, t.s.
• Taʿme, Sâîr Hamîd, “el-Mesâilü’l-fıkhiyyetü’l-vâride fî Kitâbi tabakâti’l-Hanefiyye li’bni’l-Hinnâî”, Mecelle Surra Men Raa, c. 11, sy. 40, Irak-Samarra, (2015), 160-195.
• Taşköprüzâde, Tabakâtu’l-Hanefiyye, thk. Ahmet Nîle, Musul: ez-Zehrâu’l-Hadîse Yayınevi, 2. baskı, 1961.
• Temîmî, Takıyyüddîn b. Abdilkâdir ed-Dârî el-Gazzî el-Mısrî, eṭ-Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv, I-IV, Kahire, 1980-1989.
• Uğur, Seyit Mehmet, “Abdülganî b. İsmail en-Nablusî’nin ‘el-Cevâbü’ş-şerîf li’l-hazreti’ş-şerîfe fî enne mezhebe Ebî Yûsuf ve Muhammed hüve mezhebü Ebî Hanîfe’ İsimli Risalesinin Tahkik ve Tahlili”, İslam Hukuk Araştırmaları Dergisi, sy. 29, Konya, (2017), 601-663.
• Uleymî, Abdurrahmân b. Muhammed, ed-Dürrü’l-münaddad fî ashâbi’l-İmâm Ahmed, thk., Abdurrahman b. Süleyman, I-II, Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1992.
• Yazıcı, İshak, “Semerkandî, Ebü’l-Leys”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: 2009, XXXVI, 474.