Ahmed el-Hamevî’nin Gemide Kılınan Namazın Hükmüne Dair Risâlesi (Çeviri ve Değerlendirme)

Year 2022, Issue: 40, 75 - 112, 30.12.2022

Abdülkadir Şanalmış

Abstract

Tarih boyunca fıkıh külliyatına dair çok sayıda metin, şerh, haşiye, ta’lîk, muhtasar ve risâle türünde eserler telif edilmiştir. Bu külliyatın önemli bir kesitini teşkil eden risâlelerin büyük bir kısmının yazma halde bulunması ve tahkikli bir şekilde neşredilenlerin ise dilimize tercüme edilmemiş olması ülkemizdeki ilmî çalışmalar açısından büyük bir boşluğun oluşmasına sebebiyet vermektedir. Son yıllarda neşredilme açısından hızlı bir gelişme kaydeden fıkıh risâlelerinin tanıtım ve takdim, tahlil ve değerlendirme, edisyon-kritik ve çeviri çalışmalarının artarak devam etmesi ise sevindirici bir gelişmedir. Fıkıh âlimleri, dinî hayatın en önemli parçası olan namazın mahiyeti, namazda huşû’, namazın fazileti, namazda iktidâ ve kırâat meselesi vb. konuları ihtiva eden risâleler telif etmiştir. Osmanlı devri XVI. yüzyıl âlimlerinden Hamevî’nin (ö. 1098/1687) eserlerinin Hanefî fıkıh doktrininin gelişmesinde önemli katkısı olmuştur. Hamevî’nin ed-Dürerü’s̱-s̱emîne fî ḥükmi’ṣ-ṣalât fi’s-sefîne adlı eseri risâle yazım geleneğinin kayıp halkalarından birisini teşkil etmektedir. Söz konusu risâle “gemide kılınacak olan namazın sıhhatine” dair bir sorunun cevabı niteliğindedir. İslâm’da en önemli ibadet olan namaza dair bir konunun işlenmesi muhteva açısından risâleyi önemli kılan bir husustur. Zira namazın vücûb ve sıhhat şartları, rükünleri, kılınış biçimleri, binek üzerinde veya gemide kılınması gibi mekânın niteliğine dair konular her daim Müslümanların gündemini oluşturmuştur.
Risâle, gemide kılınacak olan namazın sıhhati ve cemaatle kılınmasına dair ek bölümü ile birlikte iki kısımdan oluşmaktadır. Risâlenin ana bölümünü gemide namazın kılınması konusu teşkil etse de cemaatle kılınmasına dair ek bölümün işlenmesi ile konu bütünlüğü sağlanmıştır. Çalışmamızın giriş kısmında kısaca müellifin hayatı ve eserleri tanıtıldıktan sonra risâlenin çeviri ve değerlendirilmesi iki başlık altında ele alınmıştır. İlk kısımda çeviri, metne bağlı kalınarak yapılmış; değerlendirme kısmında ise Hamevî’nin sünnet ve sahâbe vurgusu, yaşadığı dönem ve ortama genel bir bakış, müsteftînin sorusu çerçevesinde fetva adabı, risâlenin kaynakları ile risâlede yer alan Hanefî hukukçuların konuya dair görüşleri tahlil edilmiştir. Risâlede mezhep içerisinde yer alan farklı yaklaşımlar tartışılmış ve konu fetvâ açısından sonuçlandırılmıştır. Ayrıca mukaddimede, sünnet ve sahâbe vurgusunun yapılması da dikkate değer verilerdir. Risâlenin konusu, mezhebin muteber kaynakları esas alınarak işlenmiş ve konu bağlamında bazı fıkıh eserlerinde yer alan kapalı ibareler de açıklığa kavuşturulmuştur. Risâlede, ibadetlerde ihtiyata riayet edilmesi, namaz mekânı olarak benzerlikleri bulunan gemi ile bineğin farklı değerlendirilmesi, geminin konumuna göre kılınacak olan namazın hükmünün farklılık arz etmesi, oturarak kılınan namazın sıhhatindeki görüş ayrılığının yalnız geminin seyir halinde söz konusu edilmesi, yer hükmünde kabul edilen sabit durumdaki bir gemide kılınan tüm namazların sahih olacağı, binek hükmünde kabul edilen ve çıkışın mümkün olduğu gemide ise kılınacak olan hiçbir namazın caiz olmayacağı, gemide cemaatle kılınan namazın sıhhati için imam ile muktedi arasındaki iktidâda mekân birliğinin şart olması gibi fıkhî hükümler özlü biçimde ele alınmıştır.
Bu minvalde İslâm kültür geleneğimizde özelde Hamevî’nin söz konusu risâlesi, genelde ise müsteftîlerin soruları çerçevesinde telif edilen risâleler, araştırmacılara hukuk nosyonunun ve istidlal mantığının kazandırılması açısından büyük önem taşımaktadır. Şüphesiz fıkıh risâleleri yoluyla geçmişten devralınan ilmî mirasımızın sağlıklı bir şekilde anlaşılıp yorumlanması, toplumun ihtiyaçları ve mevcut problemlerin giderilmesi açısından günümüzde fıkhî çözümlerin daha verimli bir şekilde yürütülmesini sağlayacaktır. Ayrıca konu özelinde yazılan bu gibi eserler, devrin yapısal tarihi, hukuki alanda yapılan dönemsel çalışmaları ve âlimleri, toplumsal sorunlar ile örf ve âdetlerin aktarılmasında da önemli veriler sunmakta ve günümüze ışık tutmaktadır.

Keywords

Fıkıh, Mezhep, Hüküm, Risâle, Hamevî, Gemi, Namaz

Ahmad al-Hamawi’s Treatise On Performing Ritual Prayer On Ship (Translation and Evaluation)

Abstract

Numerous texts, commentaries, annotations, taʿliqs (marginal explanatory notes), abridgments and treatises on Islamic jurisprudence have been written throughout history. The fact that most of the treatises are in manuscript form and that those that have been critically edited and published have not been translated into our language, causes a great gap in scientific studies in our country. It is a pleasing development that the number of studies that introduce and present, analyze and evaluate, critically edit and translate the treatises on Islamic law continues to increase in recent years. Muslim jurists wrote treatises on various subjects of Islamic law such as the nature of prayer, performing prayers in awe, the virtue of prayer, the issues of performing prayers by following an imam and recitation in prayer. The books written by al-Hamawi (d. 1098/1687), one of the scholars of the 16th century of the Ottoman period, made important contributions to the development of the Hanafi legal doctrine. His work titled “al-Durr al-thamina fi ḥukm aṣ-ṣalat fi al-safîna” constitutes one of the missing links of the tradition of treatise writing. The aforementioned treatise is an answer to the question about “the validity of the ritual prayer to be performed on board”. Dealing with a subject related to prayer is also a feature that makes this treatise important in terms of its content. Because, issues related to the conditions of its necessity and its validity, its essential pillars, how to perform it, as well as the issues related to the place where it is performed such as performing it on a mount or on a ship, have always been on the agenda of Muslims.
Al-Hamawi’s treatise consists of two parts, one of which is about the validity of the prayer performed on a ship and the other is an addendum about performing the prayer in congregation. Although the main part of the treatise is the one that deals with the issue of performing the prayer on a ship, the integrity of the subject has been ensured by the examining the addendum about performing the prayer in congregation. After briefly introducing the life and works of the author in the introduction of our article, the translation and evaluation of the treatise are dealt with under two sub-sections. In the first part, the treatise has been translated into Turkish; In the evaluation part, al-Hamawi's emphasis on sunnah and companions of the Prophet Muhammad, an overview of the period and environment in which al-Hamawi lived, his etiquette of the issuing fatwas within the framework of the mustafti's question, the sources of the treatise and the views of the Hanafi jurists mentioned in the treatise have been analyzed. Different approaches within the Hanafi school were discussed in the treatise and the subject was concluded in terms of fatwa. In like manner, the emphasis on the sunnah and the companions in the introduction is also a noteworthy point of the treatise. The subject of the treatise has been studied based on the authoritative sources of the Hanafi school, and, certain implicit phrases mentioned in the context of the subject in some Islamic law books have also been clarified. In the treatise, several legal provisions such as the observance of precaution in worship; varying evaluation of the case of ship and the mount which have similarities as the places of prayer; the ruling of ritual prayer performed on a ship would differ depending on the position of the ship; the fact that varying views on the validity of the ritual prayer performed while sitting was expressed only when it is performed while the ship is cruising; the prayers performed on an anchored ship, which is considered like being on land, would be valid; No prayer would be valid if it is performed on a ship from which it is possible to get off and which is deemed like riding a mount; and the necessity of the unity of space between the imam and the one who follows him for the validity of the congregational prayer on a ship have been concisely dealt with.
In this regard, the aforementioned treatise of Hamawi in particular, and the treatises compiled in relation to the questions of the people in general in Islamic cultural tradition, are of great importance in terms of helping the researchers gain the notion of law and the deduction of legal rulings (istidlal). Undoubtedly, a healthy understanding and interpretation of our scholarly heritage inherited from the past through treatises authored in Islamic law will enable us to find legal solutions productively to the existing problems and meet the needs of the society. In addition, such works written specific legal subjects provide important data on the structural history of the period, works and scholars in a certain period of the legal history, social problems and the transfer of customs and traditions, and shed light on the present.

Keywords

Fiqh, Legal School, Ruling, Treatise, Hamawi, Ship, Salaat

References

• Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr Hemmâm b. Nâfi‘ el-Himyerî. el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. nşr. Merkezü’l-buhûs ve tekniyyetü’l-ma’lûmât. 9 Cilt. Mısır: Dârü’t-te’sîl, 1. Basım, 1437/2015.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Senedü’l-enâm şerḥu Müsnedi’l-İmâm. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dârü’l- kütübü’l ilmiyye, 1. Basım, 1416/1995.
• Alî el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Fetḥu bâbi’l-ʿinâye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l- kütübü’l ilmiyye, 1. Basım, 1439/2017.
• Alî el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Mirḳātü’l-mefâtîḥ. thk. Cemal el-Aytânî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l ilmiyye, 1. Basım, 1422/2001.
• Apaydın, Yunus v.dğr. İlmihal. 2 Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 30. Basım, 1444/2022.
• Atar, Fahrettin. “Fetvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486. İstanbul: TDV Yayınları, 1416/1995.
• Âtıf Efendi, İskilipli Mehmed. İslâm Fıkhı. haz. Mümtaz Habib Güven-Abdullah Sivridağ. 6 Cilt. İstanbul: Nehir Yayınları, 1. Basım, 1415/1994.
• Atik, Sefa. “Hanefî Fakih İbn Nüceym’in Risâleleri Üzerine”. Diyanet İlmi Dergi 57/1 (2021), 205-240.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Umdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l ilmiyye, 1. Basım, 1422/2001.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. thk. Eymen Salih Şaban. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1. Basım, 1411/1990.
• Bakkal, Ali. İslâm Fıkıh Mezhepleri. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2. Basım, 1434/2012.
• Balta, Yusuf. “Risâletü’l-Hamevî’de İmam Hamevî’nin Bazı Fıkhî Meselelerle İlgili Değerlendirmeleri”. Usûl: İslam Araştırmaları Dergisi 33 (2020), 79-101.
• Bedir, Murteza. “Ebû Hafs el-Kebîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-I/ 364. İstanbul: TDV Yayınları, 1429/2008.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Maʿrifetü’s-sünen ve’l-âs̱âr. thk. Abdülmu’tî Emin Kalacî. 15 Cilt. Halep: Dârü’l-va’y, 1. Basım, 1412/1991.
• el-Bezzâr, Yûsuf b. Ömer es-Sûfî. Câmiʿu’l-mużmerât ve’l-müşkilât. thk. Ömer Abdürrezzak Hamd el-Feyyaz. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1439/2018.
• Bostan, İdris. “Gemi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/11-12. İstanbul: TDV Yayınları, 1429/2008.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Dîb el-Bugā. 7 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Kesir el-Yemâme, 5. Basım, 1413/1993.
• el-Bûtî, Muhammed Tevfîk Ramazan. “Usûlü'l-fetvâ eş-şer’iyye ve hasâisuhâ”. Mecelletü câmi’atı Dımeşk, 25/2 (2009), 687-704.
• el-Cebûrî, Abdullah Ahmed Muhammed. Resâʾil fi’l-fıḳh ve’l-luġa. Beyrut: Dârü’l-ğarbı’l-İslâm, 1. Basım, 1403/1982.
• Cezîrî, Abdurrahmân b. Muhammed b. İvaz el-Cezîrî. el-Fıḳh ʿale’l-meẕâhibi’l-erbaʿa. nşr. Mahmud Ömer ed-Dimyâtî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 2. Basım, 1424/2003.
• Cuma’, Ali. el-Medḫal ilâ-dirâseti’l-meẕâhibi'l-fıḳhiyye. Kahire: Dârüsselâm Yayınları, 2. Basım, 1422/2001.
• Çeker, Huzeyfe. “Ahmed el-Hamevî’nin Tezhîbü’s-sahîfe bi-nusreti’l-İmâm Ebî Hanîfe Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirmesi”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi. 4/2 (2021), 1-53.
• Çeker, Orhan. Fetvâlarım. Konya: Burç Yayınevi, 1. Basım, 1435/2013.
• Çınar, Fatih. “İbnü’s-Salâh’ın Müftü ve Müsteftînin Uyacağı Âdâb/Kurallar Hakkındaki Görüşleri”. Mütefekkir Dergisi.7/14 (2020), 563-584.
• Dârü’l-iftâi’l-Mısrî. Fetavâ Dârü’l-iftâi’l-Mısrî. 20 cilt. Mısır: el-Meclisu’l-alâ li’ş-şuûnil-İslâmiyye, 1993. (erişim tarihi: 27.02.2022).
• Din İşleri Yüksek Kurulu. Fetvalar. İzmir: DİB Yayınları, 2. Basım, 1439/2018.
• Ebü’l-Hac, Salah. İrşâdü’l-Hanefî ilâ ahbâr Ahmed el-Hamevî. Amman: Merkezi envâri’l-ulemâʾ-li’d-dirâsât, 1. Basım, 1441/2020.
• el-Elbânî, Ebû Abdurrahman Muhammed Nâsırüddin. İrvâʾü’l-ġalîl fî taḫrîci eḥâdîs̱i Menâri’s-sebîl. nşr. Züheyr eş-Şâvîş. 9 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1. Basım, 1400/1979.
• el-Elbânî, Şevket Kerasnîş. Mesâilü’l-imâm Ebî Hanîfe bi rivâyeti’l-Hasen b. Ziyâd el-Lü’lüî’. Beyrut: Dârü’r-risâle, 1439/2018.
• el-Enderpetî, Âlim b. Alâ Ferîdüddin. el-Fetâva’t-Tatarḫâniyye. thk. Abdüllatif Abdurrahman. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l ilmiyye, 1. Basım, 1426/2005.
• Er, Rahmi. “Risâle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/112. İstanbul: TDV Yayınları, 1429/2008.
• Eraslan, Sadık. Meşihat-i İslâmiyye ve Ceride-i İlmiyye. Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım, 1439/2018.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 4. Basım, 2013.
• Erkal, Mehmet. “Arşın”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/411. İstanbul: TDV Yayınları, 1412/1991.
• Farfur, Veliyüddin Muhammed Salih. el-Fetvâ erkânuha davâbituhâ şurûtuha âdâbuhâ. Dımeşk: Dârü’l-farfûr, 1. Basım, 1432/2010.
• Gemi, Ahmet. “Hamevî’ye Ait Eleştirel Bir Çalışma Örneği: Risâle fi’n-Nahv”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 9/21 (2018), 585-606.
• Gencer, Ali İhsan. “Bahriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/501-509. İstanbul: TDV Yayınları, 1412/1991.
• Görmez, Mehmet v.dğr. Hadislerle İslâm. 7 Cilt. Konya: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 1442/2020.
• Güzelhisârî, Mustafa Hulûsi. Ḥilyetü’n-nâci. İstanbul: el-Matbaatil'l-Osmaniye, 1244/1828.
• el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dârü sader, 1397/1993.
• Hanay, Necattin – Bayer, İsmail. “Hamevî’nin İthâfü’l-Ezkiyâ bi Tahkîki Mes’eleti İsmeti’l-Enbiyâ Adlı Risalesi”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi. 4/7 (2017), 155-172.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Şerhu ʿUḳūdü resmi’l-müftî. nşr. Müsellem Taybe. Dımeşk: Dârü’s-sıddîk, 1. Basım, 1433/2012.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavvid. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2. Basım, 1424/2003.
• İbn Âbidînzâde, Alâüddîn Muhammed b. Muhammed Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşkī. el-Hediyyetü’l-ʿAlâʾiyye. nşr. Muhammed Said el-Burhânî. Fihrist haz. Muhammed Hişâm el-Burhânî. Dımeşk: Mektebetü’l-imâm Evzâî, 1426/2005.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. Ḥalbetü’l-mücellî ve buġyetü’l-mübtedî fî şerḥi Münyeti’l-muṣallî ve ġunyeti’l-mübtedî. thk. Ahmed b. Muhammed el-Ğalâyenî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1436/2014.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Bulûġu’l-merâm min edilleti’l-aḥkâm’. çev. Mehmet Alioğlu-Betül Bozali. İstanbul: Milat Yayınları, 1. Basım,1433/2012.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. İbn Bâz v.dğr. 13 Cilt. Kahire: Dârü’l-kütübü’s-selefiyye, 1. Basım, 1433/2015.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kāsım b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. et-Tercîḥ ve’t-taṣḥîḥ ʿale’l-Ḳudûrî. thk. Abdullah Nezir Ahmed Mezzi. Beyrut: Reyyan Yayınları, 1. Basım, 1425/2005.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Baḥrü’r-râʾiḳ şerhu Kenzi’d-dekâik. nşr. Zekeriyyâ Umeyrat. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2. Basım, 1434/2013.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. thk. Abdürrezzak Gâlib el-Mehdi. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1424/2003.
• İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm el-Halebî. Ġunyetü’l-mütemellî fî şerḥi Münyeti’l-muṣallî. thk. Muhammed Said Enver el-Müzâhiri. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1441/2020.
• Kaplan, İlyas. “Hanefi Mezhebinde Muteber Kaynaklar ve Mezhep İçi Tercihin İşleyişi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 18 (2011), 311-324.
• Karaman, Hayreddin v.dğr. Kur'an Yolu Tefsiri. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 1442/2020.
• Karaman, Hayreddin. “Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/16-18. İstanbul: TDV Yayınları, 1417/1996.
• Karaman, Hayreddin. İslâm Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 8. Basım, 1432/2011.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mesûd b. Ahmed. Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvid. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2. Basım, 1407/1986.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Risâle Yayınları, 1. Basım, 1414/1993.
• Kocabaş, Savaş. el-Mesâʾil elletî ihtelefe fîhâ eimmetü’l-Hanefiyyetü’s-selâse fî fıkhı’l-ibâdât. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1442/2020.
• Koçak, Zeki. Fetvâ Usûlü. nşr. Fikret Güneş. Erzurum: Zafer Yayınevi, 1. Basım, 1442/2020.
• Mantran, Robert. “Hama”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/396-398. İstanbul: TDV Yayınları, 1418/1997, XV.
• Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî. el-Hidâye. thk. Muhammed Adnan Dervîş. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-erkam, 1. Basım, 1420/1999.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. thk. Mahmud Ebû Dakîka. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1. Basım, 1434/2012.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Meydânî el-Guneymî ed-Dımaşkī. el-Lübâb fî şerḥi’l-Kitâb. thk. Abdürrezzak el-Mehdi. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-arabî, 1434/2012.
• Midillili Mevkūfâtî Mehmed Efendi. Mülteḳā Tercümesi. nşr. Ahmet Davudoğlu-Zülkarneyn Tatlılı-Şevket Gürel. 4 Cilt. İstanbul: Saadet Yayınevi, 1986.
• Molla, Abdullah b. Muhammed. el-Kevâşifü’l-celiyye an mustelehâti’l-Hanefiyye. Ahsâ: Matbaati’l-Ahsâi’l-hadîse, 1425/2004.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Münâvî el-Haddâdî. Feyżü’l-ḳadîr şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-ma’rife, 2. Basım, 1391/1972.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kenzü’d-deḳāʾiḳ’. thk. Said Bektaş. Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1433/2011.
• Onur, Mehmet. “İmam Kâsânî ve “Bedâi’u’s-Sanâi” Adlı Eseri Üzerine Metodolojik Bir İnceleme”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2/2 (2015), 127-149.
• Orazov, Orazsahet. “Hanefi Fıkıh Edebiyatının Tasnifi: Kınalızâde Ali Çelebi’nin Risâle fî Beyâni’l-Istılâhâtli’l-Mütedâvilât fî Kütübi’l-Fıkh Adlı Risalesinin Tahlili, Tahkiki ve Çevirisi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 37 (2021), 365-396.
• Osmânî, Muhammed Takî. Usûlu’l-iftâ fi’l-mezhebi’l-Hanefî. Karaçi: Câmiatü Dârülulûm, 1414/1992.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Âlimleri. Ankara: TDV Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Raymond, Andre. “Kahire”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/175-179. İstanbul: TDV Yayınları, 1422/2001.
• Rızâ Hân Birelvî, Ahmed. et-Taʿlîḳāt’ür-rıdeviyye ale’l-Hidâye ve şürûhuhâ. thk. Muhammed Kâşif Selim el-Atârî el-Medenî. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1442/2021.
• es-Sabûnî, Ahmed b. İbrahim. Tarîhu Hama. Kahire: Hindawi Yayınları, 1. Basım, 1435/2014.
• Sadrüşşerîa, es-Sânî Ubeydullāh b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa Ömer el-Evvel Ubeydillāh b. Mahmûd el-Mahbûbî el-Buhârî. en-Nuḳāye’ muḫtaṣarü’l-Viḳāye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdi. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1439/2017.
• es-Sekkâf, Alevî b. Abdülkadir v.dğr. Hizânetü’l-kütüb. “Kütübü’l-fıkh”. www.dorar.net. (erişim tarihi: 06.05.2022)
• Semerkandî, Ahmed b. Muhammed el-Hüseynî. Muînü’l-ümme âlâ ma’rifeti’l-vifâk ve’l-hilâf beyne’l-e’imme. thk. Muhammed Hasan İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1429/2008.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrâhîm es-Semerkandî. ʿUyûnü’l-mesâʾil. thk. Selahaddin en-Nâhî. Bağdat: Matbaatü Esad, 1. Basım, 1386/1966.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsûṭ. Fihrist haz. Halil el-Meys. 31 Cilt. Beyrut: Dârü’l-mâ’rife, 1. Basım, 1989.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Mebsût. Mustafa Cevat Akşit (ed.). çev. Soner Duman-Osman Güman v.dğr. 31 Cilt. İstanbul: Gümüşev Yayıncılık, 5. Basım, 1444/2022.
• Sezgin, Fuat. Târîḫu’t-türâs̱i’l-ʿArabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. 4 Cilt. Riyad: İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi, 1. Basım, 1412/1991.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Hamevî, Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/456-457. İstanbul: TDV Yayınları, 1418/1997.
• Sindî, Rahmetullāh b. Abdillâh b. İbrâhîm el-Ömerî el-Medenî. Rîsâle fî ḥükmi’l-iḳtidâʾi bi’l-muḫâlif fi’l-mezheb. thk. Ahmed Mansur eş-Şebîb el-Cebûrî. Beyrut: Dârü’l-müktebes, 1. Basım, 1440/2018.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el-Yemenî. Neylü’l-evṭâr şerḥu Münteḳa’l-aḫbâr. thk. İsameddin es-Sababetî. 9 Cilt. Kahire: Dârü’l-hadîs, 1. Basım, 1413/1992.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasan b. Ferkad. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1. Basım, 1433/2012.
• Şeyh Nizâm v.dğr. el-Fetâva’l-Hindiyye. thk. Abdüllatif Hasan Abdurrahman. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2. Basım, 1442/2020.
• Şeyhîzâde Abdurrahman. Mecmaʿu’l-enḥur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. thk. Mehmet Talu v.dğr. 4 Cilt. İstanbul: Tereke Yayınları, 1. Basım, 1436/2010.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasen b. Ammâr b. Alî el-Vefâî el-Mısrî. Nûrü’l-îżâḥ ve necâtü’l-ervâḥ. thk. Muhammed Enîs Meherât. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1. Basım, 1425/2004.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasen b. Ammâr b. Alî el-Vefâî el-Mısrî. Merâḳı’l-felâḥ bi-İmdâdi’l-fettâḥ. thk. Nuaym Zerzûr. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1. Basım, 1425/2004.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu Meâni’l-âsâr: Hadislerle İslâm Fıkhı. çev. M. Beşir Eryarsoy. 6 Cilt. İstanbul: Beka Yayınları, 1. Basım, 1429/2008.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl ed-Dûkātî. Ḥâşiye ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 1. Basım, 1438/2016.
• Tayyar, Abdullah. es-Salâtü vasfun mufassal. Riyad: Medârü’l-vatan, 10. Basım, 1425/2004.
• et-Tehânevî, Zafer Ahmed b. Latîf el-Osmânî. İʿlaʾü’s-sünen. thk. Muhammed Takī el-Osmânî. 22 Cilt. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-ulûmi’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1418/1967.
• Uğur, Seyit Mehmet. Hanefî Mezhebinde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Darü sader, 2. Basım, 1397/1993.
• Yaman, Ahmet. Fetvâ Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1. Basım, 1439/2017.
• Yaran, Rahmi. “Siğnâkī’”. TDV Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/164. İstanbul: TDV Yayınları, 1430/2009.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ Şerhu Kenzü’d-deḳāʾiḳ. thk. Ahmed Azv Inâye. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2. Basım, 1443/2021.
• Zihni Efendi, Mehmed. Ni‘met-i İslâm. nşr. Muzaffer Ozak. İstanbul: Salah Bilici Yayınevi, 3. Basım, 1438/2016.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkī. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ilm, 15. Basım, 1396/2002.
• Zuhayli, Muhammed Mustafa. el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳh. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-hayr, 2. Basım, 1427/2006.
• Zuhayli, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhu. 10 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-fikr, 4. Basım, 1432/2011.
• Zuhayli, Vehbe. İslâm Fıkhı Ansiklopedisi. Saraç, Emin (ed.). çev. Ahmet Efe v.dğr. 10 Cilt. İstanbul: Risale yayınları, 2. Basım, 1413/1992.