Hanefi Belh Fıkhının Ekolleşmesi

Year 2024, Issue: 44, 423 - 443, 30.12.2024

Obaidullah Mohammadullah , Adnan Koşum

https://doi.org/10.59777/ihad.1461660

Abstract

Hanefi mezhebi içinde bölgesel fıkıh ekolleri vardır. Bu ekollerin en kadimi kuşkusuz Belh ekolüdür. Söz konusu ekol hem usul hem de füru açıdan Hanefi fıkhının gelişmesine katkıda bulunmasına rağmen birkaç spesifik makale dışında hiçbir çalışma yapılmamıştır. Çalışmada, Belh ekolünün özel örf ve ehl-i rey içindeki konumlarını ele alan makaleleri de kuşatacak şekilde Belh’te bölgesel bir ekolün oluşup oluşmadığı konusu klasik fıkıh kitaplarında geçen füru fıkıh meseleleri yardımıyla incelenmiştir. Çalışma neticesinde Belh’te Hanefi mezhebi içindeki en kadim bölgesel ekol olan Hanefi Belh ekolünün varlığı ve müstakil oluşu ortaya konulmuştur. Hanefi mezhebinin oluşumundan hemen sonra ve hatta aynı dönemde bu şekilde müstakil ekolün ortaya çıkışı, Hanefi mezhebi tarafından yadırganmamıştır. Bu da gösteriyor ki Hanefi mezhebi içindeki müçtehitler her ne kadar kendi aralarında bilimsel olarak çekişseler de aralarındaki dostane ilişkileri ve karşılıklı saygıyı bırakmamışlardır. Belh fıkıhçılarının fıkhî meseleleri ortaya koyarken başka bölgelerden özellikle Irak ve Buhara bölgesindeki fıkıh usulü anlayışından farklı bir usul anlayışına dayandıkları görülmektedir. Onların bir fıkhî hükmü ortaya koyarken yaşadıkları belde ve bölgenin özel örfünü dikkate aldıkları anlaşılmaktadır. Bu ise Irak ve Buhara beldelerindeki birçok alim tarafından kabul edilmeyen bir durum olarak göze çarpmaktadır. Belh’in en etkin iki fakihi olan Nusayr b. Yahya (ö.268/881-2) ve Muhammed b. Seleme'nin (ö.278/891) özel örfe dayanarak birçok fıkhî meselede diğer bölge ekollerinin kabul etmedikleri şekilde hüküm değişikliğine gittikleri müşahede edilmektedir.
Aslında bölgedeki değişim sadece fıkıh ile sınırlı değildir. Kelam ve tasavvuf gibi disiplinler de bölge şartlarına bağlı olarak bu değişimden nasibini almıştır. Örneğin, siyasi olarak ciddi çalkantılı dönemler geçiren Belh bölgesi özellikle müçtehitler döneminde de adeta toplum içerisinde yayılan salgın hastalık gibi hayatın bütün alanlarını yıpratmaktaydı. İslam’ın doğduğu bölge olan Hicaz ve Arap kültürünün hâkim olduğu bölgelerde müçtehitler fazla sıkıntı çekmeden fıkhî meseleleri çözüme kavuştururken; buna karşı Horasan ve Belh gibi Acem kültürünün hâkim olduğu bölgelerde İslam fıkıhçıları ve müçtehitler meselenin fıkhî çözümünü bulmak için çok meşakkatli durumlar ile karşı karşıya kalmışlardır. Bunun sebebi ise Belh’teki siyasi ve idarecilerin Arap milletinden olmaması ve bunların Belh kültürü ve insanına yabancı olmasıdır. Söz konusu gruplar arasındaki çekişme ve kargaşalar nedeniyle Belh müçtehitleri bunları uzlaştırmak için iman ve amel ilişkisinde Irak bölgesindeki fakihlere nispetle ayırıma giderek amelin imandan bir parça olmadığını söylemişlerdir. Ancak onların öbür taraftan da İslam ahlakını -ki daha sonra buna tasavvuf denecek- bölge halkının ihtiyacına binaen bütün fertlerin üzerine teker teker ilmek ilmek işlediği görülmektedir. Bu sebeple Belh fakihlerinin daha sonraki dönemlerde Irak ve diğer bölgelerdeki bir kısım İslam âlimleri tarafında bu faaliyetlerinin ilkine Mürcie ikincisine ise Melâmetiyye dedikleri müşahede edilmektedir.
Irak merkezli Hanefi ekol ile Belh merkezli ekol arasındaki bölgesel, örf, kelam ve tasavvuf ile ilgili ihtilaflı konular bilimsel tartışmalar dışında fiziki kavga ve savaşa hiçbir zaman neden olmadığı gibi, aksine Belh ekolüne ait görüşler Hanefi fıkıh kitapları içinde yer alarak gönümüze kadar ulaşmıştır. Aynı şekilde özellikle Belh ekolüne mensup fakihler bilime olan saygılarından olsa gerek bir fıkhî meselede mensubu oldukları mezhep görüşünden ayrılırken bilimsel ahlak çerçevesinde kalarak ilk dönem Hanefiler bazı fıkıh kurallarını kastederek “bu fıkıh kuralının bizim bölgede uygulanması uygun değil, çünkü şartlar, zaman ve mekân değişmiştir” şeklinde ifadeler kullanmışlardır. Bu durum günümüz İslam toplumu, İslam hukukçuları ve siyasetçileri için kriter alınması gereken bir üslup niteliğindedir. Bu çalışma bölgenin fıkıh üzerinde etkilerini ortaya koymak amacıyla ele alınmıştır.

Keywords

İslam Hukuku, Bölgesel fıkıh, Belh bölgesi, Fıkhî değişim, Belh fıkıh ekolü, Özel örf

The Ecolization (Schooling) of Hanafi Balkh Fiqh

Abstract

There are regional sub-schools of fiqh within the Hanafi school. The Oldest one of them is undoubtedly the Balkh school. Although the school in question contributed to the development of Hanafi jurisprudence both in terms of usul and furu, no studies have been carried out except for a few specific articles. In this study, the issue of whether or not a regional school was formed in Balkh was examined with the help of the furu fiqh issues mentioned in classical fiqh books by covering the articles dealing with the position of the Balkh school in the case of special customs and ahl al-ray. As a result of this study, the existence and independence of the Hanafi Balkh school, which is the oldest regional school within the Hanafi school in Balkh, has been revealed. Immediately after the formation of the Hanafi school, and even in the same period, the emergence of such an independent school was not found strange by the Hanafi school, and the controversial fiqh issues of the Balkh scholars (mujtahids) were even mentioned in the fiqh books of the school. This shows that, although the scholars (mujtahids) within the Hanafi school discussed among themselves scholarly, they did not abandon the friendly relations and mutual respect between them. It has been determined that the Balkh fiqh scholars, while presenting fiqh issues, relied on a different understanding of fiqh methodology from other regions, especially Iraq and Bukhara. It is understood that they took into account the special customs of the town and region they lived when issuing a fiqh ruling. This stands out as a situation that is not accepted by many scholars in the regions of Iraq and Bukhara. It is observed that Nusayr b. Yahya (268/881-2) and Muhammad b. Salama (278/891), the two most influential jurists of Balkh, made changes in rulings on many jurisprudential issues, based on special customs, in a way that other schools of the region did not accept.
In fact, the change in the region is not limited to fiqh. Depending on the regional conditions, disciplines such as theology and Sufism have also had their share of this change. For example, periods of serious political turmoil were eroding all areas of life like an epidemic spreading throughout the society, in the Balkh region especially during the period of the mujtahids. While mujtahids in the Hejaz, the region where Islam was born, and in the regions dominated by Arab culture, resolved fiqh issues easily; on the other hand, in regions where Persian culture dominated, such as Khorasan and Balkh, Islamic jurists and mujtahids faced very difficult situations in order to find a fiqh solution to the issue.
The reason for this is that the politicians and administrators in Balkh were not from the Arab nation and were alien to the culture and people of Balkh. Due to the conflicts and turmoil between these groups, the mujtahids of Balkh, in order to reconcile them, made a distinction in the relationship between faith and deeds in comparison to the jurists in the Iraqi region, saying that deeds were not part of faith. On the other hand, it can be seen that they also applied Islamic ethics - which would later be called Sufism - to all individuals, one by one, based on the needs of the people of the region. It is for this reason that the first of these activities of the jurists of Balkh was called Murjia and the second Melamatiyya by some Islamic scholars in Iraq and other regions in later periods.
Controversial issues regarding regional customs, theology and Sufism between the Iraq-based Hanafi school and the Balkh-based school have never caused physical fights and wars other than scholarly debates, on the contrary, the views of the Balkh school have survived until to day by being included in the Hanafi fiqh books. In the same way, especially the jurists belonging to the Balkh school of fıqh, while differing on a fiqh issue from the view of the school they belong to, probably due to their respect for knowledge, remained within the framework of scholarly ethics, used such expressions and said, "It is not appropriate to apply this fiqh rule in our region, because the conditions, time and place have changed", referring to some early Hanafi fiqh rules. This is a style that should be taken as a criterion for today's Islamic society by Islamic jurists and politicians.

Keywords

Islamic Law, Regional fiqh, Balkh region, Jurisprudential (Fiqh) change, The Fiqh School of Balkh, Special custom

References

• Bardakoğlu, Ali. “İstihsan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/339-3447. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. https://islamansiklopedisi.org.tr/istihsan
• Bernd, Radtke. “Theologen Und Mystiker in Ḫurāsān Und Transoxanien”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 3 (1986), 536-569.
• el Karadavî, Yusuf. İslam Fıkhını Yeniden Okumak, çev. Abdullah Kahraman. İstanbul: Nida Yayınları, 2012.
• el-Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn ‘Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Hicr, Cîze: Yay., 1993.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukuku’nda Ahkamın Değişmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1989.
• Erdoğan, Mehmet. “Hinduvânî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/hinduvani
• eş-Şeybânî, İmam Muhammed b. Hasan, İmam Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin Kitabü’l-Asl Eserinin Tanıtımı ve Fıkıh Usûlü Açısından Tahlili, thk., Mehmet Boynukalın. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2009.
• Çeker, Huzeyfe. “Hanefi Mezhebinin Fıkıh Silsileleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 163-201.https://isamveri.org/pdfdrg/D02533/2012_19/2012_19_CEKERH.pdf
• “Melâmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/25–29. Ankara: TDV Yayınları, 2004. https://islamansiklopedisi.org.tr/melamiyye#1
• Ebü’l-Leys Semerkandi, İmamülhüda Nasr b. Muhammed b. Ahmed. Kitabü’n-Nevazil. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, A3459, 1a-392b.
• Es-Saymeri, Ebu Abdullah Hüseyin b. Ali b. Ca'fer El-Kadi. Ahbaru Ebi Hanife. Beyrut: Alemü'l-Kütüb, 1985.
• Furkani, Mehterhan. “Afganistan Topraklarında Yetişmiş Hanefi Fıkıh Âlimleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 28 (2016), 327-350.
• Furkani, Mehterhan. “Belh Fukahâsının Yöneticilere Karşı Duruşları: Fezâil-İ Belh Bağlamında”. Bilimname 41 (2020), 1029-1047.
• Habibi, Abdulhey. Tarihi Afganistan Ba’d Ez İslâm. Tahran: Dünya-i Kitap, ts.
• Hallaq, Wael B. “Bir Osmanlı Reform Öncüsü: Örf ve Hukukî Değişim Üzerine İbn Âbidîn”, çev. Ömer Faruk Ocakoğlu, İslam Araştırmaları, 3/3 (Haziran 2005), 159-189;), chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/153859#173945]-153859.pdf
• İbn-i Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî, “Neşru’l-arf fî binâi bazı’l-ahkâm ale'l-urf”. Mecmûatü’r-Resâil. Beyrut: Alemu’l-Kütüp, ts.
• İbn Kutlûboğâ, Ebu’l-‘Adl Zeynüddîn Kâsım es-Sûdûnî el-Mısrî. Tâcü’t-terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazân Yûsuf. Dimaşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1992.
• İbn Mâze, Ebu’l-Meâlî Burhâneddîn Mahmûd b. Ahmed el-Buhârî. el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu’mânî. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2004.
• Karaman, Hayreddin. “Âdet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/369-373. İstanbul: TDV Yayınları, 1988. https://islamansiklopedisi.org.tr/adet#1
• el-Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn ‘Abdülkâdir b. Muhammed (v. 775/1373), el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye (thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv), Hicr, Cîze 1993, I-V.
• Kutlu, Sönmez. “Mürcie”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/41-45. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. https://islamansiklopedisi.org.tr/murcie
• Mehmed, Seyyid. Usûl-i Fıkıh Medhal. haz. Selçuk Camcı. İstanbul: Akademi Yayınları, 2011.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdûd. el-İhtiyâr li ta‘lili’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrut: Yay., 1975.
• Mir Gulam, Muhammed Gubar. Afganistan Der-Mesirî Tarih. Kabil: Devlet Matbaası, 1967.
• Mohammadullah, Obaıdullah. “Hanefi Belh Ekolünde Özel Örfün Yeri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 34 (Ekim 2019), 227-243. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2589221
• Mohammadullah, Obaıdullah. “Hanefi Belh Ekolünün Ehl-I Rey İçindeki Konumu”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 38 (Ekim 2021), 293-308. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2565217
• Müderris, Muhammed Mahrus Abdüllatif. Meşâyihu Belh mine’l-Hanefiyye ve mâ inferadû Bihî Mine’l-mesaili’l-Fıkhiyye. 2 Cilt. Bağdat: ed-Darü’l-Arabiyye lit-Tebaa, 1978.
• Vaiz el-Belhî, Ebu Bekir. Fezail-i Belħ. çev. Abdullah Muhammed Hüseynî Belhi. nşr. A. Habibi. Tahran: Sûrur-ı Saadet, 1972.
• Yelek, Kamil. “Hanefî Mezhebinde Örfün Hükümlere Etkisi”. Dergiabant 6 (2015), 8-9.
• Şener Abdulkadir, “cûzcânî, Ebû Süleyman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 20 Aralık 2024).
• Şimşek, Murat. Mezhepleşme Sürecinde Hanefîlik: Tarih ve Usûl. Konya: Aybil Yayınları, 2014.
• Zeylaî, Cemaluddin Ebu Muhammed b. Abdillah. Nasbu’r-râye li-ehadisi’l-Hidaye, 5 Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’-İlmiyye, 1301.