İslâm Ceza Hukukunda Suç Genel Teorisinin Mevcudiyeti ve Mahiyeti Hususunda Bir Mülahaza

Year 2024, Issue: 44, 175 - 204, 30.12.2024

Muhammed Tevfik Tortop , Zeki Yaka

https://doi.org/10.59777/ihad.1496258

Abstract

Ceza hukuku toplumsal düzeni, barışı ve güvenliği sağlamakla görevlidir. Bu vazifelerin yerine getirilmesi, haksızlık ve suç teşkil eden eylemlerin belirlenmesine bağlıdır. Beşerî ceza hukukunda bu belirlemeler suç genel teorisinin konusunu oluşturur. Suç genel teorisinde suç, hukukî bir yapı olarak ele alınır ve bir davranışın suç sayılabilmesi için gereken niteliklerin tespitine çalışılır. Aktüel beşerî ceza hukukuna göre söz konusu niteliklerin her bir suçu kapsayabilmesi maksadıyla ceza kanunlarının özel kısmında yer alan suç türleri genel olarak incelenir. Bu bağlamda öncelikle özel suç türlerinin unsurları genelleştirilir (tamim metodu). Meydana gelen genel unsurlardan genel bir suç tipine ulaşılır. Sonrasında ise özel suç türleri, genel suç tipine döndürülür ve unsurları sistemlere bağlanır. Dolayısıyla beşerî ceza hukuku suç genel teorisinin en temel konusunu suç/unsur teorisi teşkil eder.
Bu makalede, beşerî ceza hukukuna ait bir kavram olan suç genel teorisinin İslâm ceza hukukunda lafız veya anlam açısından bir karşılığının bulunup bulunmadığı inceleme konusu edilmiştir. Zira İslâm ceza hukukunda haksız eylemlerden hangilerinin suç sayıldığını, suçun yöntemsel açıdan nasıl ele alındığını ve bir davranışın suç teşkil etmesi için gerekli görülen esasların neler olduğunu ortaya koymak önemlidir. Bu bağlamda araştırmada elde edilen sonuçların İslâm ceza hukuku ve aktüel beşerî ceza hukuku alanlarındaki çalışmalara katkı sunması amaçlanmaktadır.
Mahiyeti ve metodu bakımından beşerî ceza hukukundan oldukça farklı olan İslâm ceza hukukunda bir suç genel teorisinin bulunup bulunmadığını klasik ve modern dönem İslâm hukuku eserlerini göz önünde bulundurarak değerlendirmek gerekir. Zira bu iki dönemde ceza hukukunun ve suçun ele alınış biçimi birbirinden farklıdır.
Modern dönem İslâm ceza hukuku eserlerinin aksine klasik fıkıh kitaplarında İslâm ceza hukuku özel-genel taksimine tabi tutulmamıştır. Doğrusu taʿzîr bir yana bırakılırsa kısas ve had suçlarında özel hükümlerden ayrı olarak genel bir suç teorisi ortaya koyma şeklinde bir yazım metodu benimsenmemiştir. Bu durum suçun incelenmesinde tamime (unsurların genelleştirilmesi) dayalı bir usulün işletilmediğini göstermekle birlikte özel ve genel ceza hukukuna ait konuların İslâm ceza hukukunda bulunmadığı anlamı taşımamaktadır. Nitekim klasik fıkıh eserlerinde unsur ve tezahür şekilleri teorilerine ait meselelerin bizzat özel suç türleri incelenirken ele alındığı görülür. Başka tabirle İslâm hukuku eserlerinde özel suç tiplerinin tanımlanması vasıtasıyla eylemin suç teşkil edip etmediği konusundaki kriterler ortaya koyulmuştur. Böylelikle suçun teşekkülünü sağlayan şartlar ve unsurlar belirlenmiştir. Bu durum, İslâm ceza hukukunda unsur ve tezahür şekilleri teorilerinin var olduğunu göstermektedir. Ancak İslâm ceza hukukunun mahiyeti itibarıyla beşerî ceza hukukundan oldukça farklı olduğunu da unutmamak gerekir. İslâm ceza hukuku, ontolojik, epistemolojik ve aksiyolojik açıdan beşerî ceza hukuku ile eşdeğer bir yapı değildir. İslâm ceza hukukunun ilâhî menşeli olması, ahkâmının elde edilme yöntemini ve ahlâkla ilişkisini belirleyen temel faktördür. Kısacası düzenleme alanlarında ortaklıklar olsa da yapısal anlamda İslâm ceza hukuku ile beşerî ceza hukuku arasında bir ortaklık bulunmamaktadır.
Öte yandan bu makalede klasik ve modern dönem İslâm ceza hukuku eserleri arasındaki metodik ayrım gözetilmiş; suç genel teorisi, bu eserler bakımından ayrı başlıklar altında ele alınmıştır. Bu değerlendirme sonrasında ise suç genel teorisinin temel meseleleri olan suç, haksızlık, hukuka aykırılık gibi kavramların İslâm ceza hukukundaki karşılıkları saptanmaya çalışılmıştır.

Keywords

İslâm Hukuku, İslâm Ceza Hukuku, Beşerî Ceza Hukuku, Suç Genel Teorisi, Unsur

A Consideration on the Existence and Nature of the General Theory of Crime in Islamic Criminal Law

Abstract

Criminal law is tasked with maintaining social order, peace, and security. Fulfilling these duties depends on the identification of actions that constitute wrongdoing and crime. In human criminal law, these determinations form the subject matter of the general theory of crime. Within this theory, crime is regarded as a legal construct, and efforts are made to identify the attributes necessary for an act to be classified as a crime. According to contemporary human criminal law, types of crimes listed in the special section of penal codes are examined generally to ensure that these attributes cover each crime. In this context, the elements of specific types of crimes are generalized (the method of generalization), and from these general elements, a general type of crime is derived. Subsequently, specific types of crimes are reduced to the general crime type, and their elements are systematized. Therefore, the theory of crime/elements constitutes the most fundamental subject of the general theory of crime in human criminal law.
This article examines whether the general theory of crime, a concept from human criminal law, has a literal or semantic equivalent in Islamic criminal law. It is essential to identify which wrongful acts are considered crimes in Islamic criminal law, how crime is methodologically addressed, and what principles are deemed necessary for an act to constitute a crime. This study aims to contribute to research in the fields of Islamic criminal law and contemporary human criminal law with the findings obtained.
To assess whether a general theory of crime exists in Islamic criminal law, which is substantially different in nature and method from human criminal law, one must consider both classical and modern Islamic legal works. This is because the approach to criminal law and crime differs between these two periods.
Unlike modern Islamic criminal law works, classical fiqh books do not categorize Islamic criminal law into special and general sections. Aside from taʿzīr, the classical approach does not adopt a writing method that presents a general theory of crime separate from the specific rules for qisas and hadd crimes. Although this suggests that a method based on generalization is not applied in the examination of crime, it does not mean that topics related to special and general criminal law are absent in Islamic criminal law. In fact, classical fiqh works show that issues related to the theories of elements and forms of manifestation are directly addressed when specific types of crimes are examined. In other words, Islamic legal texts establish criteria for determining whether an act constitutes a crime by defining specific types of crimes, thus identifying the conditions and elements that constitute crime. This demonstrates the presence of theories of elements and forms of manifestation in Islamic criminal law. However, it should be noted that Islamic criminal law is fundamentally different from human criminal law. Islamic criminal law is not equivalent to human criminal law in terms of its ontological, epistemological, and axiological structure. The divine origin of Islamic criminal law is the fundamental factor that determines the method of deriving its rulings and its relationship with morality. In short, while there may be commonalities in regulatory areas, there is no structural equivalence between Islamic criminal law and human criminal law.
Additionally, this article observes the methodological distinction between classical and modern Islamic criminal law works and addresses the general theory of crime under separate headings for these works. Following this evaluation, the article attempts to identify the equivalents of fundamental concepts of the general theory of crime -such as crime, wrongdoing, and illegality- in Islamic criminal law.

Keywords

Islamic Law, Islamic Criminal Law, Human Criminal Law, General Theory of Crime, Element

References

• Akşit, Mustafa Cevat. İslâm Ceza Hukuku ve İnsani Esasları. İstanbul: Gümüşev Yayıncılık, 2019.
• Apaydın, Yunus. “Siyâset-i Şerʿiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 37/299-304. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Artuk, Mehmet Emin vd. Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Turhan Kitabevi Yayınları, 2006.
• Avcı, Mustafa. Osmanlı Hukukunda Suçlar ve Cezalar. İstanbul: Bilişim Basım Yayın Ledektif Şirket, 2004.
• Aydın, Ahmet. Hanefî Fıkıh Literatüründe Öldürme Suçunun Maddî ve Manevî Unsurlarıyla İlgili Kavramların Gelişimi (Hicrî 4-9. Asırlar). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Aydın, M. Âkif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayıncılık, 10. Basım, 2013.
• Aykul, Abdulmuid. İslam Ceza Hukukunda Ta’zir. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Başoğlu, Tuncay. “Taʿzîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/198-202. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Başoğlu, Tuncay. “Meâyiru’t- taʿzîr”. İslâm Araştırmaları Dergisi 7/24 (2010), 79-127. http://isad.isam.org.tr/vdata/sayi24/isad024_basoglu.pdf
• Behnesî, Ahmed Fethî. el-Cerâʾim fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrût: Dârü’ş-Şürûk, 1419/1988.
• Behnesî, Ahmed Fethî. et-Taʿzîr fî’l-İslâm. Kâhire: Müessesetü’l-Halîci’l-Arabî, 1419/1988.
• Bilmen, Ömer Nasûhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. 9 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1991.
• Boynukalın, Mehmet. “Suç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/453-457. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Centel, Nur vd. Türk Ceza Hukukuna Giriş. İstanbul: Beta Yayıncılık, 6. Basım, 2010.
• Cin, Halil – Akgündüz, Ahmed. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2011.
• Çolak, Abdullah. İslâm Ceza Hukuku. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2019.
• Dağcı, Şamil. İslâm Ceza Hukukunda Müessir Fiiller. Ankara: y.y., ts.
• Demirbaş, Timur. Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 11. Basım, 2016.
• Dihlevî, Ebû Abdilazîz Kutbüddîn Şah Veliyyullâh Ahmed b. Abdirrahîm b. Vecîhiddîn. Hüccetullâhi’l-bâliğa. thk. es-Seyyid Sâbık. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Cîl, 1426/2005.
• Dönmezer, Sulhi – Erman, Sahir. Nazarî ve Tatbikî Ceza Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: Der Yayınları, 2016.
• Dülger, Murat Volkan. Ceza Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Hukuk Akademisi Eğitim ve Yayıncılık, 2021.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. el-Cerîme. Kâhire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 1419/1998.
• Ersoy, Uğur. “Hareketin ve Neticenin Haksızlığı Kavramları Işığında Taksirli Suçlarda Meydana Gelen Sonucun/Neticenin Hukuki Niteliği Üzerine Bir İnceleme”. Ceza Hukuku Dergisi 13/36 (Nisan 2018), 39-68. https://www.jurix.com.tr/article/12394.
• Ferrâ, Ebû Yaʿlâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• Gözler, Kemal. Hukukun Genel Teorisine Giriş (Hukuk Normlarının Geçerliliği ve Yorumu Sorunu). Ankara: US-A Yayıncılık, 1998.
• Haddâd, Radıyyüddîn Ebû Bekr b. Alî b. Muhammed. el-Cevheretü’n-neyyire. 2 Cilt. Kâhire: Matbaatü’l-Hayriyye, 1322/1904.
• Hafızoğulları, Zeki. Ceza Normu Normatif Bir Yapı Olarak Ceza Hukuku Düzeni. Ankara: Seçkin Kitabevi, 1987.
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. Mültekâ’l-ebhur. thk. Abdullah Bilir. İstanbul: Yasin Yayınevi, 1431/2010.
• Haskefî, Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. ed-Dürrü’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr ve câmiʿi’l-bihâr. thk. Abdülmünim Halîl İbrâhîm. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Haydar, Ali Efendi. Usûl-i Fıkıh Dersleri. b.y: y.y., ts.
• Hûrî, Ömer Muhyiddîn. el-Cerîme esbâbühâ-mükâfehatühâ. Dımeşk: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımeşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1421/2000.
• İbn Kudâme, Ebû’l-Ferec Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî. eş-Şerhu’l-kebîr alâ metni’l-Mukniʿ. 12 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Kâhire: Dâru Kütübi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-kadîr li’l-aczi’l-fakîr. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1433/2012.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdurrahîm b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî. Nihâyetü’s-sûl şerhu Minhâci’l-vüsûl. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Kahveci, Nuri. Ana Hatlarıyla İslâm Ceza Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat Tic. A.Ş., 2019.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mesʿûd b. Ahmed. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406/1986.
• Keçelioğlu, Elvan. “Ceza Hukukunda Haksızlık, Hareketin ve Neticenin Haksızlığı (Alman Ceza Hukuku Üzerine Bir İnceleme)”. Ceza Hukuku Dergisi 8/21 (Nisan 2013), 21-32. https://jurix.com.tr/article/3048?u=0&c=0.
• Keyman, Selâhattin. “Suç Genel Teorisinin İki Temel Sorunu: Genel ve Soyut Hareket Kavramı - Suçun İncelenmesinde Tekçi ve Tahlilci Yöntemler”. Prof. Dr. Fadıl H. Sur’un Anısına Armağan. 429-467. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1983.
• Koca, Mahmut – Üzülmez, İlhan. Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2013.
• Kudûrî, Ebû’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Muhtasar. thk. Kâmil Muhammed Uveyda. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Kunter, Nurullah. Suçun Kanunî Unsurları Nazariyesi. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1949.
• Kunter, Nurullah. Suçun Maddî Unsurları Nazariyesi (Hareket-Netice-Sebebiyet Alâkası). İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1954.
• Kurban, Yasin. “İslâm Hukuku Ve Pozitif Hukuk Açısından Suç Genel Teorisi Bağlamında Hareket”. Ekev Akademi Dergisi 7/77 (Şubat 2019), 411-448. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2564699.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî. el-Müdevvene. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. el-Ahkâmü’s-sultâniyye ve’l-vilâyâtü’d-dîniyye. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, ts.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb. el-Hâvî’l-kebîr. thk. Alî Muhammed Muavvıd - Âdil Ahmed. 19 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• Meraklı, Serkan. Ceza Hukukunda Kusur. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2017.
• Merğînânî, Ebû’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Ferğânî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Ahmed Câd. 4 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1429/2008.
• Mevsılî, Ebu’l-Fadl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1356/1937.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. thk. Abdülkerîm el-Atâ. Dimeşk: Mektebetü’l-İlmi’l-Hadîs, 1423/2002.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Alî er-Rûmî. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Ğureri’l-ahkâm. 2 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabî, ts.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Alî er-Rûmî. Mirʾâtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vüsûl. İstanbul: Fazilet Neşriyat ve Ticaret A.Ş., 1315/1897.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmuz b. Alî er-Rûmî. Mirkât’ül-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. b.y: y.y., ts.
• Önder, Ayhan. Ceza Hukuku Dersleri. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1992.
• Önder, Ayhan. Ceza Hukuku Genel Hükümler. 3 Cilt. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., 1992.
• Özbek, Veli Özer vd. Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 7. Basım, 2016.
• Özgenç, İzzet. “Davranış Normları Teorisi (Haksızlık ve Müeyyide İlişkisi)”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 5/1-2 (Haziran 1996), 443-454. https://dergipark.org.tr/tr/pub/suhfd/issue/26616/280431.
• Özgenç, İzzet. Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2010.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullâh b. Mesʿûd el-Mahbûbî el-Buhârî. et-Tavdîh şerhu’t-Tenkîh. 3 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-Farfûr, 1429/2008.
• Selçuk, Sami. Suç Genel Kuramı. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2021.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-Eimme. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Marife, 1414/1993.
• Sübkî, Ebû’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm - Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdulvahhâb b. Alî b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416/1995.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde. 7 Cilt. Mısır: Dâru İbn Affân, 1417/1997.
• Şekerci, Osman. İslâm Ceza Hukukunda Taʿzîr Suçları ve Cezaları. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1996.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasan b. Ferkad. el-Mebsût. thk. Ebû’l-Vefâ el-Efğânî. 5 Cilt. Karaçi: İdâratü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, ts.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Hatîb. Muğnî’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meânî elfâzi’l-Minhâc. thk. Alî Muhammed Muavvıd - Âdil Ahmed. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Tahâvî, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Muhtasaru’t-Tahâvî. thk. Ebû’l-Vefâ el-Efğânî. Kâhire: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Tehânevî, Muhammed Aʿlâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâf-ü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. thk. Alî Duhrûc. 2 Cilt. Beyrût: Mektebetü Lübnân, 1417/1996.
• Toroslu, Nevzat – Toroslu, Haluk. Ceza Hukuku Genel Kısım. Ankara: Savaş Yayınevi, 2019.
• Tortop, Nureddin - Yaka, Zeki. “Karâfî’nin Makâsıd Görüşlerinin Dayandığı Temeller”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (Aralık 2020), 102-118.
• Tûrî, Muhammed b. Hüseyn b. Alî. Tekmiletu el-Bahri’r-râik. 8 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• Türcan, Talip – Yerlikaya, Ünal. “Ceza Hukuku”. İslâm Hukuku El Kitabı. ed. Talip Türcan. 303-331. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Ûdeh, Abdülkâdir. et-Teşrîʿu’l-cinâʾiyyü’l-İslâmî mukârinen bi’l-kânûni’l-vadʿî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. thk. Ahmed İzzü İnâye. 7 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1431/2010.
• Zühaylî, Vehbe b. Mustafa. Fıkıh Usûlü. çev. Ahmet Efe. İstanbul: Risale Yayınevi, 2018.
• Zühaylî, Vehbe b. Mustafa. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhu. 10 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-Fikr, ts.