İslâm Hukukunda İctihad Farklılığının Pratik Değeri

Year 2024, Issue: 44, 331 - 364, 30.12.2024

Süleyman Taş

https://doi.org/10.59777/ihad.1511692

Abstract

Dinin bir tür yorumu olan fıkhî mezheplerin dindeki gerçek konumu ve Müslümanlar tarafından konumlandırıldığı yeri hakkında geçmişten günümüze birtakım farklı yaklaşımlar sergilenmekte, bu konuda bazı kimselerin tefrite, bazılarının ise ifrata düştüğü gözlemlenmektedir. Nitekim din adına konuşan bir kesim, mezheplerin dinde yeri olmadığını; dolayısıyla bir Müslümanın herhangi bir mezhebe bağlanmasının yanlış olduğunu savunurken bazıları ise mezhebi din ile özdeşleştirmekte; İslâm dinini kendi mezhebinden ibaret saymaktadır. Her iki tutum da uç fikirler olup biri dinî hükümlerin sahih şekilde uygulanabilmesine, diğeri ise fıkhın işlevselliğine zarar vermektedir. Çalışmamız mezheplerin dindeki doğru konumunun belirlenmesini ve ictihad farklılıklarının İslâm şeriatının kolaylık prensibine katkısını pratik örneklerle açıklamayı amaçlamaktadır.
Konuyla alakalı olarak mezhep, ictihad, taklid ve telfîke dair birçok makale bulunsa da mevcut çalışmalar konuyu kendi bünyesinde incelemekte, mezheplerin dinde konumlandırılmasına ve ictihad farklılığının pratik hayata etkisine yeterince değinmemektedir. Bu makalenin hazırlanmasında ise asıl amaç “ictihad farklılığının pratik değeri” konusudur. Ancak konunun anlaşılması adı geçen kavramların anlaşılmasına bağlı olduğu için bu kavramlar hakkında birtakım açıklamalar yapılması gerekli görülmüştür.
Makalede, mezheplere bağlılığın mahiyeti incelenerek belli bir mezhebe mensup kimselerin farklı bir mezhebi taklit ölçüsü izah edilmeye çalışılmıştır. Müslümanların belli bir usul dairesinde sahih olarak dini yaşayabilmesi için belli bir mezhebe bağlanmasının gerekliliği savunulmuş, ancak mezheplerin din ile özdeş olmadığına vurgu yapılmıştır. Kitap ve sünnete aykırı olmadığı müddetçe mezheplere bağlılık hususunda ifrat ve tefritten uzak, orta bir yol tutulması gerektiği savunulmuştur. İhtilafın pratik değeri ön plana çıkarılmış ve ictihad farklılığının nasıl rahmete dönüştüğü ibâdât, muâmelât ve münâkehât alanlarından örnekler verilerek açıklanmaya çalışılmıştır.
Çalışmada klasik ve güncel kaynaklardan istifade edilerek, önce mezhep ve ictihad kavramları açıklanmıştır. Sonra bir mezhebe bağlanmanın zorunlu olup olmadığı, mezhepler arasında intikalin imkânı ve farklı mezhepleri taklid edebilmenin şartları anlatılmıştır. Son olarak, farklı konulardan örnekler verilerek güncel hayatta sıklıkla karşılaşılan bazı zorlukların ictihad farklılığından faydalanarak aşılabileceği açıklanmaya çalışılmıştır.
Netice olarak, fıkhî mezheplerden birine bağlı olmak teorik olarak İslâm’ın şartı olmamasına rağmen Müslüman kimsenin belli usuller çerçevesinde sahih olarak dini yaşayabilmesi için bir mezhebe bağlanması zarureten gerekli görülmektedir. Mezheplerin teşekkül sürecinden günümüze dek teamüller bu yönde cereyan etmiş, âlimlerin neredeyse tamamı bu doğrultuda hareket etmişlerdir. Fakihler; müctehid, mukallid ve müttebi gibi kategorilere ayrılmış, müctehid ve delilden anlayabilen âlimlerin bir başkasının görüşünü taklid edemeyeceği, deliline inandığı görüş doğrultusunda amel etmesi ve fetva vermesi gerektiği belirtilmiştir. Avamın ise belli bir mezhebi olmadığı, onun mezhebinin soru sorduğu ve cevabına güvendiği müftüsünün mezhebi olduğu söylenmiştir. Bağlı olduğu mezhebin delili zayıf iken delilden anlayan bir fakihin körü körüne bir görüşe bağlı kalması anlamına gelen taassub yerilmiş, kalbin kanaat getirdiği delilin arkasında durma ve onu savunma anlamına gelen salâbet ise övülmüştür. Dolayısıyla kişinin mensup olduğu mezhebe bağlı kalması asıl olmakla birlikte bazı durumlarda ve bazı şartlarla farklı mezhepleri taklid etmesi mümkündür. Nitekim Allah Teâlâ kullarını İslam dinine, Kur’ân ve sünnete bağlı olmaya mecbur etmiş fakat belli bir mezhebe mecbur etmemiştir.
Fıkhî meselelerde âlimlerin kanaatlerinin farklılık arz etmesi ümmet için bir rahmet olarak görülmüştür. Kolaylık/kolaylaştırıcılık ve uygulanabilirlik, İslâm hukukunun en temel prensiplerinden sayılması münasebetiyle İslâm âlimlerinin farklı kanaatleri, zamanımızda karşılaşılan güncel problemleri çözmede rahmet olarak algılanmalı ve Müslümanların sorunlarına yine İslâm şeriatının maksadına uygun ictihadlarla çare aranmalıdır.

Keywords

İslâm Hukuku, Mezhep, İctihad, Taklid, Telfîk

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

The Practical Value Of Ijtihad Differences In Islamic Law

Abstract

From past to present, diverse perspectives have been articulated concerning the authentic status of jurisprudential schools, regarded as a form of religious interpretation, within the religious domain and the perception attributed to them by Muslims. In this context, it is noteworthy that certain perspectives tend towards negligence (tafrit), while others incline towards extremeness (ifrat). Our study aims to delineate the correct position of schools within religion and elucidate through practical examples, the contribution of differences in jurisprudential interpretation to the principle of ease in Islamic jurisprudence.
While there are numerous articles related to the topics of ijtihad, Madhhab (jurisprudential school), talfīq, and taqlid, existing studies tend to examine these issues in isolation without sufficiently addressing the positioning of jurisprudential schools within religion and the practical implications of differences in legal interpretation. Our primary aim, however, is to provide a foundational groundwork for the subject of the 'practical value of ijtihad differences,' briefly touching upon these matters.
Our primary objective is to underscore the practical significance of religious diversity and elucidate how variations in legal interpretation can be a source of divine compassion. We have then delved into whether it is obligatory to adhere to a specific madhhab, the possibility of transitioning between madhhabs, and the conditions for following different madhhabs. As a conclusion, it can be said that theoretically, being affiliated with a specific jurisprudential madhhab is not a requirement of Islam. However, for a Muslim to authentically practice their religion within a defined methodology, it is considered necessary, as a matter of practicality, to adhere to a madhhab.
From the formation of madhhabs to the present day, conventions have followed this course, with almost all scholars adhering to this principle. Jurists have categorized themselves into various categories such as mujtahid, muqallid, and muttabe'. It has been stipulated that a mujtahid, someone capable of deriving legal rulings from evidence, should not blindly follow the opinions of others but act and issue fatwas in accordance with the view they believe in, based on their understanding of the evidence. It has been argued that ordinary individuals do not adhere to an independent jurisprudential school of thought; rather, their school is that of the mufti to whom they pose questions and in whom they place their trust. While adhering to one's affiliated madhhab is the primary practice, it is also possible, under certain circumstances and conditions, to follow different schools of thought. Indeed, Allah has not obliged his servants to strictly adhere to any madhhab of thought.
The Sharia characteristics include the principle that it should be facilitative as long as it does not contradict clear texts, be practical, and be adaptable to the conditions of the time. Sharia features include the principle of being facilitative, applicable, and appropriate to the circumstances, as long as it does not contradict the clear texts.
It is to the advantage of the Ummah that the opinions of mujtahids differ on fiqh issues for which there is no clear provision in the Quran and Sunnah. Differences in ijtihad appear as a mercy in solving current problems encountered with changing social conditions and contribute to the features of ease, flexibility, and applicability, which are the general principles of Islamic Sharia. Performing the pilgrimage, down payment, inflation difference, court divorces, and combining prayers in case of travel and illness are just some of the examples where this conflict as mercy is reflected in practice.

Keywords

Islamic Law, Sect, Ijtihad, Taqlid, Talfiq

References

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfu’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1351.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk: Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Aksak, Şeyhmus. İslâm Hukukunda Açık Artırma (Müzâyede) Akdi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi, 2021.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 10 Haziran 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ictihad
• el-Aynî, Bedreddin Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-Aynî. el-Binâye şerhu’l- Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• el-Bekrî, Ebû Bekr ed-Dimyâtî. İ’ânetu’t-tâlibîn alâ halli elfâzi Fetfi’l-mü’în. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1997.
• el-Buharî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nasır. b.y.: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422.
• el-Buhârî, Abdülaziz Alâüddîn b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr şerhu Usûli’l-Pezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• el-Cezîrî, Abdurrahmân b. Muhammed b. İvaz el-Cezîrî. el-Fıkhu ale’l-mezâhibi’l-erbaa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Çağrıcı, Mustafa. “Taassub”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 03 Temmuz 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/taassup
• Çeker, Orhan. Osmanlı Hukuk-i Aile Kararnamesi. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 2020.
• Çevik, Mümin. İslâm Hukukunda İçtihad, Mezhep Taassubu ve Osmanlı Uygulaması. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora tezi, 2002.
• Dadaş, M. Bülent. “Bir Fetva Belirleme Yöntemi Olarak Heyet İçtihadı ve İslâm Dünyasında Bu Amaçla Kurulan Fıkıh Meclisleri”. Bilimname 18 (2015), 311-342.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Sünenü Dârekutnî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Desûkî, Muhammed b. Ahmed el-Mâlikî. Hâşiye alâ’ş-şerhi’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• DİB, Diyanet İşleri Başkanlığı. “Din İşleri Yüksel Kurulu Başkanlığı”. Erişim 9 Temmuz 2023. https://kurul.diyanet.gov.tr
• Ebu’l-Hâc, Salâh Muhammed. İs‘âdü’l-müftî şerhu Ukûdi resmi’l-müftî. Amman: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2018.
• el-Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed. Ahbâru Mekke ve mâ câʾe fîhâ mine’l-âsâr. thk. Rüşdî Salih. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, ts.
• Gaznevî, Cemâlüddîn Ahmed b. Muhammed b. Mahmûd el-Gaznevî. el-Hâvî’l-kudsî fi’l-furû’. thk. Dr. Salih Ali. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 2011.
• Haddâdî, Ebû Bekr Ali b. Muhammed. el-Cevheratü’n-neyyira alâ Muhtasari’l- Kudûrî. Mısır: el-Matbaatü’l-Hayriyye. 1322.
• Hallaq, Wael. “İçtihat Kapısı Kapandı mı?” çev. Kamil Yelek-Enes Eryılmaz, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (2017), 457-503.
• Halebî, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim. Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• el-Heytemî, İbn Hacer Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Muhammed es-Sa‘dî. Tuhfetu’l-Muhtâc fî şerhi’l-Minhâc. Mısır: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’-Kübrâ, 1983.
• Hocaoğlu, Mustafa. “Hayızlı-Cünüb Kimseler Ve Kur’an Tilaveti”. DEÜİFD, 28 (2008), 11-30.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Ebü’s-Seâdât el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Câmi’u’l-usûl fî ehâdîsi’r-rasûl. thk. Abdulkadir Arnavut. Beyrut: Mektebetü’l-Hulvân, 1969.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddu’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Şerhu Ukûdi resmi’l-müftî. thk. Şenol Saylan. İstanbul: Merkezü’l-buhûsi’l-İslâmiyye, 2020.
• İbn Âbidînzâde, Alâüddîn Muhammed b. Muhammed Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşkî. el-Hediyyetü’l-Alâiyye. İstanbul: Kahraman Yayınları, 2002.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü Kahire, 1968.
• İbn Kudâme, Ebü’l-Ferec Şemsüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî. Şerhu’l-Kebîr alâ metni’l-Mukni’. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• İbn Mâze, Ebu’l Meâlî Burhaneddin Mahmud b. Ahmed. el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu’mânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Nüceym, Zeyneddîn b. İbrahim b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• İbn Receb el-Hanbeli, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân Receb el-Bağdâdî ed-Dımaşkī. er-Reddü ala men ittebe’a ğayra’l-mezâhibi’l-erbe’ati. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1999.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. Bidâyetü'l-müctehid ve nihâyetü'l-muktesıd. Dâru'l-Hadîs: Kahire, 2004.
• Kallek, Cengiz. “Kaparo”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Haziran 2023. https://İslamansiklopedisi.org.tr/kaparo
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. el-Furûḳ. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, ts.
• Karaman, Hayrettin. İslâm Hukukunda İçtihad. İstanbul: İfav Yayınları, 1996.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâi’u’s-sanâi’ fi tertîbi’ş-şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Kaya, Eyüp Sait. “Taklid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Haziran 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/taklid--fikih
• Kaya, Eyüp Sait. “Telfîk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 24 Haziran 2023. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/telfîk--fikih
• Keleş, Yunus. “Hayız Halinde Olan Kadınların Kur’an-ı Kerim’e Dokunması Ve Okuması İle İlgi-li Hükümler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 17 (2011), 427-450.
• el-Kürdî, Muhammed Emin el-Erbilî. Tenvîru’l-kulûb. thk. Muhammed Ali İdlibî. Haleb: Dâru’t-Türasi’l-İslâmî, 1993.
• Mergînânî, Burhaneddîn Ali b. Ebî Bekr el-Ferğanî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. thk. Talal Yusuf. Beyrut: Darü İhyai’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• el-Mervezî, Ebû Abdillâh, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuayb Arnavut vd. Lübnan: Müessesetü’r-risale, 2001.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Guneymî ed-Dımaşkî. el-Lübâb şerhu’l-Kitâb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• el-Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtar. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• el-Mevsû'atü'l-Fıkhiyyetü'l-Küveytiyye. Küveyt: Küveyt Vakıflar ve Din İşleri Bakanlığı, 1986.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz b. Ali. Dürerü'l-hükkâm şerhu Gureri'l-ahkâm. 2 Cilt. Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Morovî, Muhammed b. Abdülazîm el-Mekkî er-Rûmî İbn Molla Ferruh. el-Kavlü’s-sedîd fî ba’di mesâili’l-ictihadi ve’t-taklid. Küveyt: Dâru’d-Da’vet, 1988.
• Muhyiddîn, Abdülhamid. el-Ahvâlü'ş-şahsiyye fi’ş-şerî’ati’l-İslâmiyye. İstanbul: el-Mektebetü'l-Hanîfiyye, ts.
• Ebü’l-Hüseyn, Müslim b. el-Haccâc Müslim. el-Câmiu’s-Sahîh, (1-5). 5 Cilt. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.)
• el-Müzenî, Ebû İbrâhîm İsmâîl b. Yahyâ b. İsmâîl el-Mısrî. Muhtasaru’l-Müzenî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1990.
• en-Nâblusî, Abdülganî b. İsmâîl b. Abdilganî b. İsmâîl. Hulâsatü’t-tahkik fî beyâni hükmi’t-taklidi ve’t-telfîk. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2017.
• en-Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. el-Mecmû’ Şerhu’l-Mühezzeb. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
• Onat, Hasan – Kutlu, Sönmez. İslâm Mezhepleri Tarihi. Ankara: Grafiker Yayınları, 10. Basım, 2021.
• Olgaç, Senâi. Kazâi ve İlmî içtihatlarla Türk Borçlar Kanunu ve İlgili Özel Kanunlar. Ankara: Şark Matbaası, 1969.
• es-Saîdî, Ali b. Ahmed el-Adevî. Hâşiyetü’l-adevî alâ şerhi Kifâyeti’t-t-tâlibi’r-Rabbânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• es-Sa‘lebî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdürrezzak Afîfî. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed. el-Mekâsıdü’l-hasene. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1985.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
• Suyûtî, Celaleddîn Abdurrahman b. Ebi Bekr eş-Şâfiî. ed-Dürerü’l-müntesira fi’l-ehâdîsi’l-müştehira. Riyad: İmadetü Şüûni’l-Mektebât, ts.
• eş-Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1990.
• eş-Şa’rânî, Ebü’l-Mevâhib Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî el-Mısrî. el-Mîzânü’l-kübrâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Şeyhîzâde Dâmâd, Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman. Mecme'u'l-enhur fî şerhi Mülteka'l-ebhur. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyai't-Türâsi'l-Arabî, ts.
• Takiy Osmanî, Muhammed. Usulü’l-iftâi ve âdâbuhu. Dimeşk: Dâru’l-Kalem, 2014.
• Tayyar, Abdullah b. Muhammed vd. el-Fıkhu’l-müyesser. Riyad: Medâru’l-Vatan, 2011.
• Taşköprizâde Kemâleddin Efendi. ‘Uddetü ashâbi’l-bidâyeti ve’n-nihâye fî tecridi mesâili’l-Hidâye (Udde). thk. Süleyman Taş. İstanbul: İrşad Kitabevi, 2021.
• Taş, Süleyman. Ferâiz (İslâm Miras Hukuku). İstanbul: Nizamiye Akademi, 2022.
• Taş, Süleyman. “Doğal Afetlerde Kaybolan Kimselerin İslâm Hukuku Açısından Durumu”. Doğal Afetler ve Din Sempozyumu. ed. İsmail Karagöz. Ankara: İlâhiyât, 2024, 194-205.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa b. Sevre. el-Câmiu’l-kebîr. 6 Cilt. thk. Beşşar Avvâd Marûf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstidlâl (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Haziran 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/istidlal
• Yıldırım, Mustafa. Mecelle'nin Külli Kaideleri. İzmir: İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. İstanbul: Dersaadet, 1976.
• ez-Zeyla’î, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. Kahire: Bulak, 1313.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletühü. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, ts.