İslâm Hukukunda Medenî Müeyyide Olarak Adâlet Vasfından Yoksunluk Hâli ve İslâm İktisadındaki Rolü

Year 2024, Issue: 44, 395 - 421, 30.12.2024

Fatih Turay

https://doi.org/10.59777/ihad.1540886

Abstract

“Adâlet” gerek İslâmî ilimlerin gerekse batı referanslı sosyal bilim alanlarının gündemini meşgul eden ve esas itibariyle bir ideali ifade eden çok boyutlu bir olgudur. Bütün anlam yelpazesiyle irtibatlı olmakla birlikte adâletin, İslâm yargılama hukukunda şahitlik ehliyeti bağlamında kişide bulunması gereken bir vasfı ifade eden nispeten farklı bir kullanımı da bulunmaktadır. Buna göre adâlet vasfına sahip olmak, şahitlerin büyük günahlardan kaçınmaları başta olmak üzere, genel olarak İslâm ahkâmına titizlikle riayet etmeleri gerektiği anlamına gelmektedir. Bu içeriğiyle adâlet, özellikle şahitlik yapacak kişilerde aranan bir vasıf olması bakımından ilk bakışta sadece yargılama hukukunu ilgilendiren spesifik ve detay bir mesele görünümü arz etmektedir. Fakat sonuçları ve etkilerine dikkatle bakıldığında bu vasfın kişide bulunmaması hâlinin bir tür “hukuki yetersizlik” anlamına geldiği ve bu yönüyle kişileri bütünüyle İslâm hukuku hükümlerine uygun davranmaya zorladığı için bir “medenî müeyyide” niteliği taşıdığı anlaşılmaktadır. Zira adâlet vasfına sahip olmayan kişiler, şahitlik ehliyetini kaybetmiş olmakta ve hukuk nazarında adeta yok sayılarak itibarsız hâle gelmektedir. Ayrıca İslâm hukukunda adâlet vasfından yoksun kişilerin halifelik ve kadılık başta olmak üzere, kritik kamu görevlerine atanabilmesi veya bu görevleri sürdürebilmesi de mümkün görülmemektedir. Müeyyidelerin, kişileri hukuk kurallarına uymaya zorlayan yapısı dikkate alındığında -bir akdin geçersizliği hâlinin kişileri o akitle ilgili hukuk kurallarına uymaya zorladığı gibi- adâlet vasfından yoksunluk hâlinin de kişileri adâlet vasfını kaybetmemek için İslâm ahkâmına bütünüyle uymaya zorlayan bir hukuki/medenî müeyyide niteliği taşıdığı rahatlıkla ifade edilebilir. Öte yandan bu müeyyidenin İslâm hukukunun etkin ve dinamik bir şekilde toplumu şekillendirmesinde ve aynı zamanda İslâm iktisat sisteminin sosyal adâleti ve refahı sağlayan etkin bir iktisadi sistem oluşunda da son derece etkili olduğunun ifade edilmesi mümkün gözükmektedir. Zira en az cezaî müeyyideler kadar belki cezalardan çok daha etkili bir şekilde İslâm toplumunun şekillenmesinde katkısının olduğu anlaşılan bu müeyyidenin İslâm iktisat sisteminin temel hususiyetlerinin ortaya çıkışında da büyük önem arz ettiği anlaşılmaktadır. Şöyle ki, adâlet vasfının kaybına neden olan birçok fiil, aynı zamanda iktisadi açıdan da büyük ehemmiyeti haizdir. Örneğin faiz yemek veya kumar oynamak yahut zekât vermemek gibi fiiller, adâlet vasfından yoksunluğa neden olmaktadır. Esasen bu hususlar İslâm iktisat sistemini diğer iktisadi sistemlerden ayıran en temel farklılıkları teşkil etmekte, ayrıca İslâm iktisat sisteminin toplumsal ve bireysel bağlamda adâlet ve refahı gerçekleştirmesinde birincil derecede önem arz eden temel parametreleri oluşturmaktadır. Ayrıca iktisadi sistemleri ayakta tutan en temel unsur olan “insan” faktörünün tipolojisinin ortaya çıkışı bağlamında, İslâm iktisadı açısından “adâlet vasfından yoksunluk” müeyyidesinin yine kritik bir rolünün bulunduğu anlaşılmaktadır. Zira İslâm iktisadının yürürlükte olduğu bir İslâm toplumunun, bu müeyyidenin etkisiyle çoğunlukla “âdil” insanlardan oluştuğu söylenebilir. Dolayısıyla batılı iktisat sistemlerinin dayandığı insan faktörünü ifade eden “homo economicus” şeklindeki tipolojiye karşın; İslâm iktisat sisteminin dayandığı insan faktörünün “âdil kişi” şeklinde ifade edilmesi gerektiğini söylemek mümkün gözükmektedir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla “adâlet vasfından yoksunluk” hâlinin bir medenî müeyyide niteliği taşıdığına ve bu müeyyidenin İslâm toplumu ve iktisadi sistemi üzerindeki etkilerine İslâmî araştırmalar literatüründe bu makalenin kaleme alınmasından önce dikkat çekilmemiştir. Bu makalede adâlet kavramının fıkıh literatüründe bu içeriğiyle mahiyeti ve önemi, bu vasfın kişide bulunmasının bir hukuki ve aynı zamanda manevî bir mükâfat niteliğinde olup, bu vasıftan yoksunluk hâlinin ise bir medenî müeyyide olduğunun tespiti ve bu müeyyidenin İslâm iktisat sisteminde icra ettiği kritik fonksiyonu üzerinde durulmaktadır.

Keywords

İslâm Hukuku, İslâm İktisadı, Adâlet, Medenî Müeyyide, Şahitlik, Yargılama Hukuku

The Status of Lack of Justice as Civil Sanction in Islamic Law and its Role in Islamic Economics

Abstract

“Justice” is a multidimensional phenomenon that occupies the agenda of both Islamic sciences and western social sciences and essentially expresses an ideal. Although it is related to the whole spectrum of meanings, there is also a relatively different use of justice in Islamic jurisprudence, which pertains to a quality that a person must possess in the context of witness qualification. Accordingly, having the quality of justice means that witnesses must avoid major sins and abide by the rulings of Islam. In this sense, at first glance, justice seems to be a specific subject that concerns only the law of procedure. However, upon closer examination of its consequences and effects, it becomes evident that the lack of this trait in a person signifies a form of "legal incompetence." In this sense, it operates as a "civil sanction," compelling individuals to adhere to the entirety of Islamic law. This is because individuals who do not possess the quality of justice lose their capacity to be a witness and become disregarded and discredited in the eyes of the law. Moreover, in Islamic law, it is not considered possible for people who lack the quality of justice to be appointed to critical public positions, especially the caliphate and the judiciary, or to serve in these positions. It can be easily stated that just as the invalidity of a contract forces people to comply with the legal rules related to that contract, the lack of the justice quality serves as a legal/civil sanction that forces people to comply with all the rules of Islamic law in order to maintain the quality of justice. On the other hand, it is possible to argue that this sanction has been highly effective in shaping Islamic society. Simultaneously, it has also contributed to making the Islamic economic system an effective mechanism for ensuring social justice and welfare. That is to say, many acts that cause the loss of the quality of justice are also of great economic importance. For example, engaging in usury, gambling, or failing to pay zakat, all lead to a lack of justice. In fact, these issues constitute the most fundamental differences that distinguish the Islamic economic system from other economic systems, and also constitute the basic parameters that are of primary importance for the Islamic economic system to realize justice and welfare in the social and individual context. In addition, it is also understood that this sanction is of critical importance in shaping the “human” typology of Islamic economics. Because with the effect of this sanction, it is understood that Islamic society is mostly composed of “just” people. Therefore, unlike the “homo economicus” typology on which Western economic systems are based, it seems possible to say that the human factor on which the Islamic economic system is based should be expressed as “just person”. As far as we have been able to determine, the fact that “the status of lack of the quality of justice” is a civil sanction and the effects of this sanction on the Islamic society and economic system have not yet been emphasized in the literature of Islamic studies. This article discusses the nature and significance of the concept of justice in this context in the fiqh literature. It emphasizes that possessing this quality is a legal reward, while lacking it results in a civil sanction. The article also explores the critical role of this sanction in the Islamic economic system.

Keywords

Islamic Law, Islamic Economics, Justice, Civil Sanction, Witness, Law of Procedure

References

• Ahmed Muhammed Şâkir. el-Bâʿis̱ü’l-ḥas̱îs̱ şerḥu İḫtiṣâri ʿulûmi’l-ḥadîs̱. Riyad: Dâru’l-Keyân, 2005.
• Akgündüz, Ahmet. “Hâkim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/182-183. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• 'Alî el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. Fetḥu bâbi’l-ʿinâye bi-şerḥi’n-Nuḳāye. nşr. Muhammed Nizâr Temîm - Heysem Nizâr Temîm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, 1418.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizâde. Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Apaydın, H. Yunus. “Şahit”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/278-283. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aristotales. Politika. çev. Mete Tunçay. İstanbul: Remzi Kitabevi, 5. Basım, 2000.
• Aslan, Nasi. “Adalet Medeniyeti Üzerine”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 28 (2016), 9-27.
• Atar, Fahrettin. “Azil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/326-327. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Atar, Fahrettin. İslâm Adliye Teşkilatı Ortaya Çıkışı ve İşleyişi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 2020.
• Atar, Fahrettin. İslâm Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Başoğlu, Tuncay. “Tezkiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/77-79. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bekdemir, Sezai. “İslâm Hukukunda Fâsığın Haber ve Şâhitliğinin Geçerliliği Meselesi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2021), 195-224.
• Bilge, Necip. Hukuk Başlangıcı Hukukun Temel Kavram ve Kurumları. Ankara: Turhan Kitabevi, 2006.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-i İslâmiye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, ts.
• Boynukalın, Mehmet. “Zekâtın Toplanması ve Dağıtımı İlk Kurumsal Tecrübeler (Hulefa-i Râşidîn Dönemi)”. Tarihte ve Günümüzde Zekât Uygulamaları. 91-113. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017.
• Buğda, Sadrettin. “İslam Hukukuna Göre Murûet/Mürüvvet”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 30 (2022), 261-286.
• Buhârî, Ebû 'Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Mustafa Dîb el-Bugā. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Çağrıcı, Mustafa. “Adâlet (Ahlâk)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/341-343. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Çelebi, Ahmed. İslâm’da Eğitim-Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınevi, 3. Basım, 1998.
• Debûsî, Ebû Zeyd 'Ubeydullāh b. Ömer. Taḳvîmü’l-edille fi’l-uṣûli’l-fıḳh. nşr. Adnân el-Alî. Sayda-Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Müeyyide”. Fıkıh ve Fıkıh Tarihi İncelemeleri. 81-92. Ankara: İSAM Yayınları, 2015.
• Ebû 'Ubeyd el-Kāsım b. Sellâm. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Muhammed İmâre. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2009.
• el-Fetâva’l-ʿÂlemgîriyye (el-Fetâva’l-Hindiyye). 6 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 2. Basım, 1310.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2005.
• Eryarsoy, M. Beşir. İslâm Devlet Yapısı. İstanbul: Beka Yayıncılık, 3. Basım, 2013.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. nşr. Nâcî es-Suveyd. 2 Cilt. Sayda-Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2008.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Vasîṭ fi’l-meẕheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrâhim - Muhammed Muhammed Tâmir. 7 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1417.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. thk. Seyyid ’İmrân. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed. Nüzhetü’n-naẓar şerḥu Nuḫbeti’l-fiker. nşr. Ebu Ubeyde el-Ala b. Muhammed b. Abdülgani. Fâriskûr: Dâru İbn Receb, 2006.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Beyân ve’t-taḥṣîl. thk. Muhammed Haccî vd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1408.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. el-Muḳaddimât. nşr. Zekeriya Umayrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İsfahânî, er-Râgıb. Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. ed. Safvân Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 2002.
• Karadâğî, 'Alî Muhyiddin. el-Medḫal ilâ iḳtiṣâdi’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2. Basım, 2013.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevḥîd. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiye: Dâru’l-Câmiâti’l-Mısriyye, ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen 'Alî b. Muhammed b. Habîb. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn 'Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerḥu Bidâyeti’l-mübtedî. nşr. Muhammed Adnân Dervîş. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, ts.
• Mevdûdî, Ebü’l-A‘lâ. İslâm Ekonomisinin Temel İlkeleri. çev. Mehmet Emin Asan. İstanbul: Çıra Yayınları, 2014.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddin 'Abdullah b. Ahmed. Metnü’l-Menâr fî uṣûli’l-fıkh. nşr. Ahmed 'Abdulmelik 'Abdurrahman es-Sa’dî. Dımaşk: Dâru Sa’diddîn, 2010.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddin 'Abdullah b. Ahmed. Tefsîrü’n-Nesefî (Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl). 3 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 4. Basım, 2008.
• Orman, Sabri. İslâmî İktisat, Değerler ve Modernleşme Üzerine. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Râfiî, 'Abdülkerîm b. Muhammed b. 'Abdilkerîm. el-ʿAzîz şerḥu’l-Vecîz. nşr. 'Alî Muhammed İvaz, Âdil Ahmed 'Abdülmevcûd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1417.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed. Mefâtîḥu’l-ġayb (et-Tefsîrü’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Kitâbü’l-Mebsûṭ. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmail. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2009.
• Seyidoğlu, Halil. Ekonomik Terimler Ansiklopedik Sözlük. İstanbul: Güzem Can Yayınları, 3. Basım, 2002.
• Skousen, Mark. İktisadî Düşünce Tarihi Modern İktisadın İnşası. çev. Mustafa Acar vd. Ankara: Adres Yayınları, 6. Basım, 2014.
• Tabakoğlu, Ahmet. İslâm İktisadına Giriş. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 2008.
• Türk Hukuk Lûgatı. Ankara: Başbakanlık Basımevi, 3. Basım, 1991.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Fâsık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/202-205. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yaylalı, Davut. İslâm Hukukunda Şahitlerin Güvenilirlik Soruşturması. Bursa: Yayıncı Yok, 1996.
• Yörük, Abdülhak Kemal. Hukuk Felsefesi Dersleri. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 3. Basım, 1961.
• Zaim, Sabahattin. İslâm Ekonomisinin Temelleri. haz. Adem Esen - Turan Koç - Mustafa Yavuz Çakır. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, ts.
• Zencânî, Ebü’l-Menâkıb Şihâbüddîn Mahmûd. Taḫrîcü’l-fürûʿ ʿale’l-uṣûl. thk. Muhammed Edib Sâlih. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1398.
• Zerkā, Mustafâ Ahmed. el-Medḫalü’l-fıḳhiyyü’l-ʿâm. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2. Basım, 2004.
• Zeylaî, Fahruddîn Osmân b. 'Alî. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳāʾiḳ. 6 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1. Basım, 1314.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıḳhü’l-İslâmî ve edilletüh. 10 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.