The Relationship of Maʿfuwwat-Maqasid (in the Context of Impurities)

Year 2024, Issue: 44, 235 - 259, 30.12.2024

Mustafa Harun Kıylık

https://doi.org/10.59777/ihad.1558328

Abstract

Just as the soul and body are an inseparable whole, faith and deeds also constitute the fundamental building blocks of the Muslim individual. While the science of Islamic creed deals with the dimension of faith, the science of Islamic law deals with the dimension of actions. Fiqh, which Imam-i Azam Abu Hanifa defined in its broadest sense as “knowledge of the things that are in one's favor and against him/her” is terminologically defined as “knowledge of the practical provisions of the sharia based on their detailed evidence”. From this perspective, in substantial Islamic law (furu’ al-fiqh), practical religious rules have been reached based on the individual textual evidences from the Qur’an and the Sunnah and the other relevant evidences, and the related details have been presented to the benefit of the competent believers.
As is known, in the sources of Islamic law in the classical period, the subjects are generally discussed under three main headings as “ibâdât”, “muâmalât” and “uqûbât”. Without going into details, it can be seen that issues such as ablution, prayer, fasting, pilgrimage and alms are discussed under the title of the acts of worship (ibadat). This title also constitutes the basic framework of today's works on basic Islamic principles. In addition, while the areas of family, property and law of obligations are evaluated under the title of “muamalat”, uqûbât corresponds to Islamic criminal law. Under all these headings, the Lawgiver asks from the competent believers to do some things and to abandon some things in different ways, and attaches worldly and otherworldly consequences to the cases of neglect and violation of these requirements.
Under the title of “acts of worship”, which regulates the relationship between the individual and Allah in a special way, the issue of “purification from the impurities”, which refers to cleansing from physical impurities, is shown among the conditions of prayer. Thus, it is indicated that one of the ways to achieve spiritual purification through prayer is to purify oneself from material impurities. Therefore, among the duties that a person who wants to pray must fulfill before starting to pray is the requirement to cleanse and eliminate physical impurities from his body, clothes and the place where he will pray. In general, just like all matters that the Lawgiver wants to be done or avoided within the scope of obligation, the other pillars and conditions of prayer in particular are not random, but are based on wisdom and benefit. This issue has been examined in the Islamic legal methodology and has paved the way for the formation of an independent science.
This science, which deals with the purposes of the lawmaker in making decisions, is distinguished by the name of “maqasid”. When the issue is the meaning and wisdom that the Lawgiver takes into consideration not only in some of the religious provisions but in all or in the majority of them, the science of “maqasid” has started to perform an important function in understanding newly emerging issues and finding solutions to problems in the Islamic legal methodology. Therefore, the purposes of the rules established by Islam attracted the attention of the scholars of the usûl al-fiqh. The scholars who pioneered the maqasid thought eventually came to the conclusion, through the inductive method, that the purpose of establishing the religious rules was to protect certain elements, which are the elements known as the “five principles that must be protected “. Later, in an effort to reach a proof that would ensure certainty in the religious rulings, Shatibi added maqasid among the subjects of his works on usûl and combined this subject with the science of usûl, and thus the science of maqasid technically became a part of the science of usûl.
It is possible to say that the common opinion in the works that include the subject of maqasid is as follows: The ultimate purpose of jurisprudential rulings is to realize people's interests and to eliminate issues that may cause harm to people. Since maqasid includes maslaha (benefit of the society), it is possible to see that these two concepts are used interchangeably. There is also a benefit for people in wanting to eliminate impurity. When the aim is to take what is beneficial and to repel what is harmful, the question arises as to why a certain amount and level of impurities are forgiven, while they should be prohibited because they are impure. This study aims to reveal the relationship between ma‘fuwwat and maqasid, particularly in the context of impurities, in a way that will be oriented towards the Hanafi and Shafi'i schools, and to contribute to the literature in this sense, by using some examples that can contribute sufficiently to the understanding of the issue. Since the relationship between ma‘fuwwat and maqasid constitutes the main structure of the study, details regarding the ma‘fuwwât, on which there are other studies, will not be dealt with.

Keywords

Islamic Law, Ma‘fuwwat, Maqasid, Impurity, Impediments, Forgiven, Avoidance, Relief

Maʿfuvvât-Makâsıd İlişkisi (Necâsetler Özelinde)

Abstract

Ruh ve bedenin ayrılmaz bir bütün oluşu gibi iman ve amel de Müslüman şahsın temel yapı taşlarını oluşturur. İman boyutuyla akaid ilmi ilgilenirken amel boyutunu fıkıh ilmi konu edinir. İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin en geniş anlamıyla “kişinin lehine ve aleyhine olan şeyleri bilmesi” şeklinde tarif ettiği fıkıh, özelde “şer‘î amelî hükümleri tafsîlî delillerinden bilmek” şeklinde tarif edilmiştir. Bu açıdan bakıldığında fürû fıkıhta tek tek naslar ve ilgili delillerden hareketle şer‘î amelî hükümlere ulaşılmış, bununla ilgili tafsilat mükelleflerin istifadesine sunulmuştur.
Bilindiği üzere klasik dönem fıkıh kaynakları genel olarak üç başlık altında ele alınmaktadır ki bunlar “ibâdât”, “muâmelât” ve ukûbâttır. Detaylarına girmeden ifade etmek gerekirse abdest, namaz, oruç, hac ve zekât gibi konular ibâdât başlığı altında ele alınmaktadır. Bu başlık, günümüzdeki ilmihal çalışmalarının da temel çerçevesini oluşturmaktadır. Ayrıca aile, eşya ve borçlar hukuku alanları muâmelât başlığı kapsamında değerlendirilirken ukûbât, İslâm ceza hukukuna karşılık gelmektedir. Tüm bu başlıklar altında Şâri‘, mükelleflerden bazı şeyleri yapmalarını ve bazı şeyleri de terk etmelerini muhtelif şekillerde talep etmekte, bu hususların ihmal ve ihlali durumlarına dünyevi veya uhrevi müeyyideler bağlamaktadır.
Birey ile Allah arasındaki ilişkileri özel bir tarzda düzenleyen ibâdât başlığı altında fiziki yapısı olan pisliklerden arınmayı ifade eden “necâsetten tahâret” hususu, namazın şartları arasında gösterilmiştir. Böylece namaz ile sağlanacak manevi arınmanın yollarından birinin, maddi kirlerden arınma ile mümkün olduğunun sinyalleri verilmiştir. Dolayısıyla namaz kılmaya niyetlenen bir mükellefin namaza başlamadan önce yapması gereken ödevleri arasında bedenini, elbisesini ve namaz kılacağı mekânı, görünür pisliklerden arındırma, izâle etme vazifesi yer alır. Genelde mükellefiyet kapsamında Şâri‘in yapılmasını veya terkini talep ettiği tüm hususlarda olduğu gibi özelde namazın sair rükün ve şartları da gelişigüzel olmayıp bir hikmete, maslahata mebnidir. Bu husus, İslâm hukuk metodolojisinde incelenmiş ve müstakil bir ilmin teşekkülüne zemin hazırlamıştır.
Kanun koyucunun hüküm koymadaki maksatlarını konu edinen bu ilim, “makâsıd” adıyla temayüz etmiştir. Mevzu, Şâri‘in şer‘î hükümlerin yalnız bir kısmında değil de tümünde veya büyük çoğunluğunda dikkate aldığı mânâ ve hikmetler olunca, İslâm hukuk metodolojisinde makâsıd ilmi yeni ortaya çıkan meselelerin anlaşılmasında ve problemlere çözüm bulmada mühim bir fonksiyon icra eder olmuştur. Dolayısıyla İslâm’ın getirdiği hükümlerin gayeleri, fıkıh usûlü bilginlerinin ilgisini çekmiştir. Makâsıd düşüncesine öncülük yapan âlimler, tümevarım yöntemiyle nihayetinde şer‘î hükümlerin konuluş gayesinin bazı hususları korumaya matuf olduğu sonucuna varmışlardır ki “zarûrât-ı hamse” diye şöhret bulan unsurlar bunlardır. Daha sonraları Şâtıbî, şer‘î hükümlerde kesinliği sağlayacak bir delile ulaşma gayreti ile usûl eserlerindeki konulara makâsıdı da ilave ederek bu bahsi usûl ilmiyle mezcetmiş ve böylece makâsıd ilmi teknik olarak bir usûl konusu olmuştur.
Makâsıd konusuna yer veren eserlerde ortak kanaatin şu olduğunu söylemek mümkündür: Fıkhî hükümlerin nihaî gayesi insanların maslahatlarını gerçekleştirmek, insanlar için zarar teşkil edebilecek hususların da giderilmesini sağlamaktır. Makâsıd, maslahatı kapsadığı için her iki kavramın birbirinin yerine kullanıldığını görmek mümkündür. Necâsetin izâlesinin talep edilmesinde de insanlar için maslahat söz konusudur. Amaç, faydalı olan şeyleri alıp zararlı olanları da defetmek olunca, necis olduğu halde yasaklanması gerekirken belirli oran ve düzeydeki necâsetlerin neden affa mazhar olduğu sorusu akla gelmektedir. İşte bu çalışma, meselenin anlaşılmasına yeteri kadar katkı sunabilecek bazı örneklerden hareketle Hanefî ve Şâfiî mezhepleri eksenli olacak bir şekilde necâsetler özelinde ma‘fuvvâtın, makâsıd ile olan ilişkisini ortaya koyma ve bu anlamda literatüre katkı sunmayı hedeflemektedir. Çalışmanın ana yapısını bu husus oluşturduğu için hakkında çalışmalar bulunan ma‘fuvvât ile ilgili detaylara girilmeyecektir.

Keywords

İslâm Hukuku, Ma‘fuvvât, Makâsıd, Necâset, Mâni‘, Af, Sakınma, Hafifletme.

References

• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye fî şerḥi’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000/1420.
• Baktır, Mustafa. “Umûmü’l-Belvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/155-156. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdü’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-kınâ‘ an metni’l-İknâ‘. 6 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazân. Davâbitü’l-Maslaha fi’ş-şeri‘ati’l-İslâmiyye. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. b.y.: Vizaretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. Basım. 1994/1414.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Rüknüddîn. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salah b. Muhammed b. Uveyde. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Çalış, Halit. İslâm’da Kolaylaştırma İlkesi, Azimet-Ruhsat İlişkisi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2013.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Maslahat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/79. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Ruhsat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/210. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. Eş‘as. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselâm Abdü’ş-Şâfî. b.y.: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhmammed. Şifâu’l-ğalîl. thk. Hamd el-Kubeysî. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1971.
• Halebî, İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. Mülteka’l-Ebhur. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998/1419.
• Hallâf, Abdulvehhâb. İlm-u usûli’l-fıkh. b.y.: Mektebetü’d-Da‘ve, ts.
• Hamevî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Hasenî. Ġamzü ʿuyûni’l-besâʾir ʿalâ mehâsini’l-Eşbâh ve’n-nezâʾir. 4 Cilt. b.y.: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985/1405.
• İbn Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz. Kavâidu’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü'l-muhtâr ale'd-dürri'l-Muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1992.
• İbn Mübârek, Cemil Muhammed. Nazariyyatu’d-darûrati’ş-Şer‘iyye, hudûduhâ ve davâbituhâ. b.y.: Mansura, 1408.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râʾik şerhu Kenzi’d-Dekâik. 8 Cilt. b.y.: Darü’l-Kütübi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. tahric: Şeyh Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. 4 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 2004.
• İbni Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdü’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. thk. M. el-Habîb İbnü’l-Hûce. 3 Cilt. Katar: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2004.
• İbni Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. Müsned. thk. Şuayb Arnaut vd. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fethü’l-kadîr. 10 Cilt. b.y.: Dârü’l-Fikr, ts.
• Kalyûbî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Selâme. Ḥâşiyetü’l-Ḳalyûbî ʿalâ Şerḥi’l-Maḥallî ʿale’l-Minhâc. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995/1415.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. ez-Zahîre. thk. Muhammed Haccî vd. 14 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. b.y.: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986/1406.
• Keskin, Mehmet. Şâfiî Fıkhı. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Koca, Ferhat. “Hikmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/514. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Koca, Ferhat. “Mefsedet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/356-358. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Koca, Ferhat. “Necmeddin et-Tûfî’nin Maslahat-ı Mürsele Konusundaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi”. Makâsıd ve İctihad. haz. Ahmet Yaman. Konya: Yediveren Yayınları, 2002.
• Kumaş, Ali. İslâm Hukukunda Sorumlu Olmanın Temeli (İstitaat). Rize: Gece Kitaplığı, 2015.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Burdunî – İbrahim Atfeyş. Kâhire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr. thk. Ali M. Muavviz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, 1999/1419.
• Mergīnânî, Burhânüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî. el-Muḥîṭü’l-Burhânî fi’l-fıḳhi’n-Nuʿmânî. thk. Abdülkerîm Sâmî el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Darül’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004/1424.
• Merğînânî, Ebû’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye fi şerhi Bidâyeti'l-Mübted. thk. Tallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyar li-ta‘lîli’l-Muhtâr. nşr.: Şeyh Mahmûd Ebû Dakîka. 5 Cilt. Kâhire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-Sahîh. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-Nevevî. el-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb. (Subkî ve Mutîî’nin ‘et-Tekmile’si ile birlikte) b.y.: Dârü’l-Fikr, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Minhâcü’t-tâlibîn. thk. Kâsım Ahmed İvez, b.y.: Darü’l-Fikr, 2005/1425.
• Okur, Hüseyin. İslâm Hukukunda Genel Kuralı İhlal Etmediği Kabul Edilen Hükümler: Ma‘fuvvât - Hanefî Mezhebi Örneği. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2021.
• Öğüt, Salim. “Tahâret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/382-385. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özdemir, Recep. İmam Malik ve Metodolojisi. İstanbul: Hiper Yayın, 2017.
• Özen, Şükrü. “Meşakkat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/357. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Pekcan, Ali. İslâm Hukuk Felsefesinde Makâsıdü’ş-Şeria (Zarûriyyât, Hacîyyât, Tahsîniyyât). İstanbul: Rağbet Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Remlî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Hamza. Nihâyetü’l-muḥtâc ilâ şerḥi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1984/1404.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1993/1414.
• Sİ, Sorularla İslâmiyet. “Şafii mezhebine göre namaza mâni olan necâsetin miktarı hakkında bilgi verir misiniz? Affedilen (bağışlanan) necâsetler nelerdir?”. Erişim 1 Ekim 2023. https://sorularlaİslâmiyet.com/safii-mezhebine-gore-namaza-mani-olan-necâsetin-miktari-hakkinda-bilgi-verir-misiniz-affedilen
• Sinanoğlu, Mustafa. “Teklif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/385-387. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1990/1410.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde. 7 Cilt. b.y.: Dâru İbni Affan, 1997.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta‘lîlü’l-ahkâm. Mısır: Matbaatu’l-Ezher, 1947.
• Şentürk, Lütfi - Yazıcı, Seyfettin. İslâm İlmihali. İstanbul: DİB Yayınları, 14. Basım, 2017.
• Şeyhîzâde Damad Efendi. Mecmaʿu’l-enhur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. 2 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ila ma‘rifeti meâni elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 6. Basım, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmiʿu’s-Sahîh. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Yaran, Rahmi. “Hades”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15/1. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî. Tebyînü’l-hakâʾik. 6 Cilt. Kâhire: Matbaatü’l-Kübra el-Emîriyye, 1313.
• Zühaylî, Vehbe b. Mustafa. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhu. 10 Cilt. Dımeşk: Darü’l-Fikr, 4. Basım, ts.