Post-Contractual Modification of Price or Quantity: An Analysis from the Perspective of Islamic Jurisprudence

Year 2025, Issue: 45, 261 - 277, 30.06.2025

Ramazan Araz

https://doi.org/10.59777/ihad.1616777

Abstract

This study investigates the nature and legal consequences of modifications to the price or quantity of goods subsequent to the establishment of a binding contract, in accordance with the consent of the parties involved. The inquiry provides a systematic analysis, drawing upon discussions pertinent to this subject matter within the classical corpus of Islamic jurisprudence. Furthermore, the study aims to clarify the debates within Islamic legal scholarship regarding whether a price reduction constitutes a gift (hiba) or a discharge (ibrā’). In doing so, the research endeavors to contribute to an enhanced comprehension of contract theory and to facilitate a more precise and accessible juristic analysis of such issues encountered in practical scenarios. The study first examines the juridical nature of mutually agreed-upon modifications by the parties concerning the price or the quantity of the object of sale, subsequent to the formation of a binding contract. It then explores the conditions under which such dispositions may be valid, considering different legal perspectives. Thereafter, the legal implications of these modifications are addressed from multiple angles. The legal ruling concerning natural accretion to the object of sale and the matter of substitution of the said object are explicitly excluded from the purview of this research. According to the primary findings of this study, the Mālikīs, Shāfiʿīs, and Ḥanbalīs regard modifications to the price or quantity as independent transactions, separate from the original contract. Conversely, the Ḥanafī school posits that modifications to the price or the quantity of the object of sale are integrated into the antecedent contract. Consequently, these modifications acquire retroactive effect, thereby inducing alterations in the attributes of the original contract. Such dispositions are legally characterized as modifications constituting an alteration of the contract’s essential characteristics. Modifications to the price may, in certain circumstances, also impact the rights of third parties. According to the Ḥanafīs, if a discount is applied to the price of a property, a person with the right of pre-emption (shufʿa) is entitled to purchase the property at the revised price. Modifications to the quantity of goods also affect murābaḥa (cost-plus sale) and tawliyah (resale at cost) contracts. Any subsequently added quantity becomes subject to the same rules as the original goods regarding the right of retention (ḥabs). Upon rescission (faskh) of the contract, delivery of this additional quantity is required. Moreover, the destruction of the additional quantity prior to possession, or the establishment of a third-party entitlement (istiḥqāq), also exerts an influence upon the original contract. In contrast, according to the Mālikīs, Shāfiʿīs, and Ḥanbalīs, the absence of incorporation of price changes into the original contract generally means that third parties are not affected by such modifications.

Keywords

Islamic Law , Contract , Goods , Price , Modification , Discharge

Akitlerden Sonra Fiyatta veya Malın Miktarında Değişiklik: İslam Hukuku Perspektifinden Bir Analiz

Abstract

Bu çalışmada, bağlayıcı bir akit kurulduktan sonra, tarafların rızaları doğrultusunda fiyatta veya malın miktarındaki değişikliğin mahiyeti ve sonuçları incelenmektedir. Çalışma, klasik fıkıh külliyatında yer bulan bu türden konuları referans alarak, daha sistematik şekilde analiz etmektedir. Bu araştırma ayrıca fıkıh literatüründe fiyat indiriminin hibe mi yoksa ibrâ mı olduğu şeklindeki belirsizliğe odaklanarak bu konudaki tartışmalara açıklık getirmeyi hedeflemektedir. Bu vesileyle akit teorisinin daha iyi anlaşılmasına ve pratik hayatta karşılaşılan bu türden meselelerin fıkhi analizinin daha kolay ve doğru yapılmasına katkı sağlamayı amaçlamaktadır. Bu çalışmada ilk olarak, bağlayıcı şekilde kurulan akitlerden sonra, tarafların rızası doğrultusunda, semenin veya mebîin miktarında yapılan değişikliğin mahiyetine değinilmiştir. Daha sonra bu tasarrufların ne şartlarda mümkün olabileceği değişik açılardan incelenmiştir. Devamında ise bunların fıkhi sonuçları çeşitli açılardan ele alınmıştır. Mebî‘de kendiliğinden oluşan ziyadenin hükmü ve mebîin kendisini değiştirme (istibdâl) konusu bu çalışmanın kapsamına dışında bırakılmıştır. Çalışmanın ulaşmış olduğu temel bulgulara göre, Mâlikîler, Şâfiler, Hanbelîler fiyatta veya malın miktarındaki değişikliği önceki akitten bağımsız müstakil birer işlem olarak görmüşlerdir. Hanefîlere göre ise semenin veya mebîin miktarında yapılan değişiklikler önceki akde dahil edilmektedir. Bunların geriye dönük işlevlik kazanması sonucu önceki akdin vasıflarında değişme meydana gelmektedir. Bu tür tasarruflar akdin vasıflarını tağyir cinsinden değişiklik olarak kabul görmektedir. Fiyattaki değişiklik bazı durumlarda üçüncü kişileri de etkilemektedir. Hanefîlere göre, bir akarın fiyatında indirim yapılması halinde, şüf‘a hakkı olan bir kişi, yeni fiyat üzerinden akarı satın alma hakkına sahip olmaktadır. Semenin miktarındaki değişiklik, murâbaha ve tevliye sözleşmelerini de etkilemektedir. Daha sonradan ilave edilen ziyade miktar, hapis hakkı konusunda asıl mebîye tabi tutulmaktadır. Akdin feshedilmesi halinde bu miktarın teslimi gerekmektedir. Ayrıca ilave miktarın, kabzdan evvel helak olması veya başka birinin çıkması durumunda da önceki akde etkisi söz konusu olmaktadır. Mâlikîler, Şâfiler ve Hanbelîlere göre ise fiyattaki değişikliğin asıl akde ilhak olmamasının bir sonucu olarak, genel anlamda üçüncü kişiler bu tür tasarruflardan etkilenmemektedir.

Keywords

İslam Hukuku , Akit , Mal , Fiyat , Değişiklik , İbrâ

References

• Alî Haydar Efendî, Hoca Emîn. Dürerü’l-hukkâm fî şerhi Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. Dâru’l-Cîl, 1991.
• Apaydın, H. Yunus. “İbrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/263-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. “İrade Beyanı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/387-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aybakan, Bilal. “İkāle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/14-16. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. el-Binâye. 13 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslamiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2018.
• Cebeci, İsmail. “Tevliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/39-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Cüveynî, Ebû’l-Meʿâlî İmâmu’l-Harameyn. Nihâyetü’l-matlab fî dirâyeti’l-mezheb. b.y.: Dâru’l-Minhâc, 2007.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Murâbaha”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/148-152. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilaîz. Reddü’l-muhtâr alâ’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1966.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed el-Makdîsî. el-Mugnî. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî - Abdulfettâ Muhammed el-Halev. 10 Cilt. Riyâd: Dâru Âlimi’l-Kütüb, 3. Basım, 1994.
• İbnu’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivasî el-İskenderî. Şerhu fethi’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1980.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. ez-Zehîre. thk. Muhammed Haccî vd. 14 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesʿûd el-. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertibi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʿilmiyye, 2. Basım, 1986.
• Mevsilî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn ʿAbdullah b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-ta’lili’l-Muhtâr. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kalem, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Ravdatu’t-tâlibîn ve ʿumdetu’l-muttakîn. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1991.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrût: Matbaʿatü’s-Sa’âde, 1993.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. Akdu’l-bey’. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafâ. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuhu. 10 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, ts.