Güncel Bilgi ve Koşullar Çerçevesinde Köpek ile İlgili Hadislerdeki Fıkhî Meselelerin Yeniden Değerlendirilmesi

Year 2025, Issue: 45, 455 - 484, 30.06.2025

Hüseyin Baysa

https://doi.org/10.59777/ihad.1625880

Abstract

Hadis kaynaklarında, içinde köpek olan evlere meleklerin girmediğini bildiren, köpek salyasının değdiği kapların yıkanmasını ve köpeklerin itlafını emreden rivayetlerin yanı sıra köpeğin belirli alanlarda kullanılmasına izin veren rivayetler de bulunmaktadır. Fakihler, bu hadisleri farklı açılardan değerlendirerek kendi dönemlerinin meselelerini hükme bağlamışlardır. Son yıllarda köpeklerin bilişsel ve fiziksel yeteneklerine ilişkin yeni bulgulara ulaşılmış; bu doğrultuda köpekler, narkotik suçlarla mücadele, sivil savunma faaliyetleri ve dezavantajlı bireylere rehberlik gibi çeşitli alanlarda etkin bir şekilde istihdam edilmektedir. Öte yandan, dünya genelinde köpeklerin ev ortamında hobi amaçlı beslenmesi, giderek yaygınlaşan bir eğilim haline gelmiştir. Bununla birlikte, köpek kaynaklı zoonoz hastalıklara dair yeni veriler elde edilmiştir. Özellikle belirli bölgelerde, köpek popülasyonunun artışıyla birlikte çeşitli güvenlik ve çevresel sorunlar yaşanmaya başlamıştır. Bütün bu gelişmeler, söz konusu hadislerin ve fıkıh kaynaklarındaki ilgili ictihâdların günümüz koşulları çerçevesinde yeniden ele alınmasını gerekli kılmıştır. Bu saik ile yapılan çalışmada, köpeklerle ilgili güncel meselelerin fıkhî hükmüne katkı sunulması hedeflenmiştir. Araştırma sırasında, köpek salyasına dair hadislerde yer alan temizlik uyarılarının, köpeklerin oral florasında tespit edilen bakteriyel yapılar nedeniyle salyayla temastan kaçınılmasını öneren bilimsel verilerle örtüştüğü belirlenmiştir. Ayrıca, köpeklerle aynı yaşam alanını paylaşmanın beraberinde getirdiği sağlık, hijyen, çevre ve hayvan refahı temelli çeşitli problemlerin, Hz. Peygamber’in evde köpek bulundurulmasına yönelik olumsuz yaklaşımının arka planını daha iyi kavramaya imkân sağladığı görülmüştür. İtlaf şartlarının gerçekleşmesini önlemek için önleyici tedbirlerin alınması esas olmakla birlikte, koşulların zorlayıcı hâle gelmesi durumunda itlafın bir çözüm olarak uygulanabileceğini savunan görüşün isabetli olduğu anlaşılmıştır. Günümüzde köpeklerin sivil savunma, asayiş ve dezavantajlı bireylerin yaşamlarını kolaylaştırma gibi görevlerde kullanılmasının, hadislerde izin verilen çerçeve kapsamda değerlendirilebileceği sonucuna varılmıştır.

Keywords

İslâm Hukuku , Köpek Edinmek , Köpek İtlafı , Zoonoz Hastalık , Köpek Salyası

Thanks

Bu çalışmayı detaylı bir şekilde inceleyerek katkı sağlayan Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Ergin ÖZTÜRK’e teşekkür ederim.

Re-evaluation of Fiqh Rulings in Hadīths Related to Dogs within the Framework of Current Information and Conditions

Abstract

In hadīth sources, alongside narrations reporting that angels do not enter houses where dogs are present, commanding the washing of vessels licked by dogs, and ordering the killing of dogs, there are also narrations permitting the use of dogs in specific contexts. Fuqahāʾ have interpreted these hadīths from various perspectives and issued rulings relevant to the issues of their own times. In recent years, new findings have emerged regarding the cognitive and physical abilities of dogs. As a result, dogs are now used in various fields such as narcotics detection, civil defense, and guiding individuals with disabilities. Additionally, keeping dogs as companions or for hobbies has become more common worldwide. These developments, along with new data on dog-related zoonotic diseases, especially in areas with high dog populations, have led to safety and environmental concerns. Consequently, there is a need to re-evaluate the hadīths and related ijtihāds within the context of modern conditions. This study aims to contribute to the determination of the fiqh ruling on current dog-related issues. The research revealed that the cleanliness warnings in hadīths regarding dog saliva align with scientific findings suggesting the avoidance of contact due to harmful bacteria in their mouths. Moreover, the various problems related to health, hygiene, environment, and animal welfare arising from sharing living spaces with dogs appear to offer greater insight into the Prophet’s negative stance on keeping dogs in the home. It is essential to take measures to prevent the conditions that require euthanasia; however, the view that euthanasia can be applied as a solution under compelling circumstances has been found to be accurate. Finally, the contemporary use of dogs in civil defense, public safety, and assisting disadvantaged individuals is concluded to be within the permissible framework outlined in the hadīths.

Keywords

Islamic Law , Keeping Dogs , Dog Culling , Zoonotic Disease , Canine Saliva

Thanks

I would like to express my gratitude to Prof. Dr. Ergin ÖZTÜRK, a faculty member of the Department of Animal Science, Faculty of Agriculture, Ondokuz Mayıs University, for his valuable contribution through the detailed review of this study.

References

• Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr b. Hemmâm b. Nâfi‘ el-Himyerî. el-Musannef. nşr. Merkezü’l-buhûs. 10 Cilt. b.y.: Daru’t-Tesîl, 2013.
• Acar, Halil İbrahim. Helâller ve Haramlar. Bursa: Emin Yayınları, 2020.
• Amrah, Hadba vd. “The Impact of Dogs Oral Microbiota on Human Health: A Review”. Biosciences Biotechnology Research Asia 21/1 (Mart 2024), 1-9.
• Antalyalı, Ahmet Abdullah. Avrupa Birliği ve Türkiye’de Hayvan Refahı Uygulamaları. Ankara: Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı, AB Uzmanlık Tezi, 2007.
• Atasoy, Fatih - Erdem, Evren. “Köpek Duyuları”. Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi 54/1 (Haziran 2014), 33-38.
• Aydoğdu, Murat - Meral, Oğuzhan. “Sahipsiz Köpeklerin Popülasyonunun Kontrol Altına Alınması ve Buna İlişkin Hukuki Altyapının Oluşturulması”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 21/Özel Sayı (2019), 2129-2159.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2000.
• Bardakoğlu, Ali. “Köpek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/251-252. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Baysa, Hüseyin. “Ev ve Süs Hayvanı Edinme Sâiklerinin Fıkhî Açıdan Tahlili”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 38 (Ekim 2021), 235-262.
• Baysa, Hüseyin. “Güncel Örneklerle İctihadın Bağlamı Dışında Kullanılması Problemi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 23/2 (Aralık 2023), 303-324.
• Baysa, Hüseyin. “Necis Şeylerin Faydalanılabilirlik Bağlamında Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 18/2 (Aralık 2018), 329-352.
• Bor, Adil. Kur’ân’a Göre Hayvan Hakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. Keşşâfü’l-kınâʿ ʿan metni’l-İknâʿ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru ’Âlemi’l-Kütüb, 1968.
• Burhânüddîn el-Buhârî, Ebü’l-Me‘âlî Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 2004.
• Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr el-Kinânî. Hayevân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1424.
• Cevizci, Sibel vd. “İnsan Sağlığının İyileştirilmesine Yönelik Hayvan Destekli Tedaviler”. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 8/3 (2009), 263-272.
• Cevizci, Sibel - Bakar, Coşkun. “Halk Sağlığı Bakışıyla Toxoplasma Gondii”. Türkiye Halk Sağlığı Dergisi 11/1 (2013), 45-58.
• Chiu, Leslie J. Verteramo vd. “Analysis of the Demand for Pet Insurance among Uninsured Pet Owners in the United States”. Veterinary Record 189/1 (Nisan 2021), 1-7.
• CNNTürk.com. “Adana’da köpek saldırısı”. 25 Mart 2019. https://www.cnnturk.com/video/turkiye/adanada-kopek-saldirisi
• Çakır Sümer, Gülizar. “Kentsel Alanlardaki Sahipsiz Köpekler Sorunu ve Çözüm Uygulamaları”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 9/17 (Haziran 2024), 34-49.
• Çalışkan, Nihat vd. “Empati ve Hayvanlarla İletişim”. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/1 (Aralık 2014), 29-42.
• Çomak, Cansu. Kedilerde Genel Muayene Sırasında Oluşan Stresin Davranış Üzerine Etkilerinin Değerlendirilmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’-Risâle, 2004.
• Dinç, Gökçen vd. “Pet Hayvanlardan İnsanlara Bulaşan Önemli Bakteriyel Enfeksiyonlar”. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi 72/2 (Nisan 2015), 163-174.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şu’ayb el-Arnaût - Muhammed Kâmil Karabellî. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-’Âlemiyye, 2009.
• Erten, Ömer vd. “Türkiye’de Pet Hayvan Sahiplerinin Sosyo-demografik Yapıları ve Pet Hayvancılığına Bakışları; Alanya-Mardin Örneği”. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 4/2 (Aralık 2019), 76-83.
• ESHÜSBEY, Ev ve Süs Hayvanlarının Üretim, Satış, Barınma ve Eğitim Yerleri Hakkında Yönetmelik. Resmi Gazete 28078 (08 Ekim 2011). Erişim 12 Temmuz 2021. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2011/10/20111008-4.htm
• Haber7. “2 yaşındaki bebek dehşeti yaşadı!” 21 Şubat 2020. Erişim 03 Eylül 2020. https://www.haber7.com/yasam/haber/2945613-2-yasindaki-bebek-dehseti-yasadi-kopek-cocugumun-kafasini-agzina-aldi
• Haberler.com. “Köpek Havlamasından Rahatsız Olan Yönetici Ölüm Saçtı: 2 Ölü 1 Yaralı”. 26 Ocak 2018. Erişim 01 Eylül 2020. https://www.haberler.com/bursa-da-silahli-kavga-2-olu-1-yarali-10496721-haberi/
• Hattâb er-Ruaynî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân. Mevâhibü’l-celîl fî şerhi Muhtasarı Halîl. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1992.
• Heyet. el-Fetâva’l-Hindiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1310.
• Heyet. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1959.
• HHEB, Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi. Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (1978). Erişim 27 Aralık 2020. https://cdn-acikogretim.istanbul.edu.tr/auzefcontent/20_21_Guz/mevzuat_etik_ve_hayvan_haklari/10/index.html
• HK, www.HayrettinKaraman.net. “Köpek Beslemek”. Erişim 17 Eylül 2020. http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/helalharam/0058.htm
• HKHUY, Hayvanların Korunması Hakkında Uygulama Yönetmeliği. Resmi Gazete 32751 (13 Aralık 2024). Erişim 03 Ocak 2025. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2024/12/20241213-3.htm
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1966.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Ali b. Halef b. Abdilmelik el-Bekrî el-Kurtubî. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 2003.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1379.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî. el-Muğnî. 10 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-Kahire, 1969.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. nşr. Şu’ayb el-Arnaût. 5 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-’Âlemiyye, 2009.
• İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed ed-Dımaşkî. el-Mübdiʿ fî şerhi’l-Mukniʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Mu‘lim b. fevâidi Müslim. Mısır: Dâru’l-Vefâ, 1998.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mâlikî. ez-Zahîra. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1986.
• Kastallânî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Mısır: Matba‘atü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1323.
• Korkmaz, Umut Fikret vd. “Kedilerde Bağırsak Parazitlerinin Yaygınlığı ve Halk Sağlığı Bakımından Önemi”. Türkiye Parazitol Dergisi 40/4 (Aralık 2016), 194-198.
• Koşum, Adnan. İslam Hukukunda Hayvan Hakları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Koşum, Adnan. “İslam Hukukunda Hayvanların Yaşama Hakları Bağlamında Köpeklerin Öldürülmeleri Sorunu”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 26 (Ekim 2015), 299-309.
• Köpek Gezdirme Merkezi. “Tarifeler”. Erişim 24 Eylül 2020. http://www.kopekgezdirme.com/tarifeler/
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘u li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî vd. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr fi’l-fıkhi mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1999.
• Mevvâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yûsuf el-Gırnâtî. et-Tâc ve’l-iklîl li-Muhtasari Halîl. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1994.
• Milliyet. “Köpek 6 günlük bebeğin kafasını yedi!” 20 Şubat 2014. Erişim 03 Eylül 2020. https://www.milliyet.com.tr/dunya/kopek-6-gunluk-bebegin-kafasini-yedi-1839240
• Müslim, Ebü’l-Huseyn b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, ts.
• Nart, Serdar. “Ev ve Süs Hayvanlarının Konuttan Tahliye Edilmesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 22/1 (Mayıs 2020), 123-170.
• Nefrâvî, Ahmed b. Guneym b. Sâlim Şihâbüddîn el-Ezherî. el-Fevâkihü’d-devânî alâ Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayravânî. 2 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1995.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. nşr. Abdulfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebü’l-Metbû’âti’l-İslâmiyye, 1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin b. Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc şerhu Sahîhi Müslim. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1392.
• NewsComAu. “Mother’s Scream: ‘The Dog Ate My Baby’s Head’ after Pet Fatally Mauls Newborn”. 20 Şubat 2014. Erişim 03 Eylül 2020. https://www.news.com.au/world/mothers-scream-the-dog-ate-my-babys-head-after-pet-fatally-mauls-newborn/news-story/acae369086585f7981bf5143d67adbc1#.si1gr
• Onur, Efe. İstanbul’da Kedi Köpek Sahiplenmesinin Sosyo-Ekonomik Parametreleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Portilho, Fábio V. R. vd. “Microbial Complexity of Oral Cavity of Healthy Dogs Identified by Mass Spectrometry and Next-Generation Sequencing”. Animals 13/15 (Temmuz 2023), 1-15.
• Salgırlı, Yasemin vd. “Köpek Sahiplerinin Köpeklerine Yaklaşımlarının Değerlendirilmesi Üzerine Bir Pilot Çalışma”. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 59/1 (Mart 2012), 11-15.
• Sarıal Kubilay, Gizem Sıla. Pet Hayvanı Sahiplerinin Hayvan Refahına İlişkin Algı ve Tutumu Üzerine Bir Araştırma. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Seven, İlhan. Köpek Edinme ile İlgili Hadislerin Tahrici ve Değerlendirilmesi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1990.
• Şen, Yasin - Atasoy, Fatih. “Köpek ve Kedilerde Bazı Anormal Davranışlar”. Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi 54/2 (Aralık 2014), 91-99.
• Şener, Mehmet. “Hayvan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/92-98. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. 8 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1993.
• Şeyhîzâde, Abdurrahman b. Muhammed el-ma‘rûf bi Dâmâd Efendi. Mecma‘u’l-enhur fî şerhi Mülteka’l-ebhur. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, ts.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu me‘âni’l-âsâr. 5 Cilt. b.y.: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Tamer, Cüneyt - Gümüşova, Semra. “Ters Zoonotik Viral Enfeksiyonlar”. Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 15/2 (Ağustos 2018), 154-160.
• Tarhane, Serdal. “Köpek Salya Örneklerinden Pasteurella multocida Varlığının PCR ve Kültürel Yöntemlerle Araştırılması”. Harran Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 12/1 (Haziran 2023), 101-106.
• Team, Petsurfer. “Evcil Hayvan Bakıcılığı: Host Evinde Bakım”. Petsurfer. 31 Mart 2023. Erişim 29 Kasım 2024. https://petsurfer.com/blog/host-evinde-bakim-nedir/
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. thk. Beşşâr ’Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Tóth, Adrienn Gréta vd. “Canine Saliva as a Possible Source of Antimicrobial Resistance Genes”. Antibiotics 11/11 (Ekim 2022), 1-16.
• Yaşar, Aşkın - İzmirli, Serdar. “Türkiye’de Hayvan Gönenci (Refahı) ile İlgili Yasal Düzenlemeler”. Veteriner Bilimleri Dergisi 22/3-4 (Aralık 2006), 51-56.
• Yıldırım, Celal. Kaynaklarıyla Ahkâm Hadisleri. 6 Cilt. Konya: Uysal Kitabevi, 1993.
• Yücel, Ekrem. “Köpekle İlgili Rivayetlere Genel Bakış”. Turkish Studies 9/5 (Bahar 2014), 2141-2163.