Abbâsî Veziri Avnüddîn Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre’nin Fakîhliği ve İhtilâfu’l-Eimmeti’l-Ulemâ Adlı Eseri

Year 2025, Issue: 45, 543 - 571, 30.06.2025

Nureddin Tortop

https://doi.org/10.59777/ihad.1667230

Abstract

Bu çalışma, Abbâsî veziri Avnüddîn Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre’nin fakîhliği ve İhtilâfu’l-eimmeti’l-ulemâ adlı eseri üzerine bir değerlendirme sunmaktadır. İbn Hübeyre, sadece devlet idaresinde önemli bir konuma sahip bir vezir değil, aynı zamanda İslam hukuku alanında derin bilgiye sahip bir fakîh olarak öne çıkmaktadır. Eserinde, dört büyük mezhebin (Hanefî, Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî) görüşlerini mukayeseli bir şekilde ele alarak mezhepler arası farklılıkları sistematik biçimde incelemiştir. Makale, öncelikle İbn Hübeyre’nin tahsil hayatına ve siyasi kariyerine odaklanarak onun Abbâsî Devleti’ndeki rolünü açıklamaktadır. Ardından, onun ilmî yönü ve hukuk alanındaki katkıları ele alınmıştır. İhtilâfu’l-eimmeti’l-ulemâ, özellikle mezhep içi ve mezhepler arası ihtilafları çözümlemeye yönelik bir metot geliştirmesi bakımından dikkate değerdir. İbn Hübeyre, farklı mezheplerin görüşlerini aktarırken tarafsız bir dil kullanmıştır. İbn Hübeyre, Hanbelî mezhebine mensup olmakla birlikte, diğer mezheplerle kurduğu ilişkilerde hoşgörülü bir yaklaşım benimsemiş ve mezhepler arası diyaloğu teşvik etmiştir. Özellikle Hanefî, Şâfiî ve Mâlikî fakîhlerle gerçekleştirdiği münazaralar, onun hem ilmî birikimini hem de geniş perspektifini ortaya koymaktadır. Teorik bilgiyle yetinmeyip uygulamaya dönük bir ilim anlayışına sahip olan İbn Hübeyre, vezirliği döneminde hukuk sistemini güçlendirmek adına yargı teşkilatında reformlara imza atmış ve kadıların eğitimi üzerinde titizlikle durmuştur. Onun medreselerde gerçekleştirdiği nitelikli düzenlemeler, nitelikli fakîhlerin yetişmesine zemin hazırlamıştır. Çalışma, İbn Hübeyre’nin metodolojisini analiz ederek onun fıkıh anlayışını ve mezhepler arası mukayese yöntemini açıklamaktadır. İbn Hübeyre, İslam hukukunda bir uzlaşma ve diyalog zemini oluşturmayı hedeflemiş, mezheplerin görüşlerini sadece aktarmakla kalmayıp bunları bir araya getirerek ortak noktaları vurgulamıştır. Bu yönüyle, eseri yalnızca bir fıkıh kitabı olmanın ötesinde, mukayeseli İslam hukuku çalışması niteliği taşımaktadır. Sonuç olarak bu çalışma, İbn Hübeyre’nin ilmî mirasını ve İhtilâfu’l-eimmeti’l-ulemâ’nın İslam hukuk edebiyatındaki yerini değerlendirerek, bu eserin mezhepler arası anlayışı geliştirmeye yönelik önemli bir katkı sunduğunu ortaya koymaktadır. İbn Hübeyre’nin hem siyasi hem de ilmî yönü, onun İslam dünyasındaki etkisini daha iyi anlamamıza yardımcı olmaktadır.

Keywords

İslam Hukuku , Mukayeseli İslam Hukuku , Abbâsîler , Hanbelî Mezhebi , Avnüddîn İbn Hübeyre , İhtilâfu’l-Eimmeti’l-Ulemâ

The Legal Scholarship of the Abbasid Vizier ʿAwn al-Dīn Abū al-Muẓaffar Ibn Hubayra and His Work Ikhtilāf al-Aʾimma al-ʿUlamāʾ

Abstract

This study offers an analysis of the jurisprudential legacy of Abbasid vizier ʿAwn al-Dīn Abū al-Muẓaffar Ibn Hubayra, with a particular focus on his work Ikhtilāf al-Aʾimma al-ʿUlamāʾ. Ibn Hubayra was not only a key statesman in the Abbasid administration but also a jurist of considerable depth, whose engagement with Islamic law reflected both scholarly rigor and a practical orientation. In his work, he presents a systematic comparison of the legal opinions held by the four major Sunni schools—Ḥanafī, Mālikī, Shāfiʿī, and Ḥanbalī. The article begins by exploring Ibn Hubayra’s political role and intellectual background, followed by an evaluation of his contributions to Islamic jurisprudence. Ikhtilāf al-Aʾimma al-ʿUlamāʾ is particularly significant for its methodical presentation of legal differences and for its balanced tone. Although affiliated with the Ḥanbalī school, Ibn Hubayra maintained a neutral stance in his analysis and adopted a tolerant approach in his engagement with scholars from other traditions. His discussions with Ḥanafī, Shāfiʿī, and Mālikī jurists underscore his broad intellectual horizon and dedication to fostering inter-madhhab dialogue. Ibn Hubayra also emphasized the practical application of legal knowledge. During his tenure as vizier, he initiated judicial reforms to enhance the legal system and prioritized the education of judges. His efforts to improve madrasa structures helped shape a generation of scholars proficient in Islamic law. The study concludes that Ibn Hubayra’s comparative approach, as exemplified in Ikhtilāf al-Aʾimma al-ʿUlamāʾ, advances an integrative legal vision. By emphasizing shared foundations among the madhāhib, he contributed meaningfully to the development of comparative Islamic jurisprudence.

Keywords

Islamic Law , Comparative Islamic Law , Abbasids , Hanbali madhhab , ʿAwn al-Dīn Ibn Hubayra , Ikhtilāf al-Aʾimma al-ʿUlamāʾ

References

• Aykaç, Mehmet. “İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/82-83. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Cemâlüddîn el-Hamevî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sâlim b. Vâsıl el-Mâzinî et-Temîmî. Müferrecü’l-kürûb fî ahbâri Benî Eyyûb. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl vd. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye-el-Matbaatü’l-Emîriyye, 1957.
• Demirci, Mustafa. “İktâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/43-47. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbiddîn Abdirrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Makdisî ed-Dimeşkî. er-Ravdateyn fî ahbâri’d-devleteyni’n-nûriyye ve’s-salâhiyye. thk. İbrâhîm ez-Zeybek. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Esbahânî, Ebû Abdillâh İmâduddîn Muhammed b. Muhammed Safiyyuddîn b. Nefîsüddîn Hâmid b. Elih. Harîdetü’l-kasr ve cerîdetü’l-asr: Kısmu şuarâi’l-Irak-1. thk. Muhammed Behçet el-Eserî. Bağdât: Matbaatu’l-Mecma‘i’l-İlmî el-Irâkî, 1955.
• Ğazzî, Takıyyüddîn b. Abdilkâdir et-Temîmî ed-Dârî. et-Tabakâtü’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 4 Cilt. Riyad: Dâru’r-Rufâî, 1983.
• Hançabay, Halil İbrahim. “Abbâsîler’in Son Dönem Vezirlerinden Ebü’l-Muzaffer Yahya b. Hübeyre”. Marmara Üniversitesi İlâhiyet Fakültesi Dergisi 53 (2017), 45-72.
• Hançabay, Halil İbrahim. “Bir Abbâsî Veziri İbn Müslime”. Belleten 85/303 (Ağustos 2021), 423-461.
• Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî. Târîh-u Bâğdât. 24 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân. Târîhu İbn Haldûn. thk. Halil Şahâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikir, 1981.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtu’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer Yahyâ b. Muhammed eş-Şeybânî. İhtilâfu’l-eimmeti’l-ulemâ. thk. es-Seyyid Yûsuf Ahmed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2012.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. Ravdatü’n-nâzır ve cünnetü’l-munâzır. Lübnan: Müessetü’r-Râyyân 2002.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. El-Muğnî. thk. Muhammed Abülkâdir el-Atâ’. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Muflih, Şemsüddîn Muhammed b. Müflih b. Muhammed el-Makdisî. Usûlü’l-fıkh. thk. Fehd b. Muahmmed es-Sedehân. Riyad: Mektebetü’l-Maârîf, 1999.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâluddîn Ebu’l-Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzuddîn Ebu’l-Hüseyn Ali b. Ebi’l-Keram Muhammed b. Muhammed Abdilkerîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-Târîh. thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Jumaahc, Okab Yousif. “el-Medârisü’l-Hanbeliyye fî Bağdât ve eseruhâ fî fikri’d-dînî ebâne’l-asri’s-Selcûkî”. Selçuklularda Bilim ve Düşünce. ed. Mustafa Demirci vd. 4/361-391. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları, 2013.
• Koca, Ferhat. “İbnü’l-Mâristâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/123. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Mason, Herbert. Two statesmen of mediaeval Islam: vizir ibn Hubayra and caliph an-Nasir li Din Allah (553-622 AH/1158-1225 AD). Netherlands: Mouton Publishers, 1972.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Sevim, Ali. “Sıbt İbnü’l-Cevzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/87-88. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, ŞemsüddînEbü’l-Muzaffer Yûsuf b. Kızoğlu b. Abdillâh. Mirâtü’z-zamân fî tevârihi’l-’ayân. thk. Muhammed Berekât vd. 22 Cilt. Dimeşk: Dâru’r-Risâlti’l-Âlemiyye, 1434.
• Tortop, Nureddin. Karâfî’nin el-Furûk’u Bağlamında Makâsıd ve Maslahat. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2025.
• Üneys, Abdülhakîm. el-Vezîr İbn Hübeyre ve havâtıruhu fi’l-Kurân. Dubâi: Dâiratü’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2013.
• Vâil Muhammed Abdullah. Menhecü’l-İmâmi’l-Vezîr b. Hübeyre fî fıkhi’l-hadîs fî kitâbihi’l-İfsâh an Meâni’s-Sıhâh. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 2018.