Evaluation of Abu Mansur Al-Mâturîdî’s Understanding of Wisdom in the Context of Social Theology

Yıl 2024, , 169 - 185, 25.01.2024

Talip Kızılkaya

https://doi.org/10.5281/zenodo.10530536

Öz

Throughout history, people have resorted to various political and social practices to live together in peace. State, law, army, etc. Institutions emerged for this purpose and took their current modern form. Morality has at least as important a place as law in establishing social peace. At this point, religion is one of the most important binding factors in an individual's moral behavior. Justice, wisdom, courage and chastity are the four basic virtues accepted by moral philosophers since Ancient Greece. Mâturîdî (d. 333/944), the founder of a wing of Sunni theology, discussed wisdom in epistemological, ontological and ethical aspects. In Mâturîdî, wisdom is not just an abstract thought but also a concept with a practical aspect. It means thinking wisely and doing things in accordance with wisdom. Some scholars have accepted wisdom as one of the differences of opinion between Maturidi and Ash'ari (d. 324/935-36), the other founding scholar of Sunni theology. Since Ash'ari has a God-centered understanding of religion, he discussed wisdom within the framework of the creator's attributes of knowledge and will. In Mâturîdî, wisdom; It is revealed with its individual and social aspects such as justice, science, reason and morality. Therefore, man's freedom, will, mind etc. find a more respected place in Mâturîdî. Societies consisting of wise individuals are virtuous societies. The function of politics is the construction of virtuous individuals and societies. Politics has always been discussed together with morality in the history of thought. In Islam, a certain political model is not suggested for all societies, but basic moral principles are set forth for the construction of a virtuous society. Morality truly reaches its peak only in the social sphere. Therefore, the biggest difference that has separated civilized societies from nomadic societies throughout history has been morality. The real problem in the individual, social and political fields is the determination of ethical boundaries. Exceeding these boundaries between human-human, human-society and human-God causes disorder in the individual, society and nature. Maturidi's understanding of wisdom provides a basis that contributes to the correct understanding of these boundaries.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Wisdom, Ethics, Knowledge, Social Kalam, Maturidi, Reason

Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Hikmet Anlayışının Sosyal Kelâm Bağlamında Değerlendirmesi

Öz

Tarih boyunca insanlar birlikte barış içerisinde yaşamak için çeşitli siyasal ve toplumsal uygulamalara başvurmuştur. Devlet, hukuk, ordu vb. kurumlar bu amaçla ortaya çıkmış ve bugünkü modern şeklini almıştır. Toplumsal barışın tesisinde ahlak en az hukuk kadar önemli bir yer tutar. Bu noktada din, bireyin ahlaklı davranmasındaki en önemli bağlayıcı unsurlardan biridir. Adalet, hikmet, şecaat ve iffet Antik Yunan’dan beri ahlak filozofları tarafından kabul edilen dört temel erdemdir. Sünnî kelâmın bir kanadının kurucusu olan Mâturîdî (v. 333/944) hikmeti epistemolojik, ontolojik ve etik yönlü olarak ele almıştır. Mâturîdî’de hikmet salt bir soyut düşünüş değil aynı zamanda amelî/pratik yönü olan bir kavramdır. Hikmetli düşünmek ve hikmete uygun iş yapmaktır. Bazı mütekellimler hikmeti, Mâturîdî ile sünnî kelâm’ın diğer kurucu âlimi Eş’ârî (v. 324/935-36) arasındaki görüş ayrılıklarından biri olarak kabul etmişlerdir. Eş’arî, Tanrı merkezli bir din anlayışına sahip olduğundan hikmeti yaratıcının ilim ve irade sıfatları çerçevesinde ele almıştır. Mâturîdî’de ise hikmet; adalet, ilim, akıl, ahlak gibi bireysel ve toplumsal yönleriyle ortaya konur. Dolayısıyla insanın özgürlüğü, iradesi, aklı vb. Mâturîdî’de kendisine daha saygın bir yer bulur. Hikmet sahibi bireylerden oluşan toplumlar erdemli toplumlardır. Siyasetin işlevi erdemli birey ve toplumların inşasıdır. Siyaset düşünce tarihinde her daim ahlakla beraber ele alınmıştır. İslam’da tüm toplumlar için belli bir siyaset modeli önerilmemiş fakat erdemli bir toplumun inşası için temel ahlak ilkeleri ortaya konmuştur. Ahlak tam anlamıyla ancak toplumsal alanda zirvesine ulaşır. Bu yüzden tarih boyunca medenî toplumları göçebe toplumlardan ayıran en büyük fark ahlak olmuştur. Bireysel, toplumsal ve siyaset alanındaki asıl problem etik sınırların belirlenmesidir. İnsan-insan, insan-toplum ve insan-Tanrı arasındaki bu sınırların aşılması bireyde, toplumda ve doğada düzensizliğe sebep olur. Mâturîdî’nin hikmet anlayışı bu sınırların doğru anlaşılmasına katkı sağlayan bir zemin sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Hikmet, Ahlak, Bilgi, Sosyal Kelâm, Mâturîdî, Akıl

Etik Beyan

Bu makale, aynı yazara ait “Mâturîdî’de İlâhî Hikmet ve İnsan Fiilleriyle İlişkisi” başlıklı doktora tezinden yararlanılarak üretilmiştir

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. “Fazlurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/280-286. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ardoğan, Recep. Kelâm İlminin Geleceği ve Yeni Bir Disiplin Önerisi Keşf-i Kadîmden Vaz’-ı Cedîde İslâm Bilim Tarihi ve Felsefesi. Diyarbakır: Divan Kitap, 2019.
• Ay, Mahmut. “Kelâm’da Adalet, Kudret ve Hikmet Bağlamında Tanrı Tasavvurları”. Eskiyeni Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi, 31 (2015), 25-50.
• Bauman, Zygmunt. Sosyolojik Düşünmek. çev. Abdullah Yılmaz. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2018.
• Beyâzîzâde, Ahmet Efendi. İşârâtü’l-merâm min ʿibârâti’l-İmâm. nşr. Ahmed Ferid Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelâm. İstanbul: Bilmen Yayınları, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Abdülmâlik Mücâhid. Riyad: Dârü’s-Selâm, 1999.
• Cürcânî. Seyyid Şerîf. et-Ta‘rifât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Cürcânî. Seyyid Şerîf. el-Mevâḳıf. thk. Mahmut Ömer ed-Dimyâtî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Çağrıcı. Mustafa. Kur’ân’ın Geliş Ortamında Ahlâk ve İnsan İlişkileri. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• Çiftçi, Osman Zahit - Erdem, Hüsamettin. “İslam siyaset Tarihinde Din Devlet İlişlisi”. İstem Dergisi 11/22 (2013), 117-129.
• Düzgün. Şaban Ali. Kimliksiz Hakikatler. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Düzgün, Şaban Ali. “Sosyal Teoloji: Kelâm'ın Fonksiyonel Yapısı, Kelâm’ın İşlevselliği ve Günümüz Kelâm Problemleri” (Sempozyum). 159-169. İzmir: DEÜİFY, 2000.
• Erkol, Ahmet. “Sosyal Kelam Bağlamında Bireysel Ve Toplumsal Barışın İnşasında Kur’an’ın Temel Kriterleri”. Şarkiyat Yayınları 8/1 (2016), 108-129.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. nşr. Hamude Ğarabe. Mısır: Matbaatü Mısır, 1955.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Risâle fî istiḥsâni’l-ḫavż fî ʿilmi’l-kelâm. nşr. Muhammed el-Veli. Beyrut: Dârü’l-Meşâri’, 1995.
• Evkuran, Mehmet. Sünnî Paradigmayı Anlamak. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ et-Türkî. Fusûlü’l-Medenî (Siyaset Felsefesine Dair Görüşler). çev. Hanifi Özcan. İzmir: DEÜY, 1987.
• Fıchter, H. Joseph. Sosyoloji Nedir, çev. Nilgün Çelebi. Ankara: Anı Yayıncılık, 4. Basım, 2019.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-Münḳıẕ mine’ḍ-ḍalâl. thk. Cemil Saliba - Kâmil Ayad. Beyrut: Dârü’l-Endülüs, 1992.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tûsî. el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. thk. Mustafa İmran. Kahire: Dârü’l-Besair, 2009.
• Geçit, Mehmet Salih. “Yeni İlm-i Kelâm Hareketinin Kelâm İlmine Kazandırdığı Yenilikler”. Hikmet Yurdu 9/18 (Temmuz-Aralık 2016), 103-162.
• Giddens, Anthony. Sosyoloji Başlangıç Okumaları. çev. Günseli Altaylar, İstanbul: Say Yayınları, 2019.
• Güler, İlhami. Allah’ın Ahlâkiliği Sorunu Ehli Sünnet’in Allah Tasavvuruna Ahlâkî Açıdan Eleştirel Bir Yaklaşım. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Harman, Vezir. İbrahim el-Lekânî’nin Kelâmî Görüşleri. İstanbul: Hiper Yayınları, 2020.
• Harman, Vezir. “Psiko-Sosyal Kelâm: İman Kavramı Bağlamında Duygu, Düşünce Ve Davranış Etkileşimi”. Namık Kemâl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2015), 36-71.
• İbn Fûrek. Mücerredü maḳâlâti’ş-şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
• İbn Haldun. Mukaddime. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. tsh. Emin Muhammet Abdülvehhab-Muhammed Sadık Ubeydî. 3. Cilt, Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1419/1999.
• Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. Kitâbu’l-Mevâḳıf. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. El-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. (ys: Mektebetü Nazar Mustafa Baz Yayınları, ts.)
• Kallek, Cengiz. “Biat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/120-124. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Kılavuz, Ulvi Murat - Kılavuz, Ahmet Saim. Kelâma Giriş. İstanbul: İSAM, 2010.
• Kılavuz, Ahmet Saim. İslam Âkîdi ve Kelâm’a Giriş. İstanbul: Ensar Yayınları, 2004.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Esnâ fî şerḥi esmâʾillâhi’l-ḥüsnâ. ys: Daru’s-Sahâbe lit-Turas, 1416/1995.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. trc. Bekir Topaloğlu - Yusuf Şevki Yavuz. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. ed. Bekir Topaloğlu. thk. Ahmed Vanlıoğlu. İstanbul: Mizân Yayınları, 2005-2010.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî. Kitâbü’t-Tevhît. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiyye: Dârü’l-Câmiâti’l-Mısriyye ts.
• Mert, Muhit. Kelâm Tarihinin Problemleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Michael A. Hogg - Graham M. Vaughan. Sosyal Psikoloji. çev. İbrahim Yıldız - Aydın Gelmez. Ankara: Ütopya yayınları, 2017.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tebṣıratü’l-edille. haz. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2003-2004.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Baḥrü’l-kelâm fî ʿaḳāʾidi ehli’l-İslâm. thk. Muhammed Salih el-Ferfur. Şam: Mektebetü Dâri’l-Ferfur, 2000.
• Önkal, Ahmet, “Hicret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/458-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Özcan, Hanifi. Mâturîdî’de Dînî Çoğulculuk. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2015.
• Özervarlı, M. Sait. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Arayışlar: Mehmed Şerafeddin’in “İctimaî İlm-i Kelâm”ı”. İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (1999), 157-170.
• Özturan, Hümeyra. Êthostan Ahlâka Antik Yunan Âhlâk Literatürünün İslam Dünyasına İntikali ve Alımlanışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Râzî, Fahreddin. Kelâm’a Giriş el-Muḥaṣṣal. trc. Hüseyin Atay. Ankara: AÜİF Yayınları, 1978.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr el-Buhârî. Mâturîdîyye Akaidi el-Bidâye fî Ûsûli’d Dîn. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 2005.
• Şeyhzâde, Abdurrahîm b. Ali. Nazmü’l-ferâid ve cem’ul-fevâid. Mısır: Matbaatü’l-Edebiyye, 1317.
• Şık, İsmail vd. Kelam I Kelam Tarihi ve Okulları. ed. İsmail Şık. Ankara: Gece Kitaplığı, 2015.
• Taşköprizâde Ahmet Efendi. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Tatar, Burhanettin. Hz. Peygamber Tevhid ve Vahdet (İki Temel Kavram: Tevhîd ve Vahdet), Ankara: DİB Yayınları, 2016.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyre - Salih Musa Şeref. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb,1998.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerḥu’l- Aḳāʾidü’n-Nesefî. thk. Ali Kemal. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2014.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM, 2010.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hristiyan-Yahudi Kelâmı. çev. Kasım Turhan, İstanbul: Turhan Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yeprem, M. Saim. İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâturîdî. Ankara: TDV Yayınları, 2016.
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.