The Qirā’at of Ubayy b. Ka‘b in Te'vīlātu'l-Qur'ān

Yıl 2024, , 52 - 84, 25.01.2024

Gülhan Maden

https://doi.org/10.5281/zenodo.10530654

Öz

According to almost all Islamic scholars, the words of the Qur'an belong to Allah as much as its meaning. Nevertheless, the question of why some words in the Qur'an are recited differently, in other words, how the qirā‘ats came into existence, is controversial. Again, according to the vast majority, the source of at least all the mutawātir qirā‘at is divine. The Prophet read some words in the Qur'an differently for various reasons and occasions and had his Companions read them differently. The Companions, in turn, transmitted these qirā‘ats, which they received from the Prophet, mostly orally to the next layer of the tābiūn. In addition, some of the Companions who had a personal mushaf recorded their own copy in accordance with that qirā‘at. One of the Companions who had a personal mushaf was Ubayy b. Ka‘b. The fact that he was praised by the Prophet himself as "the Companion who recited the Qur'an the best", that he was among the scribes of revelation, that he took part in the commissions for the collection and copying of the Qur'an, and that he was one of the first names that came to mind when the Qur'an was mentioned among the Companions are just a few of the characteristics that make him important in terms of the science of qirā‘at. In addition, the fact that six of the seven mutawātir Qirāʼah imams rely on Ubayy b. Ka‘b for their Qirāʼah with a muttaqiliyyah script reveals his value in this field. This article analyzes the Qirāʼat of Ubayy b. Ka‘b in the work of Imam Māturīdī (d. 333/944), one of the pioneers of the tafsīr of direct exegesis, titled Ta'wīlātu al-Ḳur'ān. In this way, both the formal differences of Ubayy's qirā‘at from the common qirā‘at are revealed and the value Māturīdī attaches to the relevant qirā‘at and the purposes of its transmission are determined. For this purpose, the relevant qirā‘ats in the work were first identified through the scanning method, and then the subject was organized by classifying them formally and purposively. It has been observed that al-Māturīdī never criticized the qirā‘at of Ubayy, although he was sometimes skeptical of it. It has been determined that he did not have the problem of transmitting all of his qirā‘at. It has been observed that his inclusion of the relevant qirā‘at has two main purposes: firstly, to better understand the verse as an exegetical material or to enrich its meaning; and secondly, to record different readings of the verse.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qirāʼat, Māturīdī, Ta, Ubay b. Ka‘b

Te’vîlâtu’l-Kur’ân’da Übey b. Ka‘b Kıraati

Öz

Hemen hemen bütün İslam ulemasına göre Kur’an’ın manası kadar lafzı da Allah’a aittir. Buna rağmen Kur’an’daki bazı kelimelerin niçin farklı şekilde okunduğu, diğer bir deyişle kıraatlerin nasıl ortaya çıktığı konusu tartışmalıdır. Yine büyük çoğunluğa göre en azından mütevâtir kıraatlerin tamamının kaynağı ilahidir. Hz. Peygamber, çeşitli sebep ve vesilelerle Kur’an’daki bazı kelimeleri farklı okumuş ve değişik sahabesine farklı şekilde okutmuştur. Sahabe de Hz. Peygamber’den telakki ettiği bu kıraatleri çoğunlukla sözlü olarak bir sonraki tabaka olan tâbiûna aktarmıştır. Ayrıca şahsî mushafı olan bazı sahabe de kendi nüshasını o kıraate uygun olarak kaydetmiştir. Şahsî mushafı olan sahabilerden biri de Übey b. Ka‘b’dir (ö. 33/654). Bizzat Hz. Peygamber tarafından “Kur’an’ı en iyi okuyan sahabi” olarak taltif edilmesi, vahiy kâtipleri arasında yer alması, Kur’an’ın cem’i ve istinsahı komisyonlarında bulunması ve ashab arasında Kur’an deyince ilk akla gelen isimlerden biri olması, onu kıraat ilmi açısından önemli kılan hususiyetlerden sadece birkaçıdır. Ayrıca yedi mütevâtir kıraat imamından altısının kıraatinin muttasıl bir senetle Übey b. Ka‘b’a dayanması da onun bu sahadaki değerini gözler önüne sermektedir. Bu makalede dirayet tefsirinin öncü isimlerinden biri kabul edilen İmam Mâtürîdî’nin (ö. 333/944) Te’vīlātu’l-Ḳur’ān isimli eserinde yer alan Übey b. Ka‘b’a ait kıraatler incelenmektedir. Böylece hem Übey’e ait kıraatlerin şekilsel açıdan yaygın kıraatlerden ne tür farklılıklar arz ettiği ortaya konmakta hem de Mâtürîdî’nin ilgili kıraate verdiği değer ve onu nakletme amaçları tespit edilmektedir. Bunun için önce eserdeki ilgili kıraatler tarama usulüyle tespit edilmiş, ardından biçimsel ve amaçsal olarak tasnif edilerek konu tanzim edilmiştir. Mâtürîdî, Übey kıraatine kimi zaman şüpheyle yaklaşmakla birlikte onun bu kıraati hiç eleştirmediği görülmüştür. Ona ait bütün kıraatleri nakletmediği tespit edilmiştir. Onun ilgili kıraate yer vermesinde; ayetin daha iyi anlaşılması ya da manasının zenginleştirilmesi ve ayetin farklı okunuşunun kayıt altına alınması şeklinde iki ana gayenin yattığı gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kıraat, Mâtürîdî, Te’vīlātu’l-Ḳur’ān, Übey b. Ka‘b

Teşekkür

Teşekkür eder, kolaylıklar dilerim.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut-Adil Mürşid vd. 50 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Akkuş, Murat– Fıtyan, Abdülselam. “Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed İbnü’l-Cezerî’nin “Urcûze fî Vakfı Hamza” Adlı Risâlesi ve Tahlili”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/1 (Nisan/April 2021), 322-354.
• Akkuş, Murat. “Kıraatlerin Tefsire Etkisi (İbn Âşûr Örneği)”. Mütefekkir 2/3 (Haziran, 2015), 151-176.
• Albayrak, Halis. “Kıraat Sorunu”. Dini Araştırmalar 4/11 (Eylül-Aralık 2001), 19-34.
• Birışık, Abdulhamit. "Kıraat". TDV İslâm Ansiklopedisi. (Erişim 21 Kasım 2023). https://islamansiklopedisi.org.tr/kiraat--ilim
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğa. 7 cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr-Dâru Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
• Bulgurcu, Kahraman. “Übey b. Kâ‘b’ın Kıraat ve Hadis İlmindeki Yeri”. Amasya İlahiyat Dergisi 20 (Haziran 2023), 111-142.
• Câhız, Amr b. Bahr el-Kinânî. el-Usmâniyye. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1411/1991.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân-ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2010.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnavut-Muhammed Kâmil Karabelli. 7 cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Şâme Şihabüddîn Abdurrahman b. İsmail. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ulûmin tetealleku bi’l-kitâbi’l-azîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1395/1975.
• Güneş, Arif. Kur'an-ı Kerim' in Okunmasında Harf-Kıraat-Yazı Kavramı ve İlişkileri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1992.
• Hayyânî, Üsâme Abdülvehhâb Hamd. “el-Kırââtü’l-Kur’âniyye fî Tefsîri Te’vīlātu Ehli’s-Sünne li’l-İmâm Ebî Mansûr el-Mâtürîdî”. Mecelletü’d-Dirâsâti’t-Terbeviyye ve’l-Ilmiyye 3/11 (Nisan 2018), 93-117.
• İbn Ebî Dâvûd, Abdullah. Kitâbü’l-mesâhif. çev. Abdülkadir Karakuş. Ankara: Ankara Okulu Yay., 2018.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud-Ali Muhammed Muavvız. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1415.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. es-Sünen. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. 2 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükrim Cemaleddin. Lisânü’l-Arab. 15 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Sa’d, Muhammed ez-Zührî. et-Tabakâtü’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Müncidü’l-mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1420/1999.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ’. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’. 3 cilt. Mısır: Mektebetü İbn Teymiyye, 1351.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddin Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’s-seb’a fi’l-kırâât. thk. Şevki Dayf. Mısır: Dâru’l-Maârif, 3. Basım, 1400.
• Jeffery, Arthur. “Ubey b. Ka‘b Mushafı I (1-22. Sureler)”. çev. Alpaslan Sarı-M. Kemal Atik. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2009), 161-194.
• Jeffery, Arthur. “Ubey b. Ka‘b Mushafı II (23-114. Sureler)”. çev. Alpaslan Sarı-M. Kemal Atik. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2009), 123-153.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân İlminin Kur’ân Tefsirindeki Yeri ve Mütevâtir Kıraatlerin Yorum Farklılıklarına Etkisi. İstanbul: MÜİFVY, 1996.
• Karataş, Şuayip. İmam Ya‘Kûb Kıraatinin Özellikleri ve Delilleri. Ankara: Sonçağ Akademi Yay., 2021.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî el-Hanefî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk., Ahmet Vanlıoğlu-Bekir Topaloğlu. 17 cilt. İstanbul: Dâru’l-mîzân, 2005.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-İbâne an meâni’l-kırâât. thk. Abdülfettah İsmail Şelebî. Kahire: Dâru Nehda, ts.
• Muhammed Khyzer Bin Dost-Munir Ahmed. “Kur’ân-ı Kerîm’in İstatiksel Görünümü ve Mekkî-Medenî Sûreler Arasındaki Simetri”. çev. Mustafa Şentürk. Bayburt Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 4/1 (2009), 26-43.
• Müslim b. Haccâc Ebu’l-Hüseyn. es-Sâhîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. 5 cilt. Kahire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 1374/1955.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. 8 cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, 1348/1930.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. Fedâilü’s-sahâbe. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1405.
• Önder, Muharrem. “Şaz Kıraatler ve İslam Hukuku Açısından Değeri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009), 163-194.
• Özdeş, Talip. Mâtürîdî’nin Tefsir Anlayışı. İstanbul; İnsan Yay., 2003.
• Sağlam, Mustafa. “Te’vîlâtü’l Kur’ân’da Kıraat Farklılıkları ve Yoruma Etkisi”. UMDE: Dini Tetkikler Dergisi 3/2 (2020), 223-245.
• Satybaldiev, Aitmyrza. “Mâtürîdî’nin İbn Mes’ûd Kırâatine Yaklaşımı”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 14 (Aralık 2020), 103-122.
• Satybaldiev, Aitmyrza. Mâtûrîdî’nin Te’vîlâtu’l-Kur’ân’ın’da Kıraat. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Saylan, Nesrişah. “Hz. Hafsa’ya Nispet Edilen Kıraat Vecihlerinin Mâtürîdî Tefsiri Bağlamında İncelenmesi”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/1 (2020), 397-420.
• Saylan, Nesrişah. “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân Adlı Eserinde Kıraatlere Yaklaşımının İncelenmesi”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Reisliği Yıllığı] 55/3 (2019), 863-891.
• Süyûtî, Celâleddin. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1416/1996.
• Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Baskı, 1403/1983.
• Tirmizî, Muhammed b. İsa. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 cilt. Kahire: Şeriketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osman. Marifetu’l-kurrâi’l-kibâr ala’t-tabakâti ve’l-a’sâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1417/1997.
• Zehebî, Şemsuddin Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavût vd. 25 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Baskı, 1405/1985.
• Zekiyyuddīn Şa‘bān. İslam Hukuk İlminin Esasları (Uṣūlu’l-fiḳh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yay., 1999.
• Zerkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvaz Ahmed Zümerli. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1996.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1376/1957.