İSLÂM HUKUKUNA GÖRE VAKIF ÜZERİNDE GERÇEKLEŞTİRİLEN DEĞİŞİKLİKLER: TAĞYÎR

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 1, 114 - 134, 30.01.2018

Murat Beyaztaş

Öz

İslâm medeniyetinin hâkim
olduğu yerlerde vakıf, her alanda toplumsal ihtiyaçların karşılanmasında
kullanılan en önemli araç olmuştur. Söz konusu hizmetin yapı taşlarını
oluşturan cami, medrese, hastane, imaret, kervansaray veya köprü gibi dinî ve
hayrî yapılar ile buralarda kullanılan menkul eşyalar, zaman içerisinde
kullanılamaz hale gelebilir ya da ihtiyaç dışı kalabilirler. Bu durumda tağyîr,
vakfa ait malın yeniden amacına uygun bir şekilde kullanılabilmesini mümkün
kılan bir yaklaşımdır. Tağyîr, vakıf malın başka bir mal ile değiştirilmesini
esas alan istibdâl haricinde, mevcut mal üzerinde gerçekleştirilebilecek her
türlü değişikliği içine almaktadır.

Bu çalışmada,
vakıf şartlarının değiştirilmeden korunması zorunluluğu ile ilgili önemli
problemlerden birini teşkil eden tağyîr konusu, çeşitli mezhep ve görüşlere ait
temel kaynaklar üzerinden tartışılmaktadır. Vakıf malın menkul–gayri menkul,
hayrât–müstegallât ya da mescid vakfı olmasına bağlı farklı değerlendirmeler
bulunsa da söz konusu uygulamanın ağırlıklı olarak Hanbelîler, kısmi olarak da Hanefîler,
Mâlikîler ve Zeydîler tarafından kabul edildiği görülmektedir. Şâfiîler ise
genel yaklaşımlarına uygun olarak vakıfta değişikliğe karşı çıkmışlardır.
Tağyîr ile amaçlanan şey, vakıftaki değişmezlik esası ile ihtiyaca binaen
yapılması gereken değişiklikler arasındaki hassas dengeyi koruyarak, her iki
halde de arzu edilen devamlılığı gerçekleştirmektir.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Tağyîr, Tebdîl

Kaynakça

• Abdullah Sâlih, Hâmid Ahmed, “Şartu’l-vâkıf ve kazâya’l-istibdâl”, Evkâf, V, 181-207, Kuveyt 2003, (“Şartu’l-vâkıf”).
• Ahmed Cevdet Paşa (ö. 1312/1895), Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye (1284-1293), Yay. Haz. Ali Himmet Berki, İstanbul 1982, (Mecelle).
• Ali Efendi, Çatalcalı (ö. 1103/1692), Fetâvâ-yı Ali Efendi, I-II, İstanbul 1311-1312 H. (Fetâvâ).
• Ali Haydar, Eminefendizâde Küçük Ali Haydar Efendi (ö. 1935), Tertîbü’s-sunûf fî ahkâmi’l-vukûf, İstanbul 1918, (Tertîbü’s-sunûf).
• Ali Haydar, Tertîbü’s-sunûf fî ahkâmi’l-vukûf, trc. Ekrem Abdülcebbâr-Muhammed Ahmed, I-II, Bağdat 1950, (Tertîbü’s-sunûf).
• Âlim b. Alâ, Alaaddin ed-Dihlevî (ö. 786/1384), el-Fetâva’t-Tatarhâniyye, thk. Seccad Hüseyin, I-V, Karaçi 1996.
• Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, İstanbul 1988.
• Berki, Ali Himmet (ö. 1976), Vakıflar (I), İstanbul 1940.
• Beyaztaş, Murat, İslâm Hukukunda Vakıf Gayri Menkullerinin Kiraya Verilmesi Usulleri ve İcâreteyn, İstanbul 2001, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Beyaztaş, İslâm Vakıflar Hukukunda İstibdâl, İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi, Cilt:3 Sayı:1 Bahar-2017.
• Bilmen, Ömer Nasuhi (ö. 1971), Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhıyye Kamusu, I-VIII, İstanbul ty, (Hukûk-ı İslâmiyye Kamusu).
• Burhânüddîn el-Buhârî, Mahmûd b. Ahmed el-Buhârî el-Merginânî (Burhanü'ş-şeria) (ö. 616/1219), Muhîtü'l-Burhânî, I-XI, Beyrut 2003.
• Bühûtî, Şeyh Mansur b. Yunus el-Hanbelî (ö. 1051/1641), Şerhü Müntehe’l-irâdât, I-III, Beyrut ty.
• Bühûtî, er-Ravzu’l-mürbi’ bi-şerhi zadi'l-müstekni' muhtasari'l-Muğnî, thk. Muhammed Abdurrahman Avvad, Beyrut 1985, (er-Ravzu’l-mürbi’). (Birlikte:
• Zadü'l-müstekni' / Ebü'n-Neca Şerefeddin Musa b. Ahmed b. Musa Haccavi, el-Muğnî / Ebû Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed İbn Kudâme)
• Derdîr, Ebü'l-Berekat Ahmed b. Muhammed b. Ahmed (ö. 1201/1786), eş-Şerhü’l-kebîr ala Muhtasari Halil, Beyrut 1995.
• Desûkî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Arafe (ö. 1230/1815), Hâşiyetü’d-Desûkî ala Şerhi'l-kebir, I-IV, Mısır, ty. (Birlikte: Şerhu'l-kebir / Ebü'l-Berekat Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Derdîr, el-Muhtasar / Ebü'l-Mevedde Ziyaeddin Sîdî Halîl b. İshak b. Musa el-Cündi.)
• Düstûr, I. T, İstanbul 1289-1322.
• Ebû İshâk eş-Şirâzî, Cemaleddin İbrahim b. Ali b. Yusuf (ö. 476/1083), el-Mühezzeb fi fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiî, thk. Muhammed ez-Zuhaylî, I-VI, Dımeşk 1996.
• Ebû Zehre, Muhammed (ö. 1974), Muhâdarât fi'l-vakf, by. 1959.
• Ebû Zehre, Usûlu’l-fıkh, İstanbul ty.
• Ebü’l-Leys es-Semerkandî, Nasr b. Muhammed b. Ahmed (ö. 373/983), en-Nevâzil, SK, Damad İbrahim, 724.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır (ö. 1361/1942), İrşâdü’l-ahlâf fî Ahkâmi’l-evkâf, İstanbul 1330. (tıpkıbasım: Öztürk, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar içerisinde).
• Eşkâr, Süleyman Abdullah, el-Mücellâ fî’l-fıkhi’l-Hanbelî, , I-II, Dımaşk 1998/1419.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya’kûb (ö. 817/1415), el-Kâmûsu’l-muhît, by. ty. (MŞ).
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Harun el-Hanbeli (ö. 311/923), Kitâbü’l-Vukûf min mesaili'l-imam Ahmed b. Hanbel eş-Şeybani, thk. Abdullah b. Ahmed b. Ali Zeyd, I-II, Riyad 1989, (Kitâbü’l-Vukûf).
• Halvânî, Şemsüleimme Abdülaziz b. Ahmed el-Hanefî (ö. 452/1060), el-Mebsût fi Şerhi'l-Muhtasari'l-Kâfi, SK, Ayasofya, 1381, (el-Mebsût).
• Hassâf, Ebû Bekir Ahmed b. Ömer eş-Şeybânî el-Hanefî (ö. 261/874), Kitâbu ahkâmi’l-evkâf, Kahire 1904, (Ahkâmü’l-evkâf).
• Hatemi, Hüseyin, Türk Hukukunda Vakıf Kurma Muamelesi: Önceki ve Bugünkü, İstanbul 1969.
• Hillî, İbnü’l-Mutahhar (ö. 726/1325), Kavâidü’l-ahkâm fî ma’rifeti’l-halâl ve’l-harâm, I-III, Kum 1418 H. (Kavâidü’l-ahkâm).
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşki (ö. 1252/1836), Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvez, I-XIV, Beyrut 1994, (Reddü’l-muhtâr), (Birlikte: ed-Dürrü’l-muhtâr fî şerhi’t-tenviri’l-envâr / Alâeddin Muhammed b. Ali b. Muhammed ed-Dımaşki Haskefî, Tenvirü’l-ebsâr / Şemseddin Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Gazzî Timurtaşî).
• İbn Âbidîn, el-Ukûdü’d-dürriyye fî tenkîhi’l-Fetâva’l-hâmidiyye, I-II, Bulak 1300 H. (el-Ukûdü’d-dürriyye).
• İbn Ebû Zeyd, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman el-Kayrevânî (ö. 386/996), Risaletü'l-imam İbn Ebî Zeyd el-Kayrevânî, by. ty.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed (ö. 620/1223), el-Muğnî, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin Türkî, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, I-IX, Riyad, ty.
• İbn Kudâme, el-Kâfî, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin Türkî, I-VI, Cize 1997.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî (ö. 711/1311), Lisânü’l-Arab, I-XV, Beyrut ty. (MŞ).
• İbn Neccâr, Takiyüddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 972/1565), Müntehe’l-irâdât, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin, I-V, by. 1999, (MŞ).
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. Muhammed Mısri Hanefi (ö. 970/1563), el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik, I-IX, Beyrut 1997.
• İbn Nüceym, “Risâle fî tahrîri’l-mekâl fî meseleti’l-istibdâl”, Resâilu İbn Nüceym el-İktisâdiyye, thk. Muhammed Ahmed Serrac-Ali Cuma Muhammed, Kahire 1998-1999.
• İbn Rüşd el-Ced, Ebü'l-Velid Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî (ö. 520/1126), Fetâvâ İbn Rüşd, thk. el-Muhtâr b. et-Tahir Telilî, I-III, Beyrut 1987.
• İbn Teymiyye, Ebü'l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim (ö. 728/1328), Mecmûü’l-fetâvâ, nşr. Abdurrahman Muhammed b. Kâsım, I-XXXVII, Rabat, ty. İbn Teymiyye, Kitâbü’l-İhtiyârâtü’l-ilmiyye, (el-Fetâva'l-kübrâ’nın IV. cildi), derl. Alaüddîn Ebü’l-Hasan b. Abbas, I-V, Beyrut, ty.
• İbnü’l-Bezzâzî, Muhammed b. Şihab el-Hanefî (ö. 827/1423), el-Fetâva’l-Bezzâziyye, I-III, Diyarbakır 1310 H. (el-Fetâva’l-Hindiyye kenarında, IV-VI ciltler).
• İbnü’l-Hümâm, Kemaleddin Muhammed b. Abdulvâhid el-Hanefî (ö. 861/1457), Şerhu Fethü’l-kadîr, I-VIII, Beyrut, ty.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya (ö. 840/1436), Kitâbü’l-ezhâr fî fıkhi’l-eimmeti’l-ethâr, San’a 1993.
• Halebî, Muhammed b. İbrahim el-Hanefî (ö. 956/1594), Mülteka’l-Ebhur, İstanbul 1981, (Mültekâ).
• İpşirli, Mehmet, “Hikr”, DİA, XVII, İstanbul 1998.
• Kâdîhân, Ebü'l-Mehasin Fahreddin Hasan b. Mansur (ö. 592/1196), Fetâvâ Kâdîhân (Fetâva’l-Hâniyye), I-III, Diyarbakır 1310 H. (el-Fetâva’l-Hindiyye kenarında. I-III ciltler).
• Kadri Paşa, Muhammed (ö. 1306/1888), Kânûnü’l-adl ve’l-insâf fi’l-kadâ alâ müşkilâti’l-evkâf, thk. Ali Cuma Muhammed-Muhammed Ahmed Sirac, Mısır 1902, (Kânûnü’l-adl).
• Kadri Paşa, Mürşidü’l-hayrân ilâ ma’rifeti ahvâli’l-insân, Kahire 1987.
• Karâfi, Ebü'l-Abbas Şihabuddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim (ö. 684/1285), ez-Zahîre, thk. Saîd Ahmed E'rab, I-XIV, Beyrut 1994.
• Kaya, Süleyman, Osmanlı Hukukunda İcâreteyn, İstanbul 2014.
• Kazıcı, Ziya, İslâmî ve Sosyal Açıdan Vakıflar, İstanbul 1985.
• Kınalızâde, Ali Çelebi (ö. 979/1572), Risâletün tete‘alleku bi-ba‘zı ahkâmi’l-vakf, SK, Şehid Ali Paşa 785, (Ba‘zu ahkâmi’l-vakf). (Beyazıt Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 1141/41’de de “Risâle el-İstis‘âf fî umûri’l-evkâf” ismiyle mevcut.)
• Kirmastî, Yusuf b. Hüseyin (ö. 920/1514), Ahkâmü’l-evkâf, SK, Laleli, 835/3.
• Kirmastî, Risâle fi’l-evkâf, SK, Ayasofya, 1176.
• Köprülü, Bülent, “Tarihte Vakıflar”, AÜHFM, Ankara 1951.
• Kübeysî, Muhammed Ubeyd Abdullah, Ahkâmü’l-vakf fi’ş-Şerîati’l-İslâmiyye, I-II, Bağdad 1977, (Ahkâmü’l-vakf).
• Mardin, Ebû’l-Ulâ (ö. 1376/1957), Toprak Hukuku Dersleri, İstanbul 1947, (Toprak Hukuku).
• Me‘âşî, Abdurrahman, el-Bu‘dü’l-mekâsıdî li’l-vakf fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Cezayir 2006, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Menteşzâde, Abdurrahîm Efendi (ö. 1128/1716), Fetâvâ-yı Abdurrahîm Efendi, I-II, İstanbul 1827.
• Merğinânî, Ebû’l-Hasan Ebû Bekir el-Hanefî (ö. 593/1197), el-Hidâye, I-IV, İstanbul 1986.
• Mevsû‘atü’l-fıkhiyye el-Kuveytiyye, Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnü’l-İslâmiyye, Kuveyt 1993, (MŞ).
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref (ö. 676/1277), Mecmu’ Şerhü’l-Mühezzeb, I-XX, by. ty. Nevevî, Ravzatü’t-tâlibîn, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz, I-VIII, Beyrut 1992, (Birlikte: Minhâcü's-seviyye fî tercümeti'l-İmam en-Nevevi / Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Suyuti, Münteka'l-yenbu' fima rade ale'r-ravza mine'l-furu' / Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Suyuti)
• Ömer Hilmi Efendi (Karînabâdîzâde) (ö. 1307/1889), İthâfü’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkâf, Matbayı Amire, İstanbul 1307. (Osmanlıca baskısı)
• Ömer Hilmi Efendi (Karînabâdîzâde) (ö. 1307/1889), İthafü’l-ahlâf fî ahkâmi’l-evkâf, VGMY, Ankara 1977, (Latin alfabe baskısı).
• Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara 1995, (Vakıf Müessesesi).
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul 1983.
• Râfi’î, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Abdülkerîm Kazvînî (ö. 623/1226), el-Azîz Şerhu’l-Vecîz (Şerhu’l-Kebîr), thk. Âdil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavviz, I-XIII, Beyrut 1997.
• Râfi’î, Mustafa (ö. 2000), el-Ahvâlü’ş-şahsiyye fi'ş-şerîati'l-İslâmiyye ve'l-kavânîni'l-Lübnâniyye, Beyrut 1983, (el-Ahvâlü’ş-şahsiyye).
• Râzî, Ebû Abdullah Zeynüddin Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkadir (ö. 666/1268), Muhtârü’s-Sıhâh, thk. Mahmut Hâtır, Beyrut 1995, (MŞ).
• Remlî, Zeynüddin Hayreddin b. Ahmed Ali el-Eyyûbî (ö. 1081/1671), el-Fetâva’l-Hayriyye li nef‘il-beriyye, I-II, Mısır-Bulak 1300/1882, (el-Fetâva’l-Hayriyye).
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes'ud b. Mahmûd el-Buhari el-Mahbubi (ö. 747/1346), Şerhü’l-vikâye, I-V, Amman 2006.
• Sahnûn, Ebû Abdillah Muhammed b.Abdisselâm b. Saîd et-Tenûhî (ö. 240/854), el-Müdevvenetü’l-kübrâ, I-VI, Beyrut 1905.
• Selçuk, Furuzan, Vakıflar (Başlangıçtan 18. yüzyılına kadar), İstanbul 1965.
• Selim Hânî Mansûr, el-Vakfu ve devruhû fi’l-müctemai’l-İslâmi’l-muâsır, Beyrut 2004.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed (ö. 483/1090), el-Mebsût, XXX, Kahire 1324 – 1331 H.
• Sıdkı, İsmail (ö. 1911), Hatırât, Dersaadet, İstanbul 1324 H.
• Sultan Muhyiddîn Bahâdır Âlemgîr (ö. 1118/1707), el-Fetâva’l-Hindiyye fi Mezhebi Ebi Hanife (el-Fetâva’l-Âlemgîriyye), I-VI, Diyarbakır 1310 H. (el-Fetâva’l-Hindiyye).
• Sübkî, Takiyyüddîn Ebü'l-Hasan Ali b. Abdilkâfî (ö. 756/1355), Fetâva's-Sübkî, I-II, Beyrut ty.
• Şaban-Gundur, Zekiyyüddin-Ahmed, Ahkâmü'l-vasiyye ve'l-mîrâs ve'l-vakf fî şeriati'l-İslâmiyye, Kuveyt 1989.
• Şemseddin Sâmi (1322/1904), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul 1317 H. (Kamus).
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlanî (ö. 1250/1834), es-Seylü'l-cerrâri'l-mütedaffik ala Hadâiki'l-ezhâr, thk. Mahmûd İbrâhim Zayed, I-IV, Beyrut 1985.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen Ebû Abdullah el-Hanefi (ö. 189/805), el-Asl (el-Mebsûd), thk. Mehmet Boynukalın, I-XII, Beyrut 2012.
• Şirbinî, Şemsuddin el-Hatîb Muhammed b. Ahmed el-Kahiri (ö. 977/1570), Muğni’l-muhtâc ila ma'rifeti me‘âni elfâzi'l-Minhâc, I-IV, by. ty. (Birlikte: Minhâcü't-talibîn / Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref Nevevi)
• Tarsûsî, Necmeddin Efendi (ö. 758/1357), Enfau’l-vesâil ilâ tahrîri’l-mesâil (Fetâva’t-Tarsûsîye), İMK, Yazma-Fıkıh, 382, (İSAMK CD0365), (Enfau’l-vesâil).
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ (ö. 279/892), el-Câmiu’l-Kebîr - Sünen-i Tirmizî, I-VI, Beyrut 1998, (MŞ).
• Trablusî, Burhaneddin İbrâhim b. Musa (ö. 922/1516), Kitâbü'l-is'âf fî ahkami'l-evkâf, Mekke 1986.
• Vakıflar Kanunu (2008).
• Yediyıldız, Bahaeddin, “XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisâdî Boyutu”, VD, XVIII, 5-41, Ankara 1984.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed (ö. 1999), Ahkâmü’l-evkâf, Amman 1997.
• Zeydan, Abdülkerim, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Bağdat 1973, (el-Vecîz).
• Zuhaylî, Vehbe (ö. 2015), el-Vesâyâ ve’l-vakf fi’l-fıkhi’l-İslâmî, Dımeşk 1987, (el-Vesâyâ ve’l-vakf).