Ulûmü’l-Kur’ân Kaynaklarında Yedi Harf Meselesinin Ele Alınışı: Klasik-Modern Karşılaştırması

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 1, 261 - 296, 15.01.2022

Şuayip Karataş

Öz

Kur’ân nüzûl tarihinin temel meselelerinden biri olan yedi harf konusu, tefsir usûlü ve Kur’ân ilimleri kaynaklarının önemli başlıkları arasında yer almaktadır. Bu yönüyle, ulemânın üzerinde durduğu önemli meselelerden olan yedi harf mevzuu, kıraatin ilmî bir disiplin haline gelmesine ve bu manada meşruiyet kazanmasına zemin hazırlayan konuların da başında gelmektedir. Bu hususiyetinden dolayı olmalıdır ki meseleyi doğrudan veya dolaylı olarak konu edinen pek çok çalışma kaleme alınmıştır. Konuyla ilgili çok sayıda rivayetin bulunmasıyla birlikte bunlarda geçen el-Ahrufü’s-Sebʿa tabiriyle neyin kastedildiğine dair Hz. Peygamber’den gelen sarih bir bilginin veya açıklamanın olmayışı, konu hakkında çok fazla yorum yapılmasına kapı aralamıştır. Bu durumun sonucu olarak da yedi harf, sonuca bağlanması gereken ilmî bir mesele olarak görülmüş ve konunun çözümü için hayli gayret sarf edilmiştir. Yedi harf meselesinden bigâne kalamayan çalışmaların başında kıraat ilminin diğer konularıyla birlikte yedi harf meselesini de gündemlerine alan ulûmü’l-Kur’ân kaynakları gelmektedir. Bu çalışma, konusu itibariyle, ulûmü’l-Kur’ân kaynaklarında yedi harf konusunun ele alınışını tespit etmeyi hedeflemektedir. Çalışmanın sorunsalı, ulûmü’l-Kur’ân eserlerinde yedi harf meselesine yaklaşımda zaman içerisinde herhangi bir farklılığın meydana gelip gelmediğini ortaya koymaktır. Bu bağlamda çalışmanın giriş kısmında ulûmü’l-Kur’ân kavramı hakkında bilgi verildikten sonra yedi harf kavramı kısaca tanıtılmıştır. Daha sonra ise kronolojik olarak klasik ve modern dönem eserlerinden oluşan beş eser özelinde yedi harf meselesi irdelenmiş, ilgili eserlerde konuyla ilgili ele alınan değerlendirmeler ve yorumlar tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kıraat, Ulûmü’l-Kur’ân, Yedi Harf, el-Ahrufü’s-Sebʿa

Approaches To Al-Ahruf Al-Sab‘A: A Comparison Of Classical And Modern Periods

Öz

The topic of al-Ahruf al-Sabʿa (the seven letters) which is one of the fundamental topics of Qur’ān’s revelation history is considered as one of the most important subjects of usūl al-Tafseer and other Qur’anic disciplines. Because of this, al-Ahruf al-Sabʿa played a major role in the process of qiraat (recitation of the Qur’ān) becoming a distinctive scholarly discipline and gain credibility. It must be dues to this fact that a lot of direct as well as indirect works have been published on it. Though there are numerous narratives on the issue, the fact that there is not one healthy narrative or explanation coming from the prophet himself about what is meant by al-Ahruf al-Sabʿa has opened the doors to many different comments related to the topic. Hence, this subject has been deemed as an issue to be solved and scholars have tremendous effort into it. The books on ʿUlūm al-Qur’ān (the sciences of the Qur’ān) are amongst the works that have included al-Ahruf al-Sabʿa in their chapters along with other topics of qiraat. This paper tries to determine how ʿUlūm al-Qur’ān books have dealt with the topic of al-Ahruf al-Sabʿa. The actual aim is to find out whether the approach to al-Ahruf al-Sabʿa has changed over time. To provide a background on the topic, the introduction part offers brief information on the term ʿUlūm al-Qur’ān and al-Ahruf al-Sabʿa. Later on, the issue is analyzed chronologically based on 5 books from classical and modern eras.

Anahtar Kelimeler

Tafseer, Qiraat (Recitation), Ulūm al-Qur’ān, Seven Letters, al-Ahruf al-Sabʿa

Kaynakça

• Akaslan, Yaşar. “İbnü’l-Cezerî’nin “Yedi Harf” Meselesi Üzerindeki Fikirler” 18/2 (2018), 265-303.
• Akaslan, Yaşar. “Süyûtî’nin el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. ed. Yaşar Akaslan. Ulûmu’l-Kur’ân Kaynaklarında Kıraat İlmi. 13-56. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2019.
• Akkuş, Murat. “Mennâ῾ Halîl Kattân’ın Mebâhis fî ῾Ulûmi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. ed. Yaşar Akaslan. Ulûmu’l-Kur’ân Kaynaklarında Kıraat İlmi. 219-249. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2019.
• Arı, Mehmet Salih. “Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin Hayatı, Eserleri ve Tarih Metodolojisi”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23 (2012), 165-86.
• Âşıkkutlu, Emin. “Kıraat İlminin Temellendirilmesinde Ahruf-i Seb‘a Hadisleri (Tahriç, Tahlil ve Değerlendirme)”. ed. Bedreddin Çetiner. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları: Kıraat İlmi ve Problemleri-IV. 43-106. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Baş, Erdoğan. “Kur’ân İlimlerinin Doğuşu ve Tarihi Gelişimi (I-IV. Asır)”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları III. 21-42. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Bayram, İbrahim. “İbnü’l-Cevzî’nin Akıl Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2018), 69-108.
• Bekiroğlu, Harun. Tefsir Metodoloji Açısından el-Burhân ve el-İtkân. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtü’l-Müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.
• Birışık, Abdulhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/426-433. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Birışık, Abdulhamit. “Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/383-388. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Birışık, Abdulhamit. “Kur’ân İlimleri Terimlerinin Kaynağı ve Oluşumu”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 19/1 (2006), 29-43.
• Birışık, Abdulhamit. “Ulûmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/132-135. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. el-Câmiü’s-sahîh. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Buladı, Kerim. “Klasik Tefsir Mukaddimelerinde Yedi Harf Meselesi ve Yorumları”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (2016), 113-139.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırâati’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed Dabba‘. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Müncidü’l-mukri’în ve mürşidü’t-tâlibîn. b.y.: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Çalışkan, Mehmet. “Kur’an’ın Nuzûlü ve Yedi Harf (el-Ahrufu’s-Seb’a) Meselesi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (2005), 215-42.
• Çetin, Abdurrahman. Kıraatların Tefsire Etkisi: Kur’ân’ın Farklı Yorumlanmasına Tesir Eden Kıraatlar. İstanbul: Marifet Yayınları, 2001.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Dağ, Mehmet. “Kur’an’ın Anlam ve Telaffuza Dayalı Okunması: Yedi Harf Ruhsatı”. ed. İlyas Altuner - Osman Bayraktutan. Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu. 527-536. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd b. Osmân. el-Ahrufü’s-seb‘a li’l-Kur’ân. thk. Abdülmüheymin Tahhân. Mekke: Mektebetü’l-Menâr, 1988.
• Deliser, Bilal. “Bedreddîn ez-Zerkeşî, Hayatı ve Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Toplum Bilimleri Dergisi 5/9 (2011), 171-90.
• Deliser, Bilal. “Hicrî VIII. Asra Kadar Kur’ân İlimleri, el-Burhan’ın Yazılış Amacı ve Yöntembilim Oluşturma Çabaları Üzerine”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2016), 1-23.
• Deliser, Bilal. “Bir Usûl Âlimi Olarak Bedreddin Zerkeşî (794/1391)”. Academic Platform Journal of Islamic Researches 3/3 (2019), 350-64.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2011.
• Demirci, Muhsin. Tefsirde Metodolojik Sorunlar. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Ebû Şâme el-Makdisî, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâîl b. İbrâhîm Ebû Şâme. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ulûmin tete’alleku bi’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1975.
• Ebü’l-Fazl Abdurrahman b. Ahmed b. Bündâr Ebü’l-Fazl Râzî. Meâni’l-ahrufi’s-seb‘a. thk. Hasan Ziyâeddîn Itr. b.y.: Dârü’n-Nevâdir, 2011.
• Ebü’l-Fellâh, Abdülhay İbnü’l-‘İmâd. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnaûd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• Gökdemir, Ahmet. “İbnü’l-Cevzî’nin Fünûnü’l-Efnân Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. ed. Yaşar Akaslan. Ulûmu’l-Kur’ân Kaynaklarında Kıraat İlmi. 113-132. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2019.
• Görener, İbrahim. “Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulünün Bir Yöntem Çağrıştırması Sorunu”. Bilimname 16/1 (2009), 9-23.
• Gürkan, Menderes. “Bedreddin Zerkeşî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/289-293. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Hanay, Necattin. “Taberî’ye Yöneltilen Tenkitler Bağlamında Yedi Harf ve Kıraatleri Savunma Refleksi”. Mütefekkir 2/4 (2015), 299-327.
• Harman, Vezir. “Yedi Harf Bağlamında Kur’ân’ın Resûlullah Döneminde Kitaplaştırılması Meselesi”. Diyanet İlmi Dergi 53/3 (2017), 73-102.
• Hasan Ziyâeddîn Itr. Ahrufü’s-seb‘a ve menziletü’l-kırâa minhâ. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1988/1409.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Subhî es-Sâlih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/452-453. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1378/1959.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddîn. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1900.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahman b. Ahmed. ez-Zeyl ‘alâ tabakâti’l-Hanâbile. thk. Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed el-‘Useymîn. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1425/2005.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. Fedâilü’l-kuds. thk. Cebrâil Süleymân Cebbûr. Beyrut: Dârü’l-İfâki’l-Cedîde, 1400/1980.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. Fünûnü’l-efnân fî ‘uyûni ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Hasan Ziyâeddîn Itr. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırâati’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed Dabba'. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî garibi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvûdi. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1992.
• Karahan, Abdülkadir. “Süyûtî”. İslâm Ansiklopedisi. 11/258-263. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 2. Basım, 1979.
• Karataş, Şuayip. İmam Ya‘kûb Kıraatinin Özellikleri ve Delilleri. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2021.
• Karataş, Şuayip. “Kâsımî’nin Mehâsinü’t-Te’vîl İsimli Tefsirinin Mukaddimesinde Kıraat Olgusu”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2021), 315-37. https://doi.org/10.33460/beuifd.910934
• Kattân, Mennâ‘ Halîl. Nüzûlü’l-Kur’ân ‘alâ seb‘ati ahruf. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1991.
• Kattân, Mennâ‘ Halîl. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetü’l-Me‘ârif, 3. Basım, 2000.
• Kaya, Osman. “Kur’an’ın Yedi Harf Üzerine İndirilmesi ve Ahrufu’s-Seb’a (Yedi Harf Meselesi)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004), 219-44.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-‘Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyye, ts.
• Kılıç, Mustafa. “İbn Kuteybe’nin Yedi Harf Anlayışı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2020), 217-58.
• Koyuncu, Recep. “Zerkeşî’nin el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. ed. Yaşar Akaslan. Ulûmu’l-Kur’ân Kaynaklarında Kıraat İlmi. 57-75. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2019.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Mertoğlu, M. Suat. “Muhammed Abdülazîm Zürkânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/579-580. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîh-u Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyye, ts.
• Okcu, Abdulmecit. “Taberî’nin Yedi Harf Hakkındaki Görüşleri”. Bir Müfessir Olarak Muhammed b. Cerîr et-Taberî Sempozyumu. 191-200. Konya: y.y., 2010.
• Öğmüş, Harun. “Yedi Harf Meselesi”. İslam Araştırmaları Dergisi 24 (2010), 1-23.
• Önen, Hacı. “Ebu ‘Amr ed-Dânî’ye Göre Yedi Harfin Anlamı”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 11 (2014), 56-72.
• Önen, Hacı. “Yedi Harf ve Kıraatin Kesiştiği ve Ayrıldığı Noktalar”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 6/11 (2014), 182-93.
• Özdemir, Büşra. İbnü’l-Cevzî’nin Zâdü’l-Mesîr Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Tahlili. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Özel, Ahmet. “Mennâ‘ Halîl Kattân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/30-32. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2019.
• Özkan, Halit. “Süyûtî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/188-198. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Öztürk, Hayrettin. “Kur’an-ı Kerim’in Kıraatinde 7 Harf Meselesi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/2 (2002), 97-111.
• Sâlih, Subhî. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-‘İlmi Li’l-Melâyîn, 24. Basım, 2000.
• Sarı, Mehmet Ali. “el-İtkân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/464. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Sebt, Hâlid b. Osman. Kitâbu menâhili’l-‘irfân li’z-Zürkânî: Dirâse ve’t-takvîm. Kahire: Dâru İbn Affân, 2011.
• Sevinç, Sümeyye. İbnü’l-Cevzî’nin Fünûnu’l-Efnân Adlı Eserinin Tefsir Usûlü Açısından Değeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Sevinç, Sümeyye. “Fünûnu’l-Efnân fî Ulûmi’l-Kur’an Adlı Eserin İstanbul Yazma Nüshasının Tefsir Usûlü Açısından Tahlili”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı. 197-213. İstanbul: y.y., 2015.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1974.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Kitâbü’t-tehaddüs bi ni‘metillah. thk. E. M. Sartain. Cambridge: Cambridge University, 1975.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed. İrşadü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ‘ilmi’l-usûl. thk. Ahmed İzzu İnâye. 2 Cilt. Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1999.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. 24 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 2001.
• Taş, Sakin. Ulûmu’l-Kur’ân Açısından Subhi es-Sâlih’in “Mebâhis” Adlı Eseri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Taş, Sakin. “Subhî Sâlih (1926-1986): Hayatı, Eserleri ve Öne Çıkan Görüşleri”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 1/49 (2018), 21-47. https://doi.org/10.29288/ilted.391348
• Taşpınar, Kadir. “Subhî Sâlih’in Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. ed. Yaşar Akaslan. Ulûmu’l-Kur’ân Kaynaklarında Kıraat İlmi. 183-218. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2019.
• Tay, Hekim. “Tarihi Süreçte Ulûmü’l-Kur’ân Kavramının Teşekkülü”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2019), 123-46.
• Tekin, Vedat. Zerkeşî’nin “el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’an”ında Anlama ve Yorum. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Ünal, Mehmet. Kur’an’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Ünver, Mustafa. “Yedi Harf Meselesinin Lisan Düzeyi Öğrencilerine Anlatımında/Anlatılamamasında Yaşanan Bazı Sorunlar Üzerine”. ed. Ömer Kara. Tefsir Eğitim ve Öğretiminin Problemleri. 125-130. İstanbul: Kurav Yayınları, 2007.
• Vural, Faruk. “Zürkânî’nin Menâhilü’l-İrfân’ı Üzerine Bir İnceleme”. Bilimname 29/2 (2015), 263-93.
• Yavuz, Yusuf Şevki - Avcı, Casim. “İbnü’l-Cevzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/543-549. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Yıldız, Süleyman. “Zürkânî’nin Menâhilü’l-‘İrfân Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. ed. Yaşar Akaslan. Ulûmu’l-Kur’ân Kaynaklarında Kıraat İlmi. 155-181. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2019.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1427/2006.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-‘Arabiyye, 1957/1376.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed Ali b. Fâris. el-‘Alâm. 8 Cilt. b.y.: Dârü’l-‘İlmi Li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü İsâ el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.