Nazzâm’a Göre Cevher-i Ferdin (Atom) Bölünebilme Poblemi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 53 - 68, 10.01.2023

Selim Gülverdi

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513146

Öz

Kelâmcılar, Allah-âlem ilişkisini izah etmek adına oluşturdukları kozmolojiyi cevher-araz kavramları üzerinden ele almışlardır. Mu‘tezile ve Ehl-i sünnet kelâmcıları cismin, atom, ‘cevher-i fert, cüz-ü lâ- yetecezzâ’ şeklinde ifade ettikleri cevher ve arazdan oluştuğunu savunmuşlardır. İslam düşünce tarihinde cevher-i ferd düşüncesi 3. ve 4 (9. ve 12.) yüzyıllar arasında genel kabul gören bir âlem tasavvuru haline gelmiştir. Ancak Mu‘tezilî kelâmcı Ebû İshâk İbrâhîm b. Seyyâr en-Nazzâm, (ö. 230/845) “uzun, geniş ve derin şey” olarak ifade ettiği cismin, sınırlı sayıda değil aksine sonsuzca dek bölünebileceğini savunmuştur. Kelâmcıların, cevher-araz düalizmi temelinde savundukları bölünemeyen cevher atomculuğunu reddeden Nazzâm, âlemin yapısının tek bir öğeye indirgenmesini isabetli görmemiş ve tamamen farklı bir âlem anlayışı ortaya koymuştur. Mu‘tezilî ve Eş‘arî kelâmcılar, cevher-i ferdin bölünebileceğini savunmanın âlemin ezeliliği anlamına geldiğini ileri sürerek Nazzâm’ı sert bir dille eleştirmiş ve küfürle itham etmişlerdir. Nazzâm, cevher-i ferdin bölünemeyeceğini iddia etmenin Allah için acziyet ifade etmek anlamına geleceğini belirterek kendisine yöneltilen eleştirilere cevap vermiştir. Cevher-i ferdin bölünebileceğini kabul etmekle ortaya çıkan problemi “tafra” teorisiyle aşmaya çalışan Nazzâm, cevher anlayışına karşı kendine özgü bir âlem tasavvuru geliştirmiştir. Bu çalışmada cevher-i ferdin bölünebileceğini savunan Nazzâm’ın ileri sürdüğü argümanlar üzerinde durarak hangi gerekçelerle bu sonuca ulaştığı tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Cever-i Ferd, Atom, Nazzam, Tafra

Destekleyen Kurum

YOK

Proje Numarası

6

Teşekkür

Selamun aleyküm Hüseyin hocam İlginizden dolayı teşekkür ederim

The Problem Of Dıvısıbılıty İndividual Substance Accordıng To Nazzâm

Öz

Theologians discussed the cosmology they created to explain the relationship between God and the universe over the concepts of substance and accident. Mu'tazila and Ahl as-sunnat theologians argued that the body consists of substance and accident, which they express as atom, 'individual substance, indivisible part'. In the history of Islamic thought, the idea of the individual ore became a generally accepted conception of the universe between the 3rd and 4th (9th and 12th) centuries. However, Abu Ishaq Ibrahim b. Seyyâr an-Nazzâm (d. 230/845) argued that the object, which he defined as "a long, wide and deep thing", could not be divided into a limited number, on the contrary, it could be divided indefinitely. Nazzâm, who rejected the indivisible ore atomism that the theologians defended on the basis of the substance and accident dualism, did not consider it appropriate to reduce the structure of the universe to a single element and presented a completely different understanding of the universe. Mu'tazilite and Ash'ari theologians criticized Nazzâm with a harsh language and accused him of blasphemy, arguing that the individual substance can be divided means the eternity of the universe. Nazzâm responded to the criticisms directed at him by stating that claiming that theindividual substance cannot be divided would mean expressing weakness for Allah. Nazzâm, who tried to overcome the problem that arises by accepting that the individual substance can be divided, with the theory of "tafra", developed a unique imigenation of universe against the concept of substance. In this study, it will be tried to determine the reasons for reaching this conclusion by dwelling on the arguments put forward by Nazzâm, who argues that the individual substance can be divided.

Anahtar Kelimeler

Kalam, İndividual Substance, Atom, Tafra

Proje Numarası

6

Kaynakça

• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed. Usûlu’d-dîn. thk. Muhammed şemsuddin. Daru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1423/2002.
• Bağdadî, Ebû Mansûr Abdulkahir b. Tâhir b. Muhammed. el-Farḳ beyne’l-fırak. thk. Muhammed OsmanMektebu’l-İnsan, 1408/1988.
• Bulğen, Mehmet. “Kelâm İlminin Kozmolojik Boyutları ve Günümüz Kozmolojisi". Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/2 (2010), 49-80.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Hasan Kacak vd. Kitabevi Yayınları, 2000.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitâbü’l-hayevân, thk. Abdusselâm mahmud harun, 7 Cilt Mektebetu cahız, 1384/1965.
• Cengiz, Yunus. “Nazzâm’ın Doğa Felsefesinde İ’timad Hareketi: Neliği ve İşlevi”. Milel ve Nihal Dergisi 11/1 (Haziran-2014), 144-168.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sami en-Neşşar-Faysal Bedir Avn. Münşeatu’l-mearif, 1969.
• Dağ, Mehmet. “Kelâm ve İslam Felsefesinde Hareket Kuramı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/34 (1990), 221-248.
• Ebu Rîyde, Muhammed Abdulhadi. Nazzâm ve Arauhu’l kelâmiyyeti’ l-Felsefiyye. Lücnetu te’lif tercüme ve neşr, 1946/1365.
• Ess, Josef van. “Ebû İshâk en-Nazzâm Örneği Üzerinden Kelâm-Bilim İlişkisi”. çev. Mehmet Bulğen. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 46/2 (Nisan 2014), 267- 286.
• Eş’ârî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Makalatu’l-İslamiyyîn ve ihtilafu’l- musallin. thk. Ebu Abdi’l-İlah. 2 Cilt Mektebetü’l-Asriyye, 1411/1990.
• Gündüz, Şinasi. “Maniheizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/575-577. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1980.
• Gurabî, Mustafa Ali. Tarihu’l-fıraki’l-İslamiyye Matbatu Muhammed Ali es-sabîh, 1378/1957.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahîm b. Muhammed b. Osmân. Kitâbü’l-İntiṣâr ve’r-red ale ibni’r-Râvendî el-mülḥid. thk. Neyrac. Mektebeu kutubi’l-Mısrıyye, 1344/1920.
• İbnü’l-Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd, el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim en-nasr-Abdurrahman umeyre. 5 Cilt Daru’l-ciyl, 1416/2016.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fusu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. Çev. Ahmet Avni Konuk. 3 Cilt Marmara Üniversitesi yayınları, 2005.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdüddîn Abdisselâm. Minhâcü’s-sünne. thk. Muhammed reşad es-salim. 9 Cilt Camiatu imam Muhammed b. Suûd el-İslamiyye, 1406/1987.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir b. Muhammed el-İsfahânî. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye ani’l-fıraki’l-hâlikîn. thk. Kemal yusuf el-haci. Âlemu’l-kutub, 1983.
• Işık, Kemal. “Nazzâm ve Düşünceleri”. Ankara Üniversitesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi 3/2 (1977), 101-113.
• Kādı, Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muhît bi’t-Teklîf. thk. Ebu Ceyn Yusuf el-Yesuî. 2 Cilt Daru’l-meşrik, 1406/1986.
• Köroğlu, Burhan. “Tafra”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/371-372. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Kutluer, İlhan. “Cevher”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/450-455. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Mert, Muhit. Kelâm Tarihinin Problemleri. Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Nader, Albert Nasri. “Evrende Hareket”. çev. Hasan Türkmen. Eski Yeni Dergisi 30/2 (2015), 185-196.
• Neşşâr, Ali Sami. İslam’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu. çev. Osman Tunç. 2 Cilt İnsan Yayınları, 1999.
• Pınes, Shlomo. İslam Atomculuğu. çev. Osman Demir. Klasik Yayınları, 2017.
• Polat, Sait. “Kişisel Kimlik Bağlamında Ölümsüzlük Düşüncesinin Temel Dayanakları”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 8/2 (2022), 727-750.
• Sarıkavak, Kasım. "Mu'tezile'de Zaman". Felsefe Dünyası Dergisi 32/2 (2000), 21-77.
• Subhî, Ahmet Mahmut. Mu’tezile. Daru’n-nehdeti’l-arabiyye, 1405/1985.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed eş- Nihâyetü’l-ikdâm, thk. Ferid Kayyum. Mektebetu Musenna, 1966.
• Şehristanî, Ebu’l Feth Muhammed b. Abdu’l Kerim b. Ahmed. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Ahmed Fehmi Muhammed. 3 Cilt Beyrut: Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1413/1992.
• Trıtton, A.S. İslam Kelâmı. çev. Mehmet Dağ. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Şîrâzî, Molla Sadrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Yahyâ Kavâmî. el-Ḥikmetü’l-müteʿâliye fî esfâri’l-ʿaḳliyyeti’l-erbaʿa. thk. Muhammed Rıza Muzaffer. Daru ihyai turasi’l-arabi, 1256/1840.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Kelâmı. çev. Kasım Turhan. Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yavuz, Şevki. “Hareket”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/121-123. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.