(الدِّفَاعُ عَنِ التُّرَاثِ الإِسْلَامِيِّ: مُقَدّمة محمود محمد شاكر لِكتاب أسرار البلاغة (مراجعة – ترجمة – ملاحظة

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 290 - 321, 10.01.2023

İsmail Araz

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513457

Öz

لقد تَرَكَتْ الإصلاحات التي نُفِّذت في العالم الإسلامي في القرن العشرين مع مرور الزمان، الأبعادَ السياسيةَ والعسكرية وراءها وتوسعت لِتشملَ المجالاتِ الدينيةَ والاجتماعيةَ والثقافيةَ. كما أن نظام التعليم الذي كان مقرّرا آنذاك في مصر التي كانت من أهم ملاذات المستشرقين، حصل على نصيبه من حركات الإصلاح هذه. على وجه الخصوص، كانت مراجعة وتجديد المناهج المتبعة في الأزهر هدفًا لأولئك الذين يريدون نشر الإصلاح في جميع مجالات الحياة. بحسب محمد عبده الذي يأتي على رأس هؤلاء، لا مفرَّ من تجديد بعض الكتب التي تُدرَّس في الأزهر من أجل فهم جديد وأصلي للعلم. لم يدع عبده إلى التجديد فقط؛ بل في الوقت نفسه، خلال استهدافه المصَنَّفَات البلاغية التي تُدرَّس في الأزهر، ارتقى بالمسألة إلى درجة أنه أهان العلماءَ الذين تركوا بصماتِهم على التراث البلاغي. انتقد عبدُه خلال الصراع الفكري الذي خاضه مع علماء الأزهر علماءَ البلاغة الأعلامَ والأفْذاذَ مثلَ السَّكَّاكي، والقَزْوِينِي، والتَّفْتَازَانِي بعبارات متعالية ومستهزئة. أدى هذا الموقف إلى تكوين تصور ازدرائي تجاه التراث الإسلامي بين الطلاب والمُدرسين الذين نشأوا بعد عَبْدُه. نشأ محمود محمد شاكر الذي شهد الآثار السلبية لهذا التصور بين هذه الموجات. فبدأ يعارض مثل هذا الفهم أو التصور الذي يسيء إلى التراث البلاغي خاصة والإسلامي عامة ويحاول استنزاف العلماء الأكفاء. دافع شاكر عن التراث من خلال التأكيد على التراكم العلمي وثراء الحضارة الإسلامية في كتاباته وأعطى مكانًا واسعًا للدمار الذي تسبب فيه عبده وأتباعه في مقدمة كتاب أسرار البلاغة الذي حققه. في هذه المقدمة ذكر محمود شاكر عبده ورشيد رِضا والذينَ واصلوا انتقدات عبده. فضلا عن هذا عرض لآراء عبد الرحمن البرقوقي وطه حسين، وذكرَ الفساد الناجم عن هذه الآراء التي وصفها بالوَبَاءِ. يناقش هذا البحث آراء محمود شاكر حول هذه المسألة ودفاعه عن التراث الأسلامي. من أجل فهم أفضل وأوسع للموضوع، وقبل كل شيء، تم التأكيد على الأسباب التي جعلت محمود شاكر من دعاة ومُدافِعيِ التراث الإسلامي. وبهذه الطريقة، حاول البحثُ الوصولَ إلى الوجه الداخلي والحقيقي للانتقادات الموجهة لعبده وأتباعه. في نهاية البحث، تِرِدُ ترجمةُ المقدمة التي يدافع فيها محمود شاكر عن التراث الإسلامي.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية وبلاغتها, التلخيص, التفتازاني, محمد عبده, رشيد رضا, عبد الرحمن البرقوقي, طه حسين, محمود محمد شاكر, التراث الإسلامي

Defense Of The Tradition: Foreword Written By Mahmūd Muhammad Shākir to Asrār al-Balāgha (Review-Translation-Annotation)

Öz

The reforms carried out in the Islamic world in the 20th century with time have expanded to include religious and socio-cultural fields, leaving behind the political and military dimensions. The education system maintained in Egypt, which was one of the important haunts of the orientalists, also got its share from these reformist movements. In particular, the revision and renewed in the curriculums followed in Azhar by reviewing them has been goal of those who want to spread reform in all areas of life. According to one of these people, Muhammad Abduh, it was inevitable to renew some of the works taught in Azhar for a new and original understanding of science. Abduh not only called for innovation; but at the same time by targeting the rhetoric works taught in Azhar, he took the issue to such a level that he insulted the scholars who left their mark on the tradition of rhetoric. During the intellectual conflict with the Azhar scholars, he criticized the rhetoric scholars of the late period such as al-Sakkākī, al-Ḳazwīnī and al-Taftāzānī with condescending expressions. This situation led to the formation of a contemptuous perception towards tradition among newly trained students. Mahmud Muhammad Shākir, who witnessed the negative effects of this mentioned perception, opposed such an understanding that insulted tradition and tried to wear down competent scholars. Shākir, who defended the tradition by emphasizing the scientific accumulation and richness of Islamic civilization in his writings, gave a wide place to the destruction caused by Abduh and his followers in the preface of the work called Asrār al-balāgha. In his foreword, Shākir also mentioned the views of Abduh and who continued his discourses such as Rashīd Rıḍā, al-Barqūqī and Ṭāhā Ḥusayn, and referred to corruption caused by the views he described as the plague. From this point of view, in this study, Shākir's views are discussed. For a better understanding of the subject, first, the reasons that made Shākir an advocate of tradition were emphasized. In this way, it has been tried to reach the inner circle of the criticisms directed to Abduh and his followers. In order for the researchers to better understand the factors that caused Shākir to criticize Abduh, the induction method was adopted by adhering to the historical data in the study. At the end of the study, the translation of the preface in which Shākir defends the tradition is given. The main emphasis of this study, which was prepared to understand the scholars who made their influence in the tradition of rhetoric permanent, in a way that reflects the richness of Islamic civilization, is the necessity of in-depth reading that reveals the scientific identities of the scholars.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, al-Talkhîs, at-Taftâzânî, Muhammad Abduh, Rashid Ridâ, 'Abd al-Rahmân al-Barqûqî, Tâhâ Husayn, Mahmûd Muhammad Shâkir, Tradition

Geleneğin Müdafaası: Mahmûd Muhammed Şâkir’in Esrârü’l-Belâga’ya Yazdığı Ön Söz (İnceleme-Tercüme-Notlandırma)

Öz

XX. yüzyılda İslam âleminde gerçekleştirilen ıslahatlar zamanla siyasi ve askerî boyutları geride bırakarak dinî ve sosyokültürel alanları kapsayacak şekilde genişlemiştir. Müsteşriklerin önemli uğrak yerlerinden biri olan Mısır’da sürdürülen eğitim sistemi de bu ıslahat hareketlerinden nasibini almıştır. Özellikle Ezher’de takip edilen müfredatın gözden geçirilerek yenilenmesi, ıslahatı hayatın her alanına yaymak isteyenlerin hedefi olmuştur. Bunların başında gelen Muhammed Abduh’a göre yeni ve özgün bir ilim anlayışı için Ezher’de okutulan bazı eserlerin yenilenmesi kaçınılmazdı. Abduh, yenilik çağrısı yapmakla yetinmemiş; aynı zamanda Ezher’de okutulan belâgat eserlerini hedef alarak belâgat geleneğinde iz bırakan âlimleri tahkir edecek kadar ileriye gitmiştir. O, Ezher uleması ile girdiği fikri çatışma sürecinde Sekkâkî, Kazvînî ve Teftâzânî gibi müteahhir dönem belâgat âlimlerini küçümseyici ifadelerle tenkit etmiştir. Bu durum yeni yetişen talebeler arasında geleneğe karşı küçümseyici bir algının oluşmasına yol açmıştır. Söz konusu algının menfi etkilerine tanık olan Mahmûd Muhammed Şâkir, geleneği tahkir eden ve âlimleri yıpratan böyle bir anlayışa karşı çıkmıştır. Yazılarında İslam medeniyetinin ilmî birikim ve zenginliğine vurgu yaparak geleneği müdafaa eden Şâkir, tahkik ettiği Esrârü’l-belâga isimli eserin ön sözünde Abduh ve onun söylemlerinin izinden giden Reşîd Rızâ, Berkûkî ve Tâhâ Hüseyin’in veba olarak tarif ettiği görüşlerine yer vererek sebep oldukları yozlaşmaya değinmiştir. Buradan hareketle çalışmada Şâkir’in söz konusu görüşleri ele alınmıştır. Konunun kapsamlı bir şekilde anlaşılabilmesi için öncelikle Şâkir’i geleneği savunmaya sevk eden sebepler üzerinde durulmuştur. Ardından Abduh ve onun izinden giden isimlere yönelttiği tenkitlerin iç yüzüne ulaşılmaya çalışılmıştır. Şâkir’in Abduh’u tenkit etmesine yol açan faktörlerin araştırmacılar tarafından daha iyi anlaşılabilmesi amacıyla çalışmada tarihî verilere bağlı kalınarak endüksiyon (tümevarım) yöntemi benimsenmiştir. Son kısımda ise Şâkir’in geleneği müdafaa ettiği ön sözün tercümesine yer verilmiştir. Bu çalışmanın temel vurgusu, belâgat ilminde otorite âlimlerin ilmî kimliklerini serimlemede önemli işleve sahip olan derinlikli okumanın zaruretini ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dil ve Belâgati, Telhîs, Teftâzânî, Muhammed Abduh, Reşîd Rızâ, Abdurrahman el-Berkûkî, Tâhâ Hüseyin, Mahmûd Muhammed Şâkir, Gelenek

Kaynakça

• el-Affânî, Seyyid b. Hüseyin. A‘lâm ve akzâm fî mîzâni’l-İslâm. 2 cilt. Cidde: Dâru Mâcid Useyrî li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1424/2004.
• el-Alî, Vicdân. Zillü’n-nedîm: evrâk ve esmâr Şeyhi’l-Arabiyye Ebî Fihr Mahmûd Muhammed Şâkir. Kahire: Merkez Tefekkür li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, 2015.
• Araz, İsmail. Abdurrahman el-Berkûkî’nin Dîvan el-Mütenebbî’yi Şerh Yöntemi (İnceleme-Değerlendirme). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• el-Askalânî, İbn Hacer. ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-mieti’s-sâmine. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1414/1993.
• Bedevî, Abdurrahman. Dirâsâtü’l-müsteşrikîn havle sıhhati’ş-şi‘ri’l-Câhilî. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1979.
• Brockelmann, Carl. Târîhü’l-edebi’l-Arabî, Arapçaya çev. Abdülhalîm en-Neccâr – Ramazan Abdüttevvâb. 7 cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 5. bs., 1977.
• Bulut, Ali. Nahvin Öncülerinden Sîbeveyh. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• Cevdet Paşa. Târîh-i Cevdet. 12 cilt. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1309/1891.
• Cihâd, Hilâl M. “Nöldeke, Ahlwardt, Lyall ve Margoliouth’a Göre Cahiliye Şiirinin Otantikliği Meselesi (Kaynaklar Üzerine Karşılaştırmalı Eleştirilen İnceleme)”. çev. İsmail Araz – Ramazan Aslan. Nüsha Dergisi, 22/55 (2022), 225-252. https://doi.org/10.32330/nusha.1169528
• el-Cürcânî, Abdülkâhir. Esrârü’l-belâga. nşr. Reşîd Rızâ. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuh, 3. bs., 1358/1939.
• el-Cürcânî, Abdülkâhir. Delâ’ilü’l-i‘câz, nşr. Reşîd Rızâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1988.
• el-Cürcânî, Abdülkâhir. Esrârü’l-belâga. thk. Mahmûd M. Şâkir. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1412/1991.
• el-Cürcânî, Abdülkâhir. er-Risâletü’ş-Şâfiye fi’l-i‘câz (İ‘câzü’l-Kur’ân’a Dair), haz. İsmail Araz. Ankara: Fecr Yayınevi, 2022.
• Desûkî, Ömer. Fi’l-Edebi’l-hadîs. 2 cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 7. bs., 1973.
• el-A‘mâlü’l-kâmile li’l-İmâm eş-Şeyh Muhammed Abduh, haz. Muhammed Amâra. 4 cilt. Beyrut ve Kahire: Dâru’ş-Şürûk, 1414/1993.
• el-Fâhûrî, Hannâ. el-Câmi‘ fî târîhi’l-edebi’l-Arabî (el-edebü’l-hadîs). Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1976.
• el-Fı/ekkî, Muhammed Kâmil. Kitâbü’l-Ezher ve eseruhu fi’n-nahdati’l-edebiyyeti’l-hadîse. 3 cilt. Kahire: Matbaatü’l-Müniriye, ts.
• Görgün, Hilal. “Urâbî Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/167-169. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Heykel, Ahmed. Tatavvurü’l-edebi’l-hadîs fî Mısr: min evâili’l-karni’t-tâsi‘ ‘aşer ilâ kıyâm el-harbi’l-kübrâ el-‘âlemiyye. Kahire: Dâru’l-Maârif, 6. bs., 1994.
• el-İskenderî, Ahmed vd. el-Mufassal fî târîhi’l-edebi’l-Arabî. 2 cilt. Kahire: Bulak Matbaası, 1936.
• İvaz, Ahmed Hâfız. Fethu Mısr el-Hadîs ev Napolyon Bonapart fî Mısr. Kahire: Matbaatü Mısr, 1925.
• Kaçar, Halil İbrahim. Edebî Yönden Hazif Üslûbu (Eksiltili İfadeler). İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2007.
• el-Kâsım, Abdülhakîm Abdülganî. Târîhü’l-be‘asât el-Mısriyye ilâ Avrûbâ fî ‘asri Muhammed Alî. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 2010.
• el-Kayyâm, Ömer Hasan. Mahmûd Muhammed Şâkir: er-recül ve’l-menhec. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• el-Kazvînî, Hatîb. et-Telhîs fî ulûmi’l-belâga. şrh. Abdurrahman el-Berkûkî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1904.
• el-Kûfehî, İbrâhîm. Mahmûd Muhammed Şâkir: sîretuhü’l-edebiyye ve menhecuhü’n-nakdî. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2008.
• Margoliouth, David Samuel. Arap Şiirinin Kökeni. çev. Nurettin Ceviz. Ankara: Aktif Yayınevi, 2004.
• er-Rıdvânî, Mahmûd İbrâhîm. Şeyhü’l-Arabiyye ve hâmilü livâihâ: Ebû Fihr Mahmûd Muhammed Şâkir beyne’d-dersi’l-edebî ve’t-tahkîk. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1995.
• Said, Edward W. Şarkiyatçılık Batı’nın Şark Anlayışları. çev. Berna Yıldırım. İstanbul: Metis Yayınları, 10. bs., 2017.
• Şâkir, Mahmûd Muhammed. Ebâtîl ve esmâr. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1391/1972.
• Şâkir, Mahmûd Muhammed. Risâle fi’t-tarîki ilâ sekâfetinâ. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1987.
• Şâkir, Mahmûd Muhammed. el-Mütenebbî. Kahire: Şeriketü’l-Kuds li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, t.s.
• Şâkir, Mahmûd Muhammed. Namat sa‘b ve namat muhîf. Cidde ve Kahire: Dâru’l-Medenî, 1996.
• eş-Şerîf, Âyide. Mahmûd Muhammed Şâkir: kıssatü kalem. Kahire: Dâru’l-Hilâl, 1997.
• Tülü, Ali. Mahmud Muhammed Şâkir ve Câhiliye Şiiri Hakkındaki Düşünceleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Useylân, Abdullâh b. Abdirrahîm. el-Allâme Mahmûd b. Muhammed Şâkir kemâ ‘araftuh: idâ’ât min sîretihi’z-zâtiyye ve’l-ilmiyye ve’l-edebiyye ve resâilihi ileyye. Dammâm: Nâdî Mantikati’ş-Şarkiyye el-Edebî, 1442/2020.
• Zeydân, Corcî. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-Arabiyye. nşr. Şevkî Dayf. 4 cilt. Kahire: Dâru’l-Hilâl, ts.