Some Contributions to Arabic Literature From 17th Century Istanbul

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 344 - 373, 10.01.2023

Orhan İyişenyürek

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513493

Öz

In this study, twenty-two scholars and men of letters who grew up in the Ottoman education and training system in and around Istanbul in the 17th century and contributed to Arabic and Arabic literature are mentioned. These are Qāḍī-ʿaskar Qāf-zāde Fayḍ Allāh b. Aḥmed (died 1020/1611), Güzelce Rūstem Pasha-zāde Ḥüseyin Ḥasībī Efendī (d. 1023/1614), Taşköpri-zāde Kemāleddīn Efendī (d. 1030/1621), Khōca-zâde Esʿad Efendī (d. 1034/1625), Ghanīzāde Meḥmed Nādirī (d. 1036/1627), Veysī (d. 1037/1628), ʿAlī Rizāī (d. 1039/1630), ʿAzmī-zāde Muṣṭafā Ḥâletî (d. 1040/1631), Akhī-zāde Ḥüseyin Efendī (d. 1043/1634), Shaykhī Seyyid Meḥmed Allāme Efendī (d. 1044/1635), Nevʿīzāde ʿAṭāʾī (died. 1045/1635), Nevʿīzāde ʿAṭāʾī 's son Meḥmed, Manṭıḳī Aḥmed Efendī (d. 1045/1635), Zekeriyyā-zāde Yaḥyā Efendī (d. 1053/ 1644), Bahāʾī Meḥmed Efendī (d. 1064/1654), Abū Saʿīd Meḥmed Efendī (d. 1072/1662), Abd al-Laṭīf Unsī (d. 1075/1664), Meḥmed ʿİṣmetī (d. 1076/1665), Ibn Saʿdī Seyyid ʿAbdallāh b. Sayfallāh al-Kostantīnī (d. 1079/1669), Qocaḥusām-zāde ʿAbd al-Raḥmān Efendī (d. 1081/1670), ʿİzzetī Meḥmed Efendī (d. 1092/1681) and ʿAbd al-Bāqī ʿĀrif Efendī (d. 1125/1713). Information about these scholars and men of letters will be given, if any, their works will be mentioned and examples from their poems or literary prose will be given. This situation will reveal a general point of view about the contribution of the intellectual group who grew up in Istanbul in the said period to the Arabic language. The interest shown to Arabic from a non-geographical center where Arabs live has led to the development of this language and its transfer to geographies far from the environment where it is spoken. At that time, when Istanbul preserved its vitality as a scientific center, Arabic and rhetoric were taught as a basic course in educational institutions. Scientific staff from these institutions supported the Arabic language by producing works. Since the Ottoman Empire dominated the Arab geography, it was in constant contact with the Arab intellectual class, thanks to the officials appointed from Istanbul. The fact that these cadres who grew up in the capital and its surroundings are mostly not Arabs makes the issue even more important. The common opinion is that Anatolian-based scholars concentrated on the grammar of Arabic. However, the existence of poets and writers who contributed more or less to Arabic literature should not be ignored. It is thought that such studies can be evaluated within the scope of the discussions made by the Arab world about the development or decline of Arabic and Arabic literature in the Ottoman period. The main sources providing information about poets and men of letters who lived in that period are Muḥammad Amīn al-Muḥibbī's (d. 1111/1699) Nafḥat al-Rayḥāne ve raşhat ṭılāʾi'l-ḥāne and Ḫulâṣat al-eser fī aʿyân al-ḳarn al-ḥâdiye 'aşar, Nevʿīzāde ʿAṭāʾī's (d. 1045/1635) Ḥadâiḳ al-ḥaḳâiḳ fî tekmilet al-Şaḳâiḳ, Veqāʾiʿ al-fuḍalâ by Shaykhī Meḥmed Efendī (d. 1144/1731) Sicill-i ʿOsmānī by Meḥmed Süreyyā (d. 1845-1909) and Osmanlı Müellifleri by Bursalı Meḥmed Ṭāhir (d. 1861-1925) are the works named. In these works, although information is given about the literati, especially in al-Muḥibbī's works, verse and prose examples of their literary works belonging to the field of Arabic literature are presented.

Anahtar Kelimeler

Arabic, Arabic Literature, 17th Century Istanbul, Muhammad Amin al-Muhibbi, Nafhat al-Rayhane ve raşhat tılāʾi

17. Yüzyıl İstanbul’undan Arap Edebiyatına Yapılan Bazı Katkılar

Öz

Bu çalışmada 17. yy.’da İstanbul ve çevresinde Osmanlı eğitim ve öğretim sisteminde yetişip Arapçaya ve Arap edebiyatına katkı sunan yirmi iki adet âlim ve edebiyatçıdan söz edilmektedir. Bu âlim ve edebiyatçılar hakkında bilgi verilecek, varsa eserleri zikredilip şiirlerinden ya da edebi nesirlerinden örnekler verilecektir. Bu durum söz konusu dönemde İstanbul merkezli yetişen aydın zümrenin Arap diline verdiği katkının durumu hakkında genel bir bakış açısı ortaya koyacaktır. İstanbul’un ilmî bir merkez olarak canlılığını koruduğu o dönemde eğitim kurumlarında Arapça ve belağatı temel ders olarak okutulmuştur. Bu kurumlardan yetişen ilmî kadrolar, eserler ortaya koyarak Arapçayı desteklemişlerdir. Osmanlı Devleti Arap coğrafyasına hâkim olduğu için İstanbul’dan tayin edilen resmi görevliler sayesinde, Arap aydın sınıfı ile sürekli temas halinde olmuştur. Başkent ve yakın çevresinde yetişen bu kadroların çoğunlukla Arap olmaması konuyu daha da önemli hale getirmektedir. Yaygın kanaat, Anadolu merkezli âlimlerin Arapçanın gramerine yoğunlaştıkları yönündedir. Ancak az veya çok Arap edebiyatına katkıda bulunan şair ve edebiyatçıların varlığı da göz ardı edilmemelidir. Bu tür çalışmaların, Arapçanın ve Arap edebiyatının Osmanlı dönemindeki gelişmesi ya da gerilemesi ile ilgili Arap âlemi tarafından yapılan tartışmalar kapsamında değerlendirilebileceği düşünülmektedir. Medreselerde usta-çırak ilişkisi içerisinde gayet kaliteli bir eğitim alan ulemâ sınıfına ait bu âlim ve edebiyatçıların ortaya koydukları mensur eserler dönemin anlayışına uygun olarak yazılmış sanatlı nesirlerdir. Nesirler genelde icazetnameler, takrizler veya dîbâceler için yazılmıştır. Kullanılan dil, edebi ve metin içi kafiyelidir. Şiirler ise geleneksel Arap edebiyatına uygun olarak aruz kalıpları ile söylenmiş ve Arap şiirinde genel olarak işlenen methiye, gazel, tasvir vs. temalardan oluşmuştur. Tahmis ve tanzim gibi nazım şekilleri de bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arapça, Arap Edebiyatı, 17. Yüzyıl İstanbul, Muhammed Emin el-Muhibbî, Nefhatü’r-Reyhâne ve reşhatü tılâʾi’l-hâne

Kaynakça

• Aktepe, M. Münir. “Esad Efendi, Hocazâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Alparslan, Ali. “İmâd-i Hasenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/169-171. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• ‘Aṭâî, Nev’îzâde. Ḥadâiḳu’l-ḥaḳâiḳ fî tekmileti’ş-Şaḳâiḳ. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Bilgin, A. Azmi. “İzzetî Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/564-565. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Buḥtürî, el-Velîd b. Ubeyd el-. Dîvânu’l-Buḥtürî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 3. Basım, 1963.
• Bursalı, Mehmet Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i ‘Âmire, 1333.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Nakîbüleşraf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/322-324. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çağlı, Adnan. Vişnezade İzzeti (hayatı, edebi kişiliği ve Divanının tenkidli metni). Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Çaldak, Süleyman. “Nergisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/560-562. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Çam, Çiğdem. Abdulbaki Arif Efendi, Hayatı, Eserleri, ‘Marife Ve Nekre’ Risalesi’nin Tenkitli Metni. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Doğu, Akile. Nevizade Atayî’nin Hamse’si ve Resimleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Durmuş, İsmail. “Muhibbî, Muhammed Emîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/35-37. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Ergin, Mehmet Mesut. “Osmanlı Dönemi Arap Şiirinde Peygamber Methiyeleri (1517-1798)”. Marife 7/1 (2007), 119-136.
• Ferezdaḳ, Ebû Firâs Hemmâm b. Gālib el-. Dîvânu’l-Ferezdaḳ. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1. Basım, 1987.
• Gürbüz, Mehmet. “Hasîbî, Güzelce Rüstem Paşazâde Hüseyin Efendi”. Erişim 20 Temmuz 2022. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hasibi-guzelce-rustem-pasazade
• Ḥâcirî, Hüsameddin İsa b. Sincer el-. Dîvânu bülbüli’l-ġarâm el-kâşif ’an lisâmi’l-insicâm. Amman: Câmiatu’l-Betrâ el-hâssa, 2003.
• Ḫafâcî, Şehâbeddin el-. Reyḥânetü’l-elibbâ ve zehretü’l-ḥayâti’d-dünyâ. Mısır, 1. Basım, 1967.
• İbn Ḥıcce, Ebû Bekr b. Alî. Ḫizânetu’l-edeb ve ġâyetu’l-ereb. Beyrût: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 1. Basım, 1987.
• İbn Zeydûn, Ahmed b. Abdullah. Dîvânu İbn Zeydûn. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-’Arabî, 2. Basım, 1994.
• İpekten, Halûk. “Atâî, Nev‘îzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/40-42. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İpekten, Halûk. “Azmîzâde Mustafa Hâletî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/348-349. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• İpekten, Halûk. “İsmetî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• İpekten, Haluk - Tekin, Şinasi. “17. Asır Şairlerinden İsmetî”. Tarih Dergisi 13/17-18 (1963), 103-118.
• İpşirli, Mehmet. “Abdurrahman Efendi, Kocahüsamzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/160. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• İpşirli, Mehmet. “Ahîzâde Hüseyin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• İpşirli, Mehmet. “Ebûsaid Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/281. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• İpşirli, Mehmet. “Mülâzemet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/537-539. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• İpşirli, Mehmet. “Taşköprizâde Kemâleddin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/152-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• İpşirli, Mehmet - Uzun, Mustafa İsmet. “Bahâî Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/463-464. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Karaköse, Saadet. Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017.
• Kaya, Bayram Ali. “Yahyâ Efendi, Zekeriyyâzâde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/245-246. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kaya, Bilge. XVII. Yüzyıl Divan Şairi Mantıki Ahmet Efendi ve Divançesi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Kaya, Mahmut. “Kasîdetü’l-Bürde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/568-569. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kaya Yiğit, Bilge. “Mantıkî Ahmed Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 2014. Erişim 23 Temmuz 2022. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mantiki-ahmed-efendi
• Kesik, Beyhan. “Şeyhî, Seyyid Mehmed Allâme Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 2014. Erişim 22 Temmuz 2022. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyhi-seyyid- mehmed-allame-efendi
• Koç, Celal Turgut. “Abdulbâki Ârif Efendi ve İki Kasidesi Üzerine”. Nüsha 17/44 (2017), 107-126.
• Muḥibbî, Muhammed Emîn el-. Ḫulâṣatu’l-eser fî a‘yâni’l- ḳarni’l- ḥâdiye ‘aşer. 4 Cilt. Mısır: Matbaatu’l-Vehbiyye, 1284.
• Muḥibbî, Muhammed Emîn el-. Nefḥatü’r-Reyḥâne ve reşḥatü ṭılâʾi’l-ḥâne. 4 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-‘Arabiyye, İsa el-Bâbî el-Halebî ve Şurekâuh, ts.
• Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyn el-. Dîvânu’l-Mütenebbî. Beyrût: Dâru Beyrût, 1983.
• Öztürk, Mustafa. “Allâme Şeyhî Efendi’nin Kudüs Temalı Şitâiyyesi veyahut ‘Karlar İçinde Bir Kudüs Tasviri’”. Milel ve Nihal, 107-141. https://doi.org/10.17131/milel.584979
• Pakalın, Mehmed Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 4 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971.
• Pala, İskender - Kılıç, Filiz. “Musammat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/233-235. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Parlak Dönmez, Betül. Eğirdirli Şeyhi Mehmed Efendinin Divanı’nın incelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Samancı, Yusuf Sami. Osmanlı Dönemi Arap Şairlerinden Mencek Paşa ve Şiirleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2017.
• Sâmi, Şemseddin. Ḳâmûsu’l-a‘lâm. İstanbul: Me’ârif Nezâreti, 1314.
• Sula, Murat. “Abdülbâki Ârif Efendi ve‘İmraan Ve Nefsehû’ Adlı Eseri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (2020), 163-198.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmanî. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şahin, Ali. Abdülbaki Arif Efendi (Hayatı, eserleri, edebi kişiliği ve divanının tenkidli metni). Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Şensoy, Sedat. Veysi ve Eseri Merace’l-Bahreyn. İstanbul: Detay, 2010.
• Şeyḫî, Mehmed Efendi. Veḳâyi‘u’l-fuḍalâ. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2018.
• Tuğluk, İbrahim Halil. “Ünsî, Abdüllatif”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 2014. Erişim 26 Temmuz 2022. http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/unsi-abdullatif
• Uludağ, Erdoğan. Şeyhülislam Bahayi Divanı: İnceleme - karşılaştırmalı metin. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Uyan, Ömer. Şeyhülislam Yahya Divanı’ndaki inşa (emir, istifham, temenni, nida) ifadelerinin belagat ilmine göre incelenmesi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Doktora Tezi, 2022.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Abdülbâki Ârif Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/195-198. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Ganîzâde Mehmed Nâdirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/355-356. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Değerli Türk Âlimi ve Güzel Sanatlar Üstadı Abdülbâkî Ârif Efendi”. Belleten 22/85 (1958).
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Yazar, Sadık. “XVII. Asır Şairlerinden Allâme Şeyhî, Divanı ve Bir Kasidesi”. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları 2/3 (2007), 586-605. بوابة الشعراء. “بوابة الشعراء - النواجي شمس الدين - بعيشك يا حادي ترفق بمهجتي”. 2012. Erişim 01 Ağustos 2022. https://poetsgate.com/poem.php?pm=116346