An analysis of Dhimmī Rebellions in Ottoman Empire During the Second Half of 16th Century in Terms of Customary Law-Sharī‘ah Law: The Case of Albanian Dhimmīs

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 150 - 180, 10.01.2023

Fatih Şabani

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513168

Öz

Different religious and ethnic groups who were living in the Ottoman Empire occasionally rebelled against the government or the state authorities for various reasons and purposes. Academic researchers studying Ottoman history and law have particularly examined the Janissaries (Yeniçeri) and Celālī rebellions, which were cropped up by Muslims from a political and historical perspective, but they have not concentrated on the juridical aspects of them. Especially in the early period of Ottoman State, the rebellions made by people who were in dhimmī status have not yet been independently examined. Therefore, we need more academic studies that will examine the dhimmī rebellions in terms of political, historical, and especially legal aspects and reveal the policies followed, the measures taken against the rebels, and the judgments appealed to the criminals by the government. This article focuses on analyzing the legal aspects of Albanian rebellious in dhimmī status between the years 1560-1590. In addition, this study further aims to examine whether the legal rules of Ottoman law against dhimmī rebels were compatible with the sharī‘ah injunctions or not. By exploring the orders about the dhimmī rebellious sent by the central administration to the rule authorities in Ottoman Albania and the fatwās handed over by the shaikh al-Islams, we analyzed the verdicts of Imperial Council (Dîvân-ı Hümâyun), which represents the customary law (örfî hukuk), and the fatwas of sheikh al-Islams, which represents the sharī‘ah law to notice whether they were compatible with each other, and also to see whether the decisions of these two institutions were in harmony with the sharī‘ah provisions.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Law, Sharī‘ah Law-Urfī Law, The Decrees of Imperial Council, Albanian Dhimmī Rebellious, The Fatwās of Shaikh al-Islāms

16. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Zimmî İsyanları ve Bunların Örfî Hukuk-Şerî Hukuk Açısından İncelenmesi: Arnavut Zimmîleri Örneği

Öz

Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti altında yaşayan çeşitli etnik ve dini grupların zaman zaman hükümete veya bölgedeki devlet yetkililerine karşı farklı sebep ve nedenlerle isyan ettikleri görülmektedir. Osmanlı tarihini ve hukukunu inceleyen araştırmacılar daha çok müslümanlar tarafından meydana gelen Yeniçeri ve Celâlî isyanlarını siyasî ve tarihî açıdan incelemiş olup bunların hukukî boyutlarını tetkik ve analiz eden çok az araştırma yapılmıştır. Özellikle klasik dönemde zimmî statüsünde bulunan Osmanlı tebaanın çıkardığı isyanlar müstakil olarak inceleme konusu yapılmamıştır. Binaenaleyh zimmî isyanlarının siyasî, tarihî ve hukukî bakımından inceleyecek ve bu konuda Osmanlı Devleti’nin izlediği politikalar, âsilere yönelik aldığı tedbirler ve suçlulara uyguladığı hükümleri günyüzüne çıkaracak akademik araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu makale, 1560–1590 yılları arasında zimmî statüsündeki Arnavutların çıkardıkları isyanları hukukî yönünden incelemeyi amaçlamaktadır. Ayrıca bu çalışma Osmanlı Devleti’nin zimmî âsilere yönelik hukukî uygulamalarının şerî hükümlere uyumlu olup olmadığını da tetkik etmeyi hedeflemektedir. Konu Osmanlı merkezî idarenin âsi zimmîlerle ilgili Arnavutluk’taki devlet yetkililerine gönderdiği emirler ve şeyhülislamların bu konuda verdiği fetvalar incelenerek örfî hukuku temsil eden Dîvân-ı Hümâyun kurumu ile şerî hukuku temsil eden Şeyhülislamlık kurumunun birbiriyle ne kadar uyumlu olduğu ve bunların şerî hükümlere ne derecede riayet ettikleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hukuku, Şerî Hukuk-Örfî Hukuk, Dîvân-ı Hümâyun Kararları, Zimmî Arnavut İsyanları, Şeyhülislam Fetvaları

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası. İstanbul: Cem Yayınevi, 1995.
• Akgündüz, Ahmed. “İslâm ve Osmanlı Hukukunda Gıyapta Yargılama Müessesesi”. BELLETEN 196 (1986), 169-199.
• Akgündüz, Ahmed. “Osmanlı Hukukunda Şer‘î Hukuk-Örfî Hukuk İkilemi ve Yasama Organının Yetkileri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 12/2 (1999).
• Akgündüz, Ahmed. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1992.
• Akman, Mehmet. Osmanlı Devletinde Ceza Yargılaması. İstanbul: Eren Yayınları, 2004.
• Anamali, Skënder ve diğerleri. Historia e Popullit Shqiptar. 3 Cilt. Tiranë: Botimet Toena, 2002.
• Aslan, Nasi. “Klasik Dönem Ceza Kanunnâmeleri Bağlamında Osmanlı Hukûkunun Şer‘îliği Üzerine”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/2 (2003).
• Aydın, M. Akif. Osmanlı Devletinde Hukuk ve Adalet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2014.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Türkiye’de Sultanların Teşriî Sıfat ve Salahiyetleri ve Kanunnâmeler”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 12/2-3 (1946), 713-733.
• Barkey, Karen. Farklılıklar İmparatorluğu Osmanlılar. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Versus Kitap, 2. Basım, 2011.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Bâb-ı Asafî, 3 Numaralı Mühimme Defteri 966–968/1558–1560, haz. Nezihi Aykut ve diğerleri, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1993.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Bâb-ı Asafî, 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565–1566) Özet ve İndeks, haz. Hacı Osman Yıldırım ve diğerleri, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1993.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Bâb-ı Asafî, 6 Numaralı Mühimme Defteri (972 / 1564–1565) (Özet-Transkripsiyon ve İndeks), haz. Hacı Osman Yıldırım ve diğerleri, 2 Cilt. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1995.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Bâb-ı Asafî, 7 Numaralı Mühimme Defteri (975–976 / 1567–1569) Özet - Transkripsiyon - İndeks, haz. Hacı Osman Yıldırım ve diğerleri, 4 Cilt. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1998.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Bâb-ı Asafî, 12 Numaralı Mühimme Defteri (978–979/1570–1572) Özet-Transkripsiyon ve İndeks, haz. Hacı Osman Yıldırım ve diğerleri, 2 Cilt, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1996.
• BOA, (Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi), Bâb-ı Asafî, 3, 5, 6, 7, 9, 12, 14, 15, 16, 19, 35, 22, 27, 29, 30, 31, 33, 34, 36, 39, 40, 42, 43, 46, 48, 49, 51, 58, 60, 62 ve 64 Numaralı Mühimme Defterleri (A.{DVNSMHM.d...).
• Ceṣṣaṣ, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî er-Râzî. Aḥkâmu’l-Ḳurʾân. thk. Muḥemmed eṣ-Ṣâdiḳ Ḳamḥâvî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabi, 1992.
• Daşçıoğlu, Kemal. “Osmanlı’da Eşkıyalık Hareketlerini Cezalandırma Yöntemi Olarak Sürgünler”. Osmanlıdan Günümüze Eşkıyalık ve Terör. ed. Osman Köse. Samsun: Samsun İlkadım Belediyesi, 2009.
• Demirtaş, Necati. Fetvalarıyla Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi. İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2016.
• Döşemetaş, Ömer. 27 Numaralı Mühimme Defteri’nin Özet, Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (1-140). Erciyes Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebüssuûd Efendi’nin Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi, 2. Basım, 1983.
• Düzenli, Pehlül. Gayrimüslimlere Dair Fetvalar. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Eren, Yunus. 34 Numaralı Mühimme Defteri (s. 1-164) (986—1578): İnceleme-Metin. Marmara Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Heyd, Uriel. Studies in Old Ottoman Criminal Law. New York: Oxford University Press, 1973.
• Hoca Sadeddîn Efendi. Tâcü’t-Tevârîh. thk. İsmet Parmaksızoğlu. 2 Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1979.
• Kâsânî, Ebû Bekir b. Mesʿûd el-. Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertibi’ş-şerâʾiʿ. thk. ʿAlî Muḥammed Muʿavvaḍ - ʿÂdil Muḥammed ʿAbdulmevcûd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Kahveci, Gülay. 29 Numaralı Mühimme Defteri (984–1576): Tahlil-Özet-Transkripsiyon. İstanbul Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Koşum, Adnan. “Osmanlı Örfî Hukukunun İslâm Hukukundaki Temelleri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17 (2004), 145-160.
• Marcus, Abraham. The Middle East on the Eve of Modernity: Aleppo in the Eighteenth Century. New York: Colombia University, 1989.
• Midilli, Muharrem. “Klasik Osmanlı Hukukunda Şer‘-Örf Ayrımına Dair Modern Tartışmalar”. TALİD (Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi) 12/23 (2014), 33-48.
• Mumcu, Ahmet. Dîvân-ı Hümâyun. İstanbul: Birey ve Toplum Yayınları, 2. Basım, 1986.
• Özel, Ahmet. İslam Hukukunda Ülke Kavramı Dârulislâm Dârulharb. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 1998, 234.
• Paşazade, Orhan. 9 Numaralı Mühimme Defteri (977–978/1569–1570) Özet ve Transkripsiyon. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2006.
• Sakarya, Sevilay. 43 Numaralı Mühimme Defteri (H.988/M.1580) Transkripsiyon ve Değerlendirmesi [s. 1-108]. Erciyes Üniversitesi SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Seraḫsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eʾimme Muḥammed b. Ebî Sehl Aḥmed es-. el-Mebsûṭ. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1993.
• Shabani, Fation. “1560-1590 Yıllarında Osmanlı Devletine Karşı Arnavut İsyanlarının Sebepleri”. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 6/1 (Ocak 2020), 139-163.
• Şabani, Fatih. Arnavutluk’ta Çıkan İsyanların İslam-Osmanlı Ceza Hukuku Açısından İncelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2020.
• Ṭaḥâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed. Muḫtasaru iḫtilâfi’l-ulemâʾ. thk. Abdullah Neẕîr Aḥmed. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1995.
• Thëngjilli, Petrika. Shqiptarët Midis Lindjes dhe Perëndimit. Tiranë: Botimet Toena, 2003.
• Üçok, Coşkun. “Osmanlı Kanunnâmelerinde İslâm Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler III”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 3/1 (1946), 48-73.
• Ünal, Mehmet Ali. “Osmanlı Devleti’nde Askerî Sınıfın Yargılanması”. 4/669-697. Ankara, 2010.
• Velî B. Yûsuf: Mecmû‘atü’l-Fetâvâ, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, 151.
• Yaman, Ahmet. “Zimmî (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/434-438. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yenişehirli Abdullah Efendi. Behcetü’l-Fetâvâ. haz. Süleyman Kaya ve diğerleri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Zamputi, Injac. Dokumente të Shekujve XVI-XVII Për Historinë e Shqipërisë. 3 Cilt. Tiranë: Akademia e Shkencave, İnstituti i Historisë, 1989.