Hollandalı Seyyah Pieter Van Woensel'in Hayatı, Eserleri ve Türklere Bakışı

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 1, 462 - 493, 10.01.2023

Serdar Özdemir , Safinur Genç

https://doi.org/10.5281/zenodo.7513529

Öz

Seyahatnameler, kişilerin ve toplumların dikkat çeken yönlerini, eğlence ve alışkanlıklarını, geleneklerini ve kültürel ögelerini farklı yönleriyle ele alan çalışmalardır. Bu eserler başka kültürlerin bilinmeyen taraflarının aydınlatılmasına, yabancı ulusların tarihe tanıklık eden seyyahın gözüyle tanıtılmasına vesile olur. Geçmişten günümüze farklı coğrafyalarda birçok gezginin var olduğu ve Osmanlı topraklarına seyahat eden Avrupalı seyyahların edindikleri izlenimleri ülkelerine aktararak medeniyetler arası kültürel köprülerin kurulmasına katkı sundukları bilinmektedir. Osmanlı ile ilgili yazılan seyahatnameler incelendiğinde bazılarının subjektif yargılardan; bazılarının ise objektif tutumdan beslendiği görülmüştür. Hollandalı doktor ve gezgin Pieter van Woensel (1747-1808) Osmanlı hakkındaki kalıplaşmış algıları eleştirel bir gözle değerlendirmeye gayret eden gezginler arasında yer almıştır. Van Woensel, Osmanlı ile ilgili gözlem ve düşüncelerine Aantekeningen gehouden op een reize door Turkeyen, Natolien de Krim en Rusland in de jaren 1784-1789 (1784-1789 yılları arasında Türkiye, Anadolu, Kırım ve Rusya seyahatine dair notlar) adlı eserinde yer vermiştir. Alışılmışın dışında fikirleriyle öne çıkan yazar, bir yandan ön yargı ve klişeleşmiş söylemlerden sıyrılmaya çalışırken diğer yandan Türkler hakkında eksik gördüğü tarafları da eleştirmekten çekinmemiştir. Bu makalede farklı düşünceleriyle dikkat çeken Pieter van Woensel’ın hayatı ve eserleri kaynakların imkân verdiği ölçüde kısaca tanıtılmaya çalışılmıştır. Bununla birlikte yukarıda bahsi geçen eserde yer alan Pieter van Woensel’ın Türkler hakkındaki bazı gözlem ve fikirlerine kısaca temas edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Seyahatname, Gezi yazısı, Gezgin, Pieter van Woensel, Osmanlı, Hollanda, İstanbul, Kırım, Rusya

The Life of the Dutch Traveller Pieter Van Woensel and His View on Turks

Öz

Travel books are works that deal with the remarkable aspects of people and societies, their entertainment and habits, traditions and cultural elements from different aspects. These works have been instrumental in illuminating the unknown sides of the outside world, introducing foreign nations and other civilizations through the eyes of the traveller who has witnessed history. It is known that many travellers have appeared in different geographies from past to present. European travellers who travelled to the Ottoman lands contributed to the establishment of cultural bridges between different civilizations by transferring their impressions to their countries. When the travel books written on the Ottoman Empire were examined, it was seen that some of them were fed by subjective judgments and some of them were trying to be objective. Dutch doctor and traveller Pieter van Woensel (1747-1808) was among the travellers who tried to critically evaluate stereotypes about the Ottoman Empire. Van Woensel included his observations and thoughts on the Ottoman Empire in his work Remarks, made on a journey through Turkey, Natolia, the Crimea and Russia, in the years 1784–89. Pieter van Woensel is standing out with his different ideas, he tried to get rid of prejudice and stereotypical discourses while on the other hand, he did not hesitate to criticize the parts he saw lacking in Turkish people. In this article, as much as the sources allowed Pieter van Woensel's life and works have been tried to be briefly introduced which are based on his independent and free thought. Some of his observations and ideas about the Turks in his work mentioned above are also summarized in this article.

Anahtar Kelimeler

Travel Notes, Traveller, Ottoman, Holland, Constantinople, Crimea, Russia

Kaynakça

• Alloul, Houssine. “Verlichte’ cultuurkritiek of paternalistische retoriek? Representaties van de Turkse Andere in het reisverhaal van Pieter van Woensel”. De achttiende eeuw: documentatieblad van de Werkgroep Achttiende Eeuw.-Nijmegen 1994-2016, 42/2 (2010), 188-213.
• Anderson, Roger Charles. Naval Wars In The Levant 1559-1853. Princeton: University Press, 1953.
• Arı, Bülent. The First Dutch Ambassador in Istanbul: Cornelis Haga and the Dutch Capitulations of 1612. Ankara: Bilkent Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Bakker, René. Reizen en de Kunst van Schrijven: Pieter van Woensel in het Ottomaanse Rijk, de Krim en Rusland 1784-1789. Leiden Üniversitesi: Zeist: Christofoor, 2008.
• Beydilli, Kemal. “Avrupa (Tarih)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991. 4/135-151.
• Broecheler, Meike. Staat der Geleerdheid in Turkijen (1791). Leiden: Astraea, 1995.
• Bulut, Yücel. “Edward William Said”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008. 35/ 546-548.
• Bulut, Yücel. “Oryantalizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2007. 33/428-437.
• Çelikkol, Zeki. vd. Lale ile başladı: Türkiye ve Hollanda arasındaki dört yüzyıllık ilişkilerin resimli tarihçesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2000.
• Çırakman, Aslı. From the “Terror of the World” to the “Sick Man of Europe” European İmages of Ottoman Empire and Society from the Sixteenth Century to the Nineteenth. New York: Peter Lang, 2002.
• De Groot, Alexander Hendrik. The Netherlands and Turkey; four hundred years of political, economical, social and cultural relations. İstanbul: Artpres, 2007.
• Dekker, Rudolf. “Van ‘Grand Tour’ tot Treur-en ‘Sukkelreis’, Nederlandse reisverslagen vand e 16e tot begin 19e eeuw”, Opposum. Tijdschrift voor Historische en Kunstwetenschappen, 0/4, (1994), 8-25.
• Efe, Ayla. “Silistre Eyaletinde Osmanlı-Rus Savaşları Küçük Kaynarca’dan Berlin’e”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 19/19 (Şubat 2006), 140-174.
• Erdbrink, Gerard. “Onyedinci Asırda Osmanlı-Hollanda Münasebetlerine Bir Bakış”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 0/2-3, (Mart 2012), 159-163.
• Faroqhi, Soraya. Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir: Kaynaklara Giriş. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999.
• Finkel, Caroline. Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı: Osmanlı İmparatorluğunun Öyküsü 1300-1923. çev. Zülal Kılıç. İstanbul, Timaş, 2007.
• Geschiedenis Magazine, “Nederlandse Hulp bij de Russische Verovering van de Krim (1773)” (Erişim 15 Aralık 2022)
• https://geschiedenismagazine.nl/nederlandse-hulp-bij-russische-verovering-van-de-krim-1773
• Gietman, Conrad A.M. vd. “Jan Hendrik Van Kinsbergen”. Biografisch Woordenboek Gelderland. Ed. J.A.E.Kuys. 5/70-72. Hilversum: Verloren, 2006.
• Hahn, Roger The Anatomy Of A Scientific İnstitution, The Paris Academy Of Sciences, 1666-1803. London: UC Press Berkeley, 1971.
• Hanou, André J. (ed.), Pieter van Woensel, De Lantaarn. Amsterdam: Griffioen 2002.
• Historiek Online Geschiedenismagazine, “De Vier Engels-Nederlandse Oorlogen (17e en 18e eeuw). De beroemde zeeoorlogen tussen England en Nederland.” https://historiek.net/engels-nederlandse-oorlogen-samenvatting/136744/ (Erişim 17 Aralık 2022).
• Hobson, John M. Batı Medeniyetinin Doğulu Kökenleri çev. Esra Ermert. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: 2007.
• İnalcık, Halil. “İmtiyâzât”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000. 22/245-252.
• İnalcık, Halil.-Quataert, Donald. Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal tarihi. Cambridge, Cambridge University Press, 1999 cilt 2.
• Jhally, Sut. “Edward Said ile “Oryantalizm”e dair. çev. Adem Köroğlu. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41/41, (Haziran 2016), 167-178.
• Jones, James Rees. The Anglo-Dutch Wars of the Seventheenth Century. London: Longman, 1996.
• Kadı, İsmail Hakkı. 18. yüzyılda Osmanlı-Hollanda İktisadi Münasebetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Orta Doğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Kampman, Arie Abraham. "XVII ve XVIII Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğunda Hollandalılar”, TTK Belleten, c. XXIII/33 (1959), 513–523.
• Karataş, Cengiz. “Uluslararası Türk-Arap Müşterek Değerler ve Kültürel Etkileşim Sempozyumu” Oryantalizm ve Medeniyetler Çatışması” kavramları bağlamında Dogu’ya Bakış. Ed. Mehmet Sıddık Yıldırım. Amman: Yunus Emre Enstitüsü, 1.Basım 2014.
• Klein, Stephan. Patriots republikanisme. Politieke cultuur in Nederland (1766-1787). Amsterdam: Amsterdam University Press, 1995.
• Kurt, Ali Osman–Aykıt, Dursun Ali. Dinler Tarihi, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2019.
• Kutlu, Halil İlteriş. “XVI-XVII Batılı Seyahatnamelerde Osmanlı İmgesi ve Oryantalizmin Ayak -Sesleri”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 4/8 (Mart 2017), 17-36.
• Kuzucu, Serhat. 1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı. Elâzığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Küçük, Cevdet. “Hollanda”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/219-226. İstanbul: TDV yayınları, 1998.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisadî Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Koops, Enne. Historiek Online Geschiedenismagazine, “De Vier Engels-Nederlandse Oorlogen (17e en 18e eeuw). De beroemde zeeoorlogen tussen England en Nederland.” (Erişim 17 Aralık 2022).
• https://historiek.net/engels-nederlandse-oorlogen-samenvatting/136744/
• Meriç, Cemil. “Kültürden İrfana”, Türk Dünyası Araştırmaları, 126/249 (Kasım-Aralık 2020), 97-99.
• Museum Elburg, “Nederlands Laatste Zeeheld Jan Hendrik Van Kinsbergen”. Erişim 17 Aralık 2022.
• https://adoc.pub/nederlands-laatste-zeeheld-jan-hendrik-van-kinsbergen.html
• Nieuwenhuis, İvo. Onder het mom van satire. Laster, spot en ironie in Nederland 1780-1800. Hilversum: Verloren B.V., 1.Basım, 2014.
• Orhonlu, Cengiz. “Tarih Kaynaklarında Hollanda’ya Aid Bilgiler”. Tarih Dergisi, 0/30, (Haziran 2011), 9-22.
• Özdemir, Mehmet Çağatay. - Tekinsoy, Yunus Emre. Yabancı Seyahatnamelerde Türkiye. Ankara: Türk Yurdu Yayınları, 2017.
• Özdemir, Muhammet. “Avrupa-Merkezcilik ve Tarihyazımı Sorununun Bilimsel ve Kültürel Bilgiye Etkisi”. Universal Journal of History and Culture 1/1, (Nisan 2019), 12-22.
• Parker, Geoffrey. Spain and the Netherlands 1559-1659. London: Collins, 1979.
• Quataert, Donald. The Ottoman Empire: 1700-1922. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
• Schutte, Otto. Repertorium der Nederlandse Vertegenwoordigers, Residerende in het Buitenland, 1584-1810. ‘s-Gravenhage: Martinus Nijhoff 1983.
• Sunar, Lütfi. “Aydınlanma Döneminde Doğu’ya Bakış: Değişen İlgi ve Söylemler”. Sosyoloji Dergisi 3/24 (Ocak 2012), 59-82.
• Şimşek, Ahmet. “Türkiye’de Tarih Derslerinde Avrupamerkezcilik”, İnsan ve Toplum 3/6 (2013), 193-222.
• Theunissen, Hans. Abelmann, vd. Topkapi en turkomanie. Turks Nederlandse ontmoetingen sinds 1600. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 1989.
• Thomson, Ann. Barbary and Enlightenment. European Attitudes towards the Maghreb in the 18th Century. Leiden: Brill,1978.
• Togan: Zeki Velidi. Tarihte Usul. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1950.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. C.IV. /II, TTK Yayınları, Ankara 1982.
• Van den Heuvel, Esther. Daar Hoorden ze de İmam Zingen. Utrecht: Universiteit Utrecht, Uluslararası İlişkiler, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Van Reine, R.B. Prud’homme. Jan Hendrik van Kinsbergen 1735-1819, admiraal en filantroop. Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 1990.
• Van Woensel, Pieter. (1791-1795). Aanteekeningen, Gehouden op eene Reize door Turkijen, Natoliën, de Krim en Rusland in de jaaren 1784 – 1789. II deelen, Constantinopolen, van de Hegira 1206 – 1209. Amsterdam: W. Holtrop, 1792– 1795.
• Van Woensel, Pieter. De Lantaarn 1792; 1796. Amsterdam: in 't Nieuwe Licht, 1792; 1796.
• Van Woensel, Pieter. Mémoire sur la Peste. St. Petersburg: de l’Imprimerie de l’Académie Impériale des Sciences, 1788.
• Van Woensel, Pieter. Rusland Beschouwd met Betrekking tot Zijne Aardrijkskundige en Natuurlijke Legging, de Bevolking, zijn Hoofdstad St. Petersburg, de Regeering, het Krijgsweezen, zijn Finantien, de Nationale Industrie, zijne Politieke Belangen. Haarlem: Francois, 1804.
• Van Woensel, Pieter. De Tegenwoordige Staat van Rusland. Amsterdam: A. Borchers, 1781.
• Wesselo, Jan Jerphaas. Pieter van Woensel. Amurath-Effendi, Hekim Bachi. Zutphen: B. V. W. J. Thieme & CIE, 1972.
• Wikipedia, “Patriottentijd”. Erişim 20 Aralık 2022.
• https://en.wikipedia.org/wiki/Patriottentijd