The Issue of Revocation from the Testimony by Proxy Famous by Name Atabah in Hanafī Literature

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 127 - 147, 25.01.2024

Faruk Emrah Oruç

https://doi.org/10.5281/zenodo.10553339

Öz

In Islamic jurisprudence, testimony is the most general one among the instruments presented by a complainant to prove his case. In this regard, it is accepted as a part of jurisdiction and trial. The points such as the conditions for validity and minimum number of testimony whose legitimacy is based directly upon the Holy Qoran have been considered quite broadly in Islamic law books from the first period. What matters is the presence of the witness in person in the case; however, in some cases, the witness’s coming to the court may not be possible. In this case, the main witness can send someone else instead, and this is called “shahādah alā al-shahādah” in literature. A witness’s revocation by declaring that he has borne false or inaccurate testimony after a verdict is given based on the declaration of witnesses is also a generally confronted case. Provided that this kind of case burdens one of the parties with financial debt, the witness’s revocation will lead to victimisation, and a debt of compensation will arise for the witness who revokes in some cases. Revocation from testimony can be thought for the main and proxy witnesses. However, there are some differences between the main witness’s revocation and the proxy witness’s revocation regarding the verdict. This study tried to analyse the issue including the influence of one or several witnesses’ revocation after a verdict is given on compensation responsibility in a financial case in which proxy witnesses are present and called “atabah issue” in Hanafī Literature.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Testimony, Revocation from Testimony, Testimony by Proxy, Atabah Issue

Hanefî Literatüründe Atebe Adıyla Meşhur Niyâbeten Şahitlikten Rücû Meselesi

Öz

İslam muhâkeme usûlünde davacının davasını ispat için sunacağı vasıtalar içinde en yaygın olanı şahitliktir. Mahkemede verilen hükmün dayanağı olduğu için yargılamanın bir parçası kabul edilmiştir. Meşruluğu doğrudan Kurʿân-ı Kerîm’e dayanan şahitliğin geçerlilik şartları, asgari sayısı gibi hususlar ilk dönemden itibaren fıkıh kitaplarında oldukça geniş biçimde ele alınmıştır. Davada aslolan şahidin mahkemede bizzat hazır bulunması iken bazı hâllerde mahkemeye gelmesi imkânsız veya çok güç olabilir. Bu durumda şahit, kendi yerine tanıklık etmesi için başka birini mahkemeye gönderebilir. Literatürde “şehâde ale’ş-şehâde” olarak isimlendirilen bu kavramın “niyâbeten şahitlik” şeklinde ifade edilmesi de mümkündür. Şahitlikle ilgili hususlardan biri de mahkemede hüküm verildikten sonra şahidin yalan veya hatalı şahitlik yaptığını beyan ederek rücû etmesidir. Şayet dava, taraflardan birine mali borç yükleyen türden ise şahidin rücûsu bazı hâllerde mağduriyete neden olacak ve şahide tazmin yükümlülüğü doğuracaktır. Şahitlikten rücû hem asıl hem de niyâbet eden şahitler için düşünülebilir. Ancak asıl şahidin rücûsu ile niyâbeten şahidin rücûsu arasında hüküm açısından birtakım farklar bulunmaktadır. Bu çalışmada niyâbeten şahitlerin bulunduğu mali bir davada hüküm verildikten sonra şahitlerden bir veya birkaçının rücûsunun tazmin sorumluluğuna etkisi ile ilgili olan ve Hanefî literatüründe “atebe meselesi” olarak adlandırılan konu incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Şahitlik, Şahitlikten Rücû, Niyâbeten Şahitlik, Atebe Meselesi

Kaynakça

• Abdürrezzâk es-Sanʿânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfiʿ es-Sanʿânî el-Himyerî. el-Musannef. thk. Habîbürrahmân el-Aʿzamî. 11 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1983.
• Ali Haydar Efendi. Düreru’l-hukkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: y.y., 1330.
• Aliyyü’l-Kârî, Ebu’l-Hasen Nûruddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Heravî. Fethu bâbi’l-inâye bi-şerhi’n-Nukâye. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1997.
• Attâbî, Ebû Nasr (Ebu’l-Kâsım) Zeynüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Buhârî. Şerhu’l-Câmii’l-kebîr. thk. Abdülʿazîz b. Ahmed el-Ömerî, Sultân b. Bahît Âl Muhsin. 4 Cilt. Riyad: Dâru’n-Nâşiri’l-Mütemeyyiz, 2022.
• Attâbî, Ebû Nasr (Ebu’l-Kâsım) Zeynüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Buhârî. Şerhu’l-Câmii’l-kebîr. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Damat İbrahim Paşa, 538.
• Ayıntâbî, Şihâbuddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. İbrâhîm b. Eyyûb el-Halebî. el-Menbaʿ fî şerhi’l-Mecmaʿ. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Carullah, 708.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebu’s-Senâ) Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Müstecmaʿ fî şerhi’l-Mecmaʿ. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Murad Molla, 888.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed er-Rûmî el-Mısrî. Şerhu mesʾeleti’l-atebe. “el-Atebe li’l-allâmeti’l-fakîhi’l-muhakkik Ekmeliddîn Muhammed b. Mahmûd el-Bâbertî el-Hanefî tahkîkan ve dirâseten”. thk. Sâlih b. Alî b. Muhammed es-Suûd. Mecelletü’l-Ulûmi’ş-Şerʿiyye 12/3 (Ocak 2019), 2296-2337.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed er-Rûmî el-Mısrî. el-İnâye (Fethu’l-Kadîr ile Birlikte). thk. Abdürrezzâk Ğâlib el-Mehdî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl el-Cuʿfî. el-Câmiu’s-sahîh. 9 Cilt. Bulak: y.y., 1311.
• Burhâneddîn el-Buhârî, (Burhânüşşerîa) Ebu’l-Meâlî Mahmûd b. Ahmed b. Abdilʿazîz el-Mergînânî. el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nuʿmânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh: Tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1979.
• Hakan Pekcanıtez vd. Medenî Usûl Hukuku (Ders Kitabı). Ankara: Yetkin Yayınları, 2013.
• Halebî, İftihâruddîn Ebû Hâşim Abdülmuttalib b. el-Fazl b. Abdilmuttalib el-Hâşimî el-Belhî. Şerhu’l-Câmii’l-kebîr. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Carullah, 673.
• Halvânî, Ebû Muhammed Şemsüleimme Abdülʿazîz b. Ahmed. el-Mebsût. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Ayasofya, 1381.
• Hasîrî, Ebu’l-Mehâmid Cemâlüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Abdisseyyid el-Buhârî. et-Tahrîr fî şerhi’l-Câmii’l-kebîr. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, 806.
• Haskefî, Alâuddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed ed-Dımaşkî. ed-Dürru’l-muhtâr şerhu Tenvîri’l-ebsâr (Hâşiyetü İbn Âbidîn İçinde). thk. Husâmüddîn b. Muhammed Sâlih Farfûr vd. 24 Cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sekâfeti ve’t-Türâs, 2000–2023.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilʿazîz el-Huseynî ed-Dımaşkî. Hâşiyetü İbn Âbidîn: Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. thk. Husâmüddîn b. Muhammed Sâlih Farfûr vd. 24 Cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sekâfeti ve’t-Türâs, 2000–2023.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilʿazîz el-Huseynî ed-Dımaşkî. Şerhu Ukûdi resmi’l-müftî. thk. Şenol Saylan. İstanbul: TDV Yayınları, 2021.
• İbn Melek, Abdüllatîf b. Abdilʿazîz. Şerhu Mecmai’l-bahrayn. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Murad Molla, 886.
• İbn Melek, Abdüllatîf b. Abdilʿazîz. Şerhu Menâri’l-envâr. İstanbul: Salâh Bilici Kitabevi, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 7 Cilt. Kahire: y.y., 1333.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. Fethu’l-Ğaffâr bi-şerhi’l-Menâr. 3 Cilt. Kahire: y.y., 1355.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fethu’l-Kadîr li’l-âcizi’l-fakîr. thk. Abdürrezzâk Ğâlib el-Mehdî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbnü’s-Sââtî, Ebu’l-Abbâs Muzafferuddîn Ahmed b. Alî b. Tağlib el-Baʿlebekkî el-Bağdâdî. Şerhu Mecmai’l-bayrayn ve mülteka’n-neyyirâyn. thk. Sâlih b. Abdillâh vd. 10 Cilt. Feyyûm: Dâru’l-Felâh, 2016.
• İmam Ahmed, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• İmam Muhammed, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-Şeybânî. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• İmam Muhammed, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad eş-Şeybânî. el-Câmiu’l-kebîr. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî. Haydarâbâd: y.y., 1356.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mesʿûd b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Alî Muhammed Muavviz. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Kirmânî, Ebu’l-Fazl Ruknüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Emîrveyh. Şerhu’l-Câmii’l-kebîr. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Laleli, 804.
• Köse, Üzeyir. “İslâm Muhâkeme Hukuku Açısından Başkasından Naklen Yapılan Şahitlik”. Birinci Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi. ed. Mehmet Ali Yıldırım. 436-449. Kilis, 2019.
• Liv, Cemil. İslam Muhakeme Usûlünde Şahitlikten Dönmenin Kararlara Etkisi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Merğînânî, Ebu’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Ferğânî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtediʾ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam, ts.
• Mesʿûd Efendi. Mirʾât-ı Mecelle. İstanbul: y.y., 1302.
• Mevsılî, Ebu’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2005.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmurz b. Alî. Mirʾâtü’l-usûl şerhu Mirkâti’l-vusûl. Dersaâdet: y.y., 1310.
• Mutarrizî, Ebu’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. Abdisseyyid b. Alî el-Hârizmî. el-Muğrib fî tertîbi’l-Muʿrib. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1991.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî. Nazmu’l-hilâfiyyât. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin Paşa, 232.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî. Tılbetü’t-talebe fi’l-ıstılâhâti’l-fıkhiyye. İstanbul: y.y., 1311.
• Orğun, Fırat. “İslam ve Osmanlı Hukukunda Dolaylı Şahitlik: Nakl-i Şehâdet”. Rize İlahiyat Dergisi 25 (İslam Hukuku Özel Sayısı) (2023), 61-74.
• Özay, Hilal. “Hüsâm Çelebî’nin Eseri Bağlamında Naklü’ş-şehâde”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 8/1 (2023), 17-38.
• Pezdevî, Ebu’l-Hasen Ebu’l-Usr Fahru’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Huseyn b. Abdilkerîm. Şerhu’l-Câmii’l-kebîr. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi, KHK, 3530.
• Sadruşşehîd, Ebû Hafs (Ebû Muhammed) Husâmüddîn Ömer b. Abdilʿazîz b. Ömer b. Mâze el-Buhârî. Şerhu’l-Câmii’l-kebîr. Beyazıt Yazma Eser Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 747.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1989.
• Simnânî, Ebu’l-Kâsım Alî b. Muhammed. Ravzatü’l-kudât ve tarîku’n-necât. thk. Salâhuddîn en-Nâhî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Trablusî, Ebu’l-Hasen Alâuddîn Alî b. Halîl. Muînü’l-hukkâm. Kahire: y.y., 1310.
• Üsmendî, Ebu’l-Feth Alâuddîn Muhammed b. Abdilhamîd b. Huseyn es-Semerkandî. Şerhu’l-Câmii’l-kebîr. Millet Yazma Eser Kütüphanesi, Feyzullah Efendi, 745.
• Yıldız, Kemal. İslam Yargılama Hukukunda İsbat Vasıtası Olarak Şahitlik. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînü’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Bulak: y.y., 1314.