The Ẓāhirī and Bāṭınī Interpretations of Hadiths in Andalusian al-Qaṣrī’s Shu‘ab al-Īmān

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 1, 186 - 215, 25.01.2024

Mustafa Canlı

https://doi.org/10.5281/zenodo.10547438

Öz

This study, scrutinizing the versatile Andalusian scholar ‘Abd al-Jalīl al-Qaṣrī’s (d. 608/1211) work titled Shu‘ab al-īmān, focuses on the author's construction of the work through the perspectives of both “ẓāhir” and “bāṭin”. Within this framework, the article aims to analyze how hadiths are used, understood, and interpreted in the work. The first part of the article explores the life and scholarly personality of al-Qaṣrī, who is distinguished by his expertise in fields such as theology, hadith, and exegesis, and is notable for his association with sufism. Subsequently, the article will focus on the fundamental characteristics of al-Qaṣrī’s Shu‘ab al-īmān, exploring its place among works written under the title “Shu‘ab al-īmān”. The third section, forming the core of the article, evaluates how al-Qaṣrī, who bases his interpretations on the Quran and Sunna, interprets hadiths with bāṭinī aspects throughout the work. Particularly rich in issues related to theology and tasawwuf, the work serves as a significant example of how Quranic verses and hadiths around these issues are understood and interpreted within the perspectives of both ẓāhir and bāṭin. In this context, the article touches upon the nature of sufi interpretations of hadiths based on al-Qasrī’s noteworthy bāṭinī interpretations. It can be said that al-Qasrī generally adheres to the framework of the Quran, the Sunna, and the path of ahl al-sunna, as he frequently emphasized. However, in some bāṭinī interpretations, he pushes the limits of the ẓāhirī meanings and delves into excessively bāṭinī interpretations. Another noteworthy aspect of al-Qasrī’s approach to understanding and interpreting hadiths is that he does not strictly employ a sensitivity of a muḥaddith when using hadiths in his work. He uses some weak or fabricated hadiths alongside authentic ones, leading to various interpretations based on them. Some extremely controversial interpretations related to the Prophet Muhammad are noteworthy in this regard. In such matters, it appears that al-Qasrī was influenced by prevalent opinions among sufis, often highlighting and favoring hadīths circulated within those beliefs.

Anahtar Kelimeler

Hadīth, Shu‘ab al-īmān, ‘Abd al-Jalīl al-Qaṣrī, Ẓāhir, Bāṭin

Endülüslü Kasrî’nin Şuabu’l-Îmân Adlı Eserinde Hadislerin Zâhirî ve Bâtınî Yorumları

Öz

Endülüslü çok yönlü alim Abdülcelîl b. Mûsâ el-Kasrî’nin (ö. 608/1211) Şuabü’l-imân isimli eserini mercek altına alan bu çalışma, müellifin eseri zâhir ve bâtın eksenli bakış açısı üzerinden inşa etmesine yoğunlaşmakta ve bu çerçevede eserde hadislerin nasıl kullanıldığını, anlaşıldığını ve yorumlandığını tahlil etmeyi hedeflemektedir. Makalede ilk olarak kelâm, hadis ve tefsir gibi alanlardaki birikimiyle öne çıkan ve sûfî yönüyle dikkat çeken Kasrî’nin hayatı ve ilmi şahsiyeti konu edilecektir. Ardından Kasrî’nin Şuabü’l-imân’ının temel özellikleri üzerinde durulacak ve eserin “Şuabü’l-imân” başlığı altında kaleme alınan eserler arasında nasıl bir yer tuttuğu ele alınacaktır. Makalenin temelini teşkil eden üçüncü bölümde ise Kuran ve Sünnet’e muvâfakatı esas alan ve eser boyunca meseleleri ayet ve hadislerle izah etmeye çalışan Kasrî’nin hadisleri batınî yönden nasıl yorumladığı değerlendirilecektir. Özellikle itikadî ve tasavvufî meseleler açısından zengin bir muhtevaya sahip olan eser, ayet ve hadislerin bu meseleler etrafında hem zâhirî hem de bâtınî olarak sûfîler tarafından nasıl anlaşılıp yorumlandığıyla ilgili dikkate değer bir örnek teşkil etmektedir. Bu çerçevede Kasrî’nin dikkat çekici batınî yorumlarından hareketle sûfîlerin hadislere kattığı tasavvufî yorumların mahiyetine temas edilecektir. Kasrî, yaptığı yorumlarda genelde sıkça vurguladığı gibi Kur’ân ve sünnet çerçevesine ve ehl-i sünnet çizgisine riayet etmiştir. Bununla birlikte bazı bâtınî yorumlarında zâhirin anlam sınırlarını zorladığı ve aşırı bâtınî yorumlar yaptığı da olmuştur. Kasrî’nin hadisleri anlama ve yorumlaması açısından dikkat çekilmesi gereken bir diğer husus ise, eserde hadislerin tam anlamıyla bir hadisçi hassasiyetiyle kullanılmaması, Kasrî’nin sahih hadislerle beraber zayıf ve mevzu bazı hadisleri tercih etmesi ve bunlara binaen çeşitli yorumlarda bulunmasıdır. Hz. Peygamber’le ilgili bazı son derece tartışmalı yorumları bu açıdan dikkat çekicidir. Bu ve benzeri meselelerde Kasrî’nin sûfîler arasında yaygın olan kanaatlerin etkisinde olduğu ve bu kanaatler çerçevesinde dolaşımda olan hadisleri öne çıkardığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Şuabü’l-imân, Abdülcelîl el-Kasrî, Zâhir, Bâtın

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü'l-Fidâ İsmail b. Muhammed. Keşfü'l-hafâ ve müzîlü'l-ilbâs: ammâ iştehere mine'l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs, thk. Ahmed Kalaş. Haleb: Mektebetü't-Türâsi'l-İslâmî, [t.y.].
• Addas, Claude. İbn Arabi: Kibrit-i Ahmer’in peşinde, çev. Atilla Ataman. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2003.
• Ahmed b. Hanbel. Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî, Müsnedu el-İmam Ahmed b. Hanbel, tahkik ve tahriç: Şuayb el-Arnaut, Adil Mürşid, Heysem Abdülgafur. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998/1419.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları: 122, 1974.
• Aydın Süreyha. Endülüslü Mutasavvıf İbnü'l Arîf'in Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bağdatlı İsmail Paşa, Babanzade. Îzâhü’l-Meknûn fî zeyli ala Keşfü’z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn, tsh. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1947.
• Bardakçı, M. Necmettin Endülüslü Sûfi İbnü’l-Arif ve Mehâsinü’l-mecâlis. Bursa: Sır Yayıncılık, 2005.
• Bentenî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer Cavi Nevevî. İman şubeleri; çev. İhsan Toksarı. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, 1969.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. el-Câmi' li-Şuabi'l-iman, thk. Abdülali Abdülhamid Hamid. Bombay: ed-Dârü's-Selefiyye, 1986.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur : Supplement (GAL Suppl.). Leiden: E.J. Brill: 1937.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Çelebi, İlyas. “Şuabu’l-îmân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/218-219. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Dâvûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü'l-müfessirîn. Beyrut: Dârü'l- Kütübi'l-İlmiyye, 1983/1403.
• Davudoğlu, Ahmed. Sahîh-i Müslim Tercemesi ve Şerhi. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1973.
• Döner, Nuran. Tasavvuf Kültüründe Hz. Peygamber Tasavvuru. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşas es-Sicistânî. es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1982.
• Ednevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü'l-müfessirîn, thk. Süleyman b. Salih Hazzî. Medine: Mektebetü'l-Ulûm ve'l-Hikem, 1997/1417.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddin, Sahîhü'l-Câmii's-sagîr ve ziyâdetuh: el-Fethü'l-kebir. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1986.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddin, Silsiletü’l-ehâdîsi’z-zaîfe ve’l-mevzûa ve eseruhâ’s-seyyi’ fî’l-ümme. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 2004/1425.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Sahîhu Süneni İbn Mâce li-İmami’l-Hafız Ebû Abdullah el-Kazvini. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1997/1417.
• Ergül, Adem. Kur’ân ve Sünnet Işığında Kalbî Hayat. İstanbul: Altınoluk yayınları: 5, 2000.
• Erkaya, Mahmud Esad. “Kurtubalı Mutasavvıf Abdülcelîl el-Kasrî (Ö. 608-1211) ve Müteşâbih Hadislere Dair Şerhu Müşkili’l-Hâdîs Adlı Eseri” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi = The Journal of International Social Research, 9/42 (2016), 1823-1831.
• Halîmî, Ebû Abdillâh Hüseyn b. Hasen b. Muhammed b. Halîm Cürcânî Halîmî. el-Minhac fî şuabi'l-iman, thk. Hilmi Muhammed Fûde. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 1979/1399.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Harun el-Hanbeli. es-Sünne, thk. Atıyye Zehrani. Riyad: Dârü'r-Râye, 1989.
• Heysemî, Ebü'l-Hasan Nureddin Ali b. Ebî Bekr b. Süleyman. Mecmaü'z-zevâid ve menbaü'l-fevâid. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1967.
• İbn Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed et-Tâî el-Hâtimî. Sufis of Andalusia: The ruh al-quds and al-durrat al-fakhirah of Ibn Arabi. Translated, with introduction and notes, by R. W. J. Austin. Sherborne: Beshara Publications, 1988.
• İbn Arrâk, Ebü'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Kinânî. Tenzîhü'ş-şerîati'l-merfû'a 'ani'l-ahbâri'ş-şenî'ati'l-mevzû'ât. thk. ve ta’lik Abdülvehhâb Abdüllatif, Abdullah Muhammed es-Sıddîk. Kahire: Mektebetü’l-Kahire, [t.y.].
• İbn Mâce, Muhammed bin Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1981.
• İbnü'l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. Kitâbü'l-mevzûât mine'l-ehâdîsi'l-merfûât. thk. Nureddin b. Şükri Boyacılar. Riyad: Mektebetu Edvâi's-Selef [Edvaü’s-Selef], 1997/1418.
• İbnü'l-Ebbâr, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Ebî Bekr. et-Tekmile li-Kitâbi’s-Sıla. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. Tunis: Dârü’l-Garbi’l-İslâmi, 2011.
• İbnü'z-Zübeyr, Ebû Ca‘fer Ahmed b. İbrâhîm b. Zübeyr Sekafî Gırnâtî Endelüsî. Kitâbu Sılatü's-Sıla = ez-Zeyl ale’s-Sıla li’bn Beşküval. thk. Abdüsselam el-Herras, Saîd A’rab. Rabat: Vizâretü'l-Evkâf ve'ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1993/1413.
• Kasar, Veysel. Halimi’ye ait Şuabu’l- İman adlı eserin kelam ilmindeki yeri. Urfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Kasri, Ebû Muhammed Abdülcelil b. Musa b. Abdülcelil. Şuabü'l-iman, thk. Seyyid Kesrevi Hasan. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1995/1416.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-müellifin: Terâcimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993/1414.
• Koçyiğit, Talat. “Kasrî, Abdülcelîl b. Mûsâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/575-576. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Mekkî, Ebû Tâlib Muhammed b. Alî b. Atıyye el-Hârisî. Kûtu’l-Kulûb fî Muâmeleti’l-Mahbûb ve Vasfi Tarîki’l- Murîd ilâ Makâmi’t-Tevhîd. thk. Asım İbrahim el-Keyâlî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2005.
• Münâ, Abdülhakîm el-Asse. es-Sınâatü’l-hadîsiyye inde’l-İmâm el-Beyhakî fi kitâbihi Şuabü’l-imân. Dımaşk: Darü’n-Nevadir, 2008/1429.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyn b. Haccâc. Sahîhu Müslim. İstanbul: Çağrı yayınları, 1982.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. İstanbul 1981.
• Ömerî, Ahmed b. Mer‘î el-‘Ömerî. Tahkîku Şuabi’l-îmân. Mekke: el-Âmmü’d-Dirâsî, 1983.
• Özdemir, Mehmet (ed.), İslam Tarihi ve Medeniyeti: Endülüs. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018.
• Özdemir, Mehmet, “Muvahhidler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/410-412. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Râgıb el-İsfâhânî, Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. el-Müfredât fî garibi'l-Kur'ân. thk. Muhammed Seyyid Kilânî. Kahire: Mustafa el-Babi el-Halebi, 1961.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vafi bi'l-vefeyât. Şututgard: 1988.
• Samedî, Halid. Medresetu fıkhi’l-hadîs bi’l-garbi’l-İslâmi mine’n-neş’e ilâ nihâyeti’l-karni’s-sâbi’ el-hicrî. Rabat: Vizâretü'l-Evkâf ve'ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2006/1427.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn es-Sehâvî. el-Makâsıdü’l-Hasene. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 1985.
• Selvi, Dilaver. “Her Ayetin Bir Zahiri Bir Batını Vardır?” Hadisindeki Zahir ve Batın Kavramları Üzerine Değerlendirmeler”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 9/2 (2011), 7-41.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des Arabischen Schrifttums [GAS]: Qur’anwissenchaften, hadit geschichte, fıqh, dogmatik, mystik. Leiden: E.J. Brill, 1967.
• Süyûtî, Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Buğyetü'l-vuât fî tabakâti'l-lugaviyyîn ve'n-nühât. thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim. Beyrut: Dârü'l-Fikr, 1979.
• Süyûtî, Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tabakatü'l-müfessirin; thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1976.
• Şemseddin Sâmi. Kamûsü’l-a’lâm. İstanbul: Mihran Matbaası, 1896/1314.
• Şeyban, Lütfi. Endülüs Alimleri: Bilginin Toplumsal Rolü. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Şeyban, Lütfi. Endülüs. İstanbul: Albaraka Türk Yayınları, 2014.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu'cemü'l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid Selefî. Beyrut: Dâru İhyai't-Türâsi'l-Arabî, 1985/1405.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezid. Tefsirü’t-Taberî=Câmiü’l-beyân an te’vili ayi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003/1424.
• Tâdilî, Ebu Ya'kub (Ebü'l-Haccâc) Yusuf b. Yahya b. İsa İbnü'z-Zeyyât. et-Teşevvüf ilâ ricâli't-tasavvuf. thk. Ahmed et-Tevfik. Rabat: Külliyyetü’l-Adab ve’l-Ulûmi’l-İnsaniyye, 1984.
• Tehânevî, Muhammed b. A'la b. Ali el-Faruki el-Hanefi. Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn. thk. Ahmed Hasan Besic. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998/1418.
• Tinbüktî, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ahmed b. Ahmed Ahmed Baba, Kifayetü’l-muhtâc li-ma’rifeti men leyse fî’d-dîbâc. dirâse ve tahkîk Muhammed Muti’.Rabat: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2000/1421.
• Tinbüktî, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ahmed b. Ahmed Ahmed Baba. Neylü'l-ibtihâc bi-tatrizi'd- dibâc. Trablus: Külliyyetü’d-Da’veti’l-İslâmiyye, 1989.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. es-Sünen, İstanbul,1981.
• Yiğit, İsmail. “Murâbıtlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/152-155. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Yurdagür, Metin. “el-Minhâc fî şuʿabi’l-îmân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/106-107. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zehebî Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-Müstemlah min Kitabi't-Tekmile; thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. Tunis: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 2008/1429.
• Zehebî Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Kitâbü’l-uluv li’l-aliyyi’l-azim: ve izâhu sahihi’l-ahbâr min sekîmuhâ, dirâse, tahkik ve ta’lik: Abdullah b. Salih el-Berrâk. Riyad: Dârü’l-Vatan, 1999/1420.
• Zehebî Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târîhu'l-İslâm ve vefeyâtü'l-meşâhir ve'l-a'lâm: h.601-610. thk. Şuayb el-Arnaut, Salih Mehdi Abbas, Beşşar Avvad Ma’ruf. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1988.
• Zehebî Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ.Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1985/1405.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A'lâm: kamûsu terâcim [li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ. Beyrut: 1396/1976.
• Zürkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülbaki b. Yusuf. Muhtasarü’l-Makâsıdi’l-hasene fî beyâni kesîr mine’l-hadisi’l-müştehire 'ale’l-elsine. thk. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Riyad: Mektebü't-Terbiyeti'l-Arabî li-Devli’l-Halîc, 1995/1416.