Historiography in Egypt

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 178 - 209, 15.01.2025

Abdulkadir Macit , Halil İbrahim Erol

https://doi.org/10.69576/ihya.1534742

Abstract

In addition to Islam's unique conception of itself in historiography, Muslims quickly inherited the accumulation of knowledge that existed in ancient civilizational basins such as Hejaz, Bilâduşşam, Maghrib, Andalusia, Iraq, Iran, Sind, and Transoxiana, including Egypt. They made this heritage more systematic and methodical and created a variety of types of historiography such as sirah and maghazi, general, special, city and regional history. Combining this originality and inheritance in a harmonious way, Muslims lived in the 7th-10th centuries. During this period, the historiography that was formed between the centuries interacted with the people and historical accumulation of the region in the Egyptian basin, such as the caliphs of Rashidun, the Umayyads, the Abbâsîds and the Tolunids, and the historiography of the basin changed and developed with the methodology developed by the Muslims and the model they created. However, the influence and contribution of the basin's own historical imagination dates back to the 11th-18th centuries, when Muslim historiography continued its development. During this period, the Fatimid, Zengi, Ayyubid, Mamluk, and Ottoman administrations in the basin established a close relationship with historians. Historiography, which has completed its development and developed a methodology, has become new in this process, especially during the Mamluk period, as it was a state center and a port of refuge for historians in the İslamic world. This new situation meant the strengthening of the historiography of the period of Muslim development. However, the retreat from the West and the modernization/westernization process in the 19th and 20th centuries subjected historiography in the Egyptian basin to a mental narrowing, intellectual transformation, and scientific diversification. This study aims to examine in depth the entire process of historiography of Muslims in the Egyptian basin. This process is examined through more than four hundred historical sources, taking into account the great dynasties, more than ten in number, in the Egyptian basin. The main importance of this study is that it takes the step to fully reveal the strong contribution and influence of Muslims in the development of the Egyptian basin in historiography. The aim of the study is to further strengthen the interest in Egyptian history studies, which has been constantly developing in Turkish academia in recent times, and to draw attention to the huge accumulation in the field of historiography.

Keywords

History, İslamic History, Turkish İslamic History, Egyptian, Historiography

Mısır’da Tarih Yazıcılığı

Abstract

Müslümanlar tarih yazıcılığında İslâm’ın kendine özgün tasavvurunun yanı sıra İslâm’ın kendine özgün tasavvurunun yanı sıra Mısır’ın da içinde yer aldığı Hicaz, Bilâdüşşam, Mağrib, Endülüs, Irak, İran, Sind ve Mâverâünnehir gibi kadim medeniyet havzalarında var olan birikimi çok kısa zamanda tevarüs etmişlerdir. Bu mirası daha sistemli ve metodolojik hale getirmişler, tarih yazıcılığında Siyer ve megâzî, genel ve özel tarihler, şehir ve bölge tarihleri şeklinde çok çeşitli türler oluşturmuşlardır. Bu özgünlük ve tevarüsü ahenkli bir şekilde birleştiren Müslümanların 7.-10. yüzyıllar arasında teşekkül eden tarih yazıcılığı bu dönemde Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler ve Tolunoğulları olarak Mısır havzasındaki bölge insanları ve tarih birikimi ile etkileşime girmiş, Müslümanların geliştirdiği metodoloji ve oluşturduğu model ile havzanın tarih yazıcılığı değişmiş ve gelişmiştir. Ancak havzanın kendi asıl tarih tasavvurunun etkisi ve katkısı, Müslümanlarda tarih yazıcılığının gelişimini sürdürdüğü 11.-18. asırlarda gerçekleşmiştir. Bu dönemde havzada Fâtımî, Zengî, Eyyûbî, Memlük ve Osmanlı yönetimleri tarihçiler ile sıkı bir ilişki kurmuştur. Gelişimini tamamlamış ve bir metodoloji geliştirmiş olan tarih yazıcılığı bu süreçte özellikle Memlükler döneminde bir devlet merkezi ve İslâm dünyasındaki tarihçilerin sığındığı liman olması itibarıyla yeni bir hal almıştır. Bu yeni hal Müslümanların Gelişim Dönemi tarih yazıcılığının güçlenmesi anlamına gelmiştir. Ancak 19. ve 20. yüzyıldaki Batı karşısındaki geri çekilme ve modernleşme/batılılaşma süreci Mısır havzasında tarih yazıcılığını bir zihnî daralma, fikrî dönüşüm ve tür olarak çeşitlenmeye maruz bırakmıştır. Bu çalışma Mısır havzasındaki Müslümanların tarih yazıcılığı sürecinin bütününü derinlikli bir şekilde ele almayı hedeflemektedir. Bu süreç Mısır havzasında sayısı onu aşan büyük hanedanlıklar dikkate alınarak dört yüzü aşan tarih kaynağı üzerinden incelenmektedir. Bu çalışmanın temel önemi Mısır havzasında tarih yazıcılığında Müslümanların havzada gelişim gösteren güçlü katkısını ve etkisini bütünlüklü bir şekilde ortaya koyma adımını atmasıdır. Çalışmanın amacı ise Türkiye akademyasında son zamanlarda sürekli gelişim gösteren Mısır tarihi çalışmalarına yönelik ilgiyi daha da güçlendirmesi ve tarih yazıcılığı alanındaki devasa birikime dikkat çekmesidir.

Keywords

Tarih, İslâm Tarihi, Türk İslâm Tarihi, Mısır, Tarih Yazıcılığı

References

• Ahmed, Leyla A. Dirâsât fî Târîh ve Müerrihî Mısr ve’ş-Şâm: İbbâne’l-Asri’l-Osmânî. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 1980.
• Ayaz, Fatih Yahya. Memlüklerde Tarih ve Tarihçiler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Mısır Tarihçiliğinin Velûd Dönemi: Memlüklerde Tarih ve Müverrihler (1250-1517)”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 79-109. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Beyaz, Fatma Zehra. Osmanlı Mısırı’nda Ulemâ-Siyaset İlişkisi: Ezher Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Beyaz, Fatma Zehra. “XVIII. Asırda Mısır’da Yazılan Tarih Kaynakları Üzerine Bir Değerlendirme”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 185-223. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Beyaz, Fatma Zehra. “İki Yeni Eser Münasebetiyle: Oryantalizm ve Milliyetçiliğin Kıskacındaki Mısır Tarih Yazımını Yeniden Düşünmek”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 20/40 (2023): 297-328.
• el-Bîrûnî, Ebû Reyhân Muhammed b. Ahmed. Tahkîku mâ li’l-Hind. Çev. Kıvameddin Burslan, haz. Ali İhsan Yitik. Ankara: TTK Yayınları, 2015.
• el-Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Acâibü’l-Âsâr fi’t-Terâcim ve’l-Ahbâr. 4 Cilt. Tah. Abdürrahim Abdurrahman Abdürrahim. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1998.
• el-Cebertî, Abdurrahman b. Hasan. Mazharu’t-Takdîs bi-Zevâli Devleti’l-Fransis. Tah. Abdürrahim Abdurrahman Abdürrahim. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 1998.
• Crabbs, Jack A. Jr., The Writing of History in Nineteenth-Century Egypt: A Study in National Transformation. Cairo: American University in Cairo Press, 1984.
• Çelik, Aydın. “Fâtımîler Dönemi (909-1171) Kaynakları Üzerine Bir Değerlendirme”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 27-58. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Çetin, Altan. Haldûnname: İbn Haldûn’un İzinde Metodoloji ve Tarihi Yeniden Düşünmek. Ankara: Lotus Yayınevi, 2012.
• Di-Capua, Yoav. “‘Jabarti of the 20th Century’: The National Epic of ʿAbd Al-Rahman Al-Rafiʿi and Other Egyptian Histories”. International Journal of Middle East Studies 36/3 (2004): 429-450.
• Emecen, Feridun. “Osmanlı Tarihçiliğinin Başlangıcı: İlk Manzum Tarihler”. Halil İnalcık’a Armağan. Ed. Mehmet Öz ve Serhat Küçük, 105-117. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 2017.
• Erol, Halil İbrahim. “1798-1850 Arası Mısır’da Matbaa: Tarih Alanında Neşir ve Tercüme Faaliyetleri”. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi 7/2 (2020): 185-199.
• Erol, Halil İbrahim. Mısır’da Tarihyazımı: Fransız İşgalinden Kavalalı Dönemine. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Erol, Halil İbrahim. “Bir Mütercime Mazhar Olabilmek: Mazharu’t-Takdîs bi-Hurûci Tâifeti’l-Fransis isimli Arapça Tarih Eserinin Çevirisine Dair Bir İnceleme”. Osmanlı Araştırmaları 58 (2021): 281-300.
• Erol, Halil İbrahim. “Uzun Mısır Yüzyılının Tarihini Yazmak: XIX. Yüzyıl Mısır Tarihinde Kaynak Olarak Kronikler”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 225-261. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Erol, Halil İbrahim. “Tarihin Merkezinden Anlatının Merkezine: Kavalalı Mehmed Ali Algısındaki Dönüşüm ve 19. Yüzyıl Mısır Tarihyazımının Seyri”. Osmanlı’da İlm-i Tarih. Ed. Zahit Atçıl vd. 347-372. İstanbul: İSAR Yayınları, 2023.
• Erol, Halil İbrahim. “Sultan-Paşa Kroniklerini Yeniden Düşünmek: Mustafa es-Safavî el-Kal‘âvî ve Eseri Üzerine Bir İnceleme”. İslâm Araştırmaları Dergisi 51 (2024): 53-82.
• Flemming, Barbara. “Mısır Türk Tarihçiliği Hakkında Notlar”. I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi İstanbul 15-20 Ekim 1973) Tebliğler. 57-62. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü, 1979.
• Gorman, Anthony. Historians, State and Politics in Twentieth Century Egypt, Contesting the Nation. London-New York: Routledgecurzon, 2003.
• Gorman, Anthony. “Geçmişi Çerçevelemek: Tarihçi, Devlet ve Toplum”, Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. Çev. Ayhan Koçkaya, 265-285. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Görgün, Hilal. “Çağdaş Mısır’da Ulus Oluşturma Faaliyetleri Bağlamında Tarihyazımı”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 287-317. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Görgün, Hilal. Modern Arap Tarihyazımı: Tarihçiler ve Problemler. İstanbul: Tirekitap, 2023.
• Hamzah, Dyala. “Nineteenth-Century Egypt as Dynastic Locus of Universality: The History of Muhammad Ali by Khalil Ibn Ahmad Al-Rajabi”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 27/1 (2007): 62-82.
• el-Hârizmî, Muhammed b. Mûsâ. Sûretü’l-Arz. Nşr. Fuat Sezgin. Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-İslâmischen Wissenschaften, 1992.
• Holt, P. M. “Ottoman Egypt (1517-1789) An Account of Arabic Historical Sources”. Political and Social Change in Modern Egypt: historical studies from the Ottoman conquest to The United Arab Republic. Ed. P. M. Holt, 3-12. New York-Toronto: Oxford University Press, 1968.
• İbn Abdilhakem, Ebu’l-Kasım Abdurrahman b. Abdillah. Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ. Nşr. C. C. Torrey. Leiden: Brill, 1922.
• İbn Rüste, Ebî Ali Ahmed b. Ömer, Kitâbu’l-A‘lâku’n-Nefîse. Nşr. M. Th. Houtsma. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• İbn Haldûn. Mukaddime. Çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: MEB Yayınları, 1991.
• İbn Tağrîberdî. el-Menhelü’s-Sâfî ve’l-Müstevfî ba‘de’l-Vâfî. Nşr. Muhammed M. Emin-Nebîl Muhammed Abdülaziz. 12 cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1984-2006.
• İbn Tağrîberdî. Havâdisü’d-Dühûr fî meda’l-Eyyâm ve’ş-Şühûr. Nşr. Muhammed K. İzzeddin. 2 cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1990.
• İnan, Muhammed A. Müerrihû Mısra’l-İslâmiyye ve Mesâdiru’t-Târîhi’l-Mısrî. Kahire: Matbaatü’l-Cenne, 1969.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Tarih Yazıcılığı”. Osmanlı: Bilim, 8:247-256. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Kalmbach, Hilary. “Training Teachers How to Teach: Transnational Exchange and the Introduction of Social-Scientific Pedagogy in 1890s Egypt”. The Long 1890s in Egypt: Colonial Quiescence, Subterranean Resistance. Ed. Marilyn Booth ve Anthony Gorman, 87-116. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2014.
• el-Karamânî, Ahmed b. Yusuf. Ahbâru’d-Düvel ve Âsâru’l-Üvel fi’t-Târîh 3. Tah. Ahmed Hatit, Fehmi Sa‘d. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1992.
• Kaya, Büşra Sıdıka. “Moğol İstilaları Sonrası Tarihi Yeniden Kurgulamak: Memlük Tarih Yazıcılığı”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 111-141. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Khanfar, Wadah. İlk Bahar: Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Hayatına Dair Stratejik ve Siyasi Bir Okuma. Çev. Hasan Hacak. İstanbul: Vadi Yayınları, 2020.
• Macit, Abdulkadir. “Hint Alt Kıtası’nda Tarih Yazıcılığı”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 7/2 (Aralık 2024), 709-731. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kiid/issue/88516/1513312
• Macit, Abdulkadir. “Medeniyet Havzalarında Tarih ve Tarihçilik”. İnşa (İnsan ve Şehir Araştırmaları Dergisi) 2/2 (Nisan 2024), 140-164. https://dergipark.org.tr/tr/pub/insadergisi/issue/85040/1445667
• Macit, Abdulkadir. “Müslümanlarda Tarih Yazıcılığının Teşekkül Dönemi (M. 7.-10. Yüzyıllar)”. Trabzon İlahiyat Dergisi 11/1 (2024): 95-120. https://doi.org/10.33718/tid.1448396.
• Mukaddesî, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. İslâm Coğrafyası (Ahsenü’t-Tekâsim). Çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2015.
• Mengüç, Hilal Livaoğlu. “Dönüşen Kimlik, Dönüşen Tarih: Yüzyıl Dönümünden 23 Temmuz İhtilaline Mısır’da Tarihyazımının Tematik ve Metodolojik Açıdan Değişimi Üzerine Notlar”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 319-341. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cevher. Çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2005.
• Miri Shefer Mossensohn, Osmanlı’da Bilim: Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi. Çev. Kübra Oğuz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2018.
• Mustafa, Şâkir. et-Târîhu’l-Arabî ve’l-Müerrihûn. Beyrut: Darü’l-İlm li’l-Melâyîn 1983-1990.
• Özkuyumcu, Nadir. “Fethinden Tolunoğulları Sonuna Kadar (642-905) Dönemin Kaynakları Üzerine Bir Değerlendirme”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 3-26. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Philipp, Thomas. Ǧurǧī Zaidân: His Life and Thought. Beyrut: Franz Steiner Verlag, Wiesbaden, 1979.
• Seyyid, Eymen Fuad. ed-Devletü’l-Fâtımiyye fî Mısr Tefsîr Cedîd. Kahire: Dârü’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1992.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâleddin. Kitâbü’t-Tehaddüs bi-Ni´metillâh. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2003.
• eş-Şarkâvî, Abdullah. Tuhfetü’n-Nâzırîn fî men Veliye Mısr mine’l-Vülât ve’s-Selâtîn. Tah. İbrahim Abdülgaffâr ed-Düsûkî. Mısır: Matbaatü’l-Âmire, 1286.
• Şârûbîm, Mikhâil. el-Kâfî fi’t-Târîhi Mısr el-Kadîm ve’l-Hadîs. Kahire: Mektebetü Medbuli, 2004.
• eş-Şeyyâl, Cemaleddin. et-Târîh ve’l-Müerrihûn fî Mısr fi’l-Karn et-Tâsi Aşer. Kahire: Mektebetü’n-Nahda el-Mısriyye, 1958.
• el-Shayyal, Gamal ed-Din. A History of Egyptian Historiography in the Nineteenth Century. İskenderiye: Alexandria University Press, 1962.
• Tarbîn, Ahmed. et-Târîh ve’l-Müerrihûn el-Arab fi’l-Asri’l-Hadîs: Dirâse an Hareketi’t-Te‘lîf et-Târîhî fî Aktâri’l-Vatani’l-Arabiyye. Dımaşk: y.y., 1970.
• Tok, Özen. XVII. Yüzyılda Mısır Eyaleti. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2002.
• Tok, Özen. “XVII. ve XVIII. Yüzyıl Mısırı’nda Tarihyazımı ve Tarihçiler Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 167-183. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Tomar, Cengiz. “Tarih (Mısır, Suriye ve Filistin)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/40-45. Ankara: Diyanet Vakfi Yayınları, 2011.
• Winter, Michael. “Osmanlı Yönetimi Sırasında Mısır Tarih Yazımında Osmanlılara Yaklaşımlar”. Osmanlı: Düşünce 7. 682-683. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Winter, Michael. Society and Religion in Early Ottoman Egypt: Studies in the Writings of ‘Abd al-Wahhāb al-Sha’rānī. New York: Routledge, 1982.
• Yalçın, M. Fatih. “Memlükler Döneminde Kâdılkudât Tarihçiler ve Eserleri”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 143-166. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulemâ ve Medrese. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Harun. “Zengî ve Eyyûbî Dönemi İlim Hayatının Kaynakları”. Mısır’da Tarih Kaynakları ve Tarihyazımı. Ed. Halil İbrahim Erol vd. 59-75. İstanbul: İLEM Yayınları, 2021.
• Yuvalı, Abdülkadir “İbn Arabşah, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/314-315. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.