Comparison of al-Taftazani and Sayyid Sharif al-Jurjani’s Commentaries on al-‘Izzî

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 86 - 123, 15.01.2025

Meryem Doğru , Ali Tülü

https://doi.org/10.69576/ihya.1548779

Abstract

Through the expansion of territories resulting from Islamic conquests, Arabs gained the opportunity to coexist with non-Arab societies. This interaction led the Arabs to transition from a phase where their language exhibited no errors—when they lived within the confines of their own cultural boundaries—to a period where certain distortions and mistakes began to emerge in their language. This development attracted the attention of Muslim scholars, who believed that the Arabic language held significant importance as the language of divine revelation. Driven by the conviction that the language of divine revelation must be preserved, Islamic scholars devoted special care to Arabic and implemented various measures to maintain its purity. Within this framework of sensitivity, the linguistic sciences of morphology, syntax, etymology, and rhetoric emerged over time to safeguard the Arabic language in its original form and to systematize its rules.To enhance understanding of these disciplines, many works were authored by scholars at various times. Initially, morphology, which examines the structure of words, was grouped under the broader discipline of syntax, which focuses on sentence structure, and was included within works on syntax. Over time, however, Sarf evolved into an independent field of study. In this context, works exclusively dedicated to the subject of Sarf were written. One such work is Tashrīf al-‘Izzī, authored by ‘Izz al-Dīn al-Zanjānī. This concise text, known simply as ‘Izzī, gained widespread acclaim and brought significant recognition to its author. The concise text of ‘Izzī became the subject of numerous commentaries and secured its place as an essential text in traditional Islamic educational institutions. Scholars such as Sa‘d al-Dīn al-Taftāzānī and Sayyid Sharīf al-Jurjānī are among those who wrote commentaries on the concise ‘Izzī text. The aim of this study is to examine the works of these two renowned scholars, who are known for their scholarly debates, specifically their contributions to the field of Sarf, and to identify the differences in their approaches to the subject.

Keywords

Arabic Language, Morphology, al-‘Izzī, al-Taftazānī, Sayyid Sharīf al-Jurjānī, Commentary, Comparison.

Ethical Statement

This article is derived from the master's thesis titled "A Comparison of Sharif Jurjani and Taftazani's Commentaries on Tashrif al-‘Izzī," completed in the Department of Arabic Language and Rhetoric, Basic Islamic Sciences Division, Faculty of Theology, at Marmara University Institute of Social Sciences, and approved on January 22, 2024.

Teftâzânî İle Seyyid Şerif Cürcânî’nin ʻizzî Şerhlerinin Mukayesesi

Abstract

İslâmî fetihlerle genişleyen coğrafya sayesinde Araplar, Arap olmayan toplumlarla bir arada bulunma imkânı yakalamıştır. Bu birliktelik Arapların, daha önce kendi sınırları içerisinde yaşadıkları dönemde, dillerinde hataların görülmediği bir safhadan, dillerinde birtakım bozulmaların ve hataların ortaya çıktığı bir döneme geçiş yapmalarına sebep olmuştur. Bu durum, Arap dilinin ilahi vahyin dili olması sebebiyle büyük önem taşıdığına inanan Müslüman âlimlerin dikkatini çekmiştir. İslam âlimleri, ilahi vahiy dilinin korunması gerektiği düşüncesiyle Arapçaya ayrı bir özen göstermiş ve bu dilin safiyetini korumak adına çeşitli tedbirler almışlardır. Bu hassasiyet çerçevesinde, Arapçayı özgün yapısıyla muhafaza etmek ve dil kurallarını belli bir sistematiğe dökmek amacıyla zamanla sarf, nahiv, iştikak, belâgat gibi dil bilimleri ortaya çıkmıştır. Ortaya çıkan bu ilimlerin daha iyi anlaşılması için de dönem dönem farklı müellifler tarafından birçok eser kaleme alınmıştır. İlk dönemlerde cümlenin yapısını inceleyen nahiv ilmiyle tek çatı altında toplanan ve nahiv eserleri içerisinde ele alınan sarf ilmi zamanla müstakil bir ilim haline gelmiştir. Bu bağlamda sadece sarf ilmine dair konuların ele alındığı eserler telif edilmiştir. Bu teliflerden biri de İzzüddîn ez-Zencânî tarafından kaleme alınan Tasrîfu’l-ʻİzzî adlı eserdir. Muhtasar bir metin özelliği taşıyan bu eser kısaca ʻİzzî adıyla meşhur olmuştur. Büyük yankı uyandıran ve müellifine şöhret kazandıran bu muhtasar ʻİzzî metni pek çok şerhe konu olmuş ve medreselerde okutulan eserlerin vazgeçilmezleri arasında yerini almıştır. Sâ’düddîn Teftâzânî ve Seyyid Şerif Cürcânî de muhtasar ʻİzzî metnine şerh kaleme alan isimlerdendir. Ele aldığımız bu çalışmanın amacı aralarında geçen ilmi tartışmaları ile meşhur iki âlimin sarf konularını ele alan eserlerini inceleyerek ne gibi farklılıkların olduğunu ortaya koymaktır.

Keywords

Arap Dili, Sarf, ʻİzzî, Teftâzânî, Seyyid Şerif Cürcânî, Şerh, Mukayese

Ethical Statement

Bu makale, Marmara Üniversitesi SBE İlahiyat Fakültesi Temel İslâm Bilimleri Ana Bilim Dalı Arap Dili ve Belâgatı Bilim Dalında yapılan ve 22.01.2024 tarihinde kabul edilen “Şerif Cürcânî ile Teftâzânî’nin Şerhu Tasrîfü’l-İzzî Adlı Eserlerinin Mukayesesi” adlı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

References

• Abdülaziz b. İbrahim b. Kâsım. ed-Delîlu ile mutûnü’l-ilmiyye. Riyad: Dâru’s-Samî’î li’n-neşri ve’t-tevzi’, 1. Basım, 2000.
• Afgânî, Sâ’îd. fî ’Usuli’n-nahvi. Beyrut: el-Mektebetü’l-islâmî, 1987.
• Anonim. el-Emsile (Mukayyed Sarf Cümlesi içerisinde). İstanbul: Şifa Yayınevi, 2012.
• Anonim. Binâu'l-Efâl (Mukayyed Sarf Cümlesi içerisinde). İstanbul: Şifa Yayınevi, 2012.
• Anonim. el-Maksûd (Mukayyed Sarf Cümlesi içerisinde). İstanbul: Şifa Yayınevi, 2012.
• Arslan, Hüseyin vd. Emsile Şerhi. İstanbul: İsar Yayınları, 1.Basım, 2023.
• Aydın, Cemal Abdullah. Ali Tantavi’nin Arapça Eğitimine Dair Görüşleri, Şarkiyat Mecmuası, 2009/2, sayı: 15, s. 31-47.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetû’l-Ârifîn esmâu’l-muellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâu’turâsi’l-‘Ârabî, 1955.
• Bakırcı, Selami - Demirayak, Kenan. Arap Dili Grameri Tarihi. Erzurum: Fenomen, 2019.
• Bolelli, Nusrettin. Belâgat: (Beyân, Me’ânî, Bedî’ İlimleri): Arap Edebiyâtı. İstanbul: IFAV, 8. baskı, 2013.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. ed. Mustafa Çiçekler. thk. M.A. Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Can, Betül. “Osmanlı Medrese Müfredat Programlarında Arapçanın Yeri (XVII.-XVIII. Yüzyıl)”. Osmanlı Medreseleri Eğitim, Öğretim ve Finans. ed. Fuat Aydın. İstanbul: Mahya Yayınları, 1.Baskı, 2019.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh fî’l-lugati ve’l-ulûm. thk. Nedim Maraşlı - Üsame Maraşlı. y.y., B. y., ts.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Tâcü’l-luga ve ṣıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-ilmi li’l-melêyîn, 4. Basım, 1987.
• Cürcânî, Abdülkâhir. el-Miftâh fî’s-sarf. thk. Ali Tevfîk el-Hamâd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf - Ali el-Kâri, Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Şerha’ş-Şerif el-Cürcanî ve Molla Aliyyü’l-Kârî Alâ Tasrîfi’l-İzzî. Beyrut: Darü’l Kütübü’l İlmiyye, 1.Baskı, 2017.
• Çelebi, Kâtib. Keşfu’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru ihyâu’t-turâsi’l-ʻArabî, 1941.
• Çelebi, Kâtib. Süllemü’l-Vusûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl. thk. Mahmud Abdulkâdir el-Arnâût. İstanbul: Mektebetü Ircıcâ, 2010.
• Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. Ahmed. Tabakâtu’l-Müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2012.
• Dede, Halis - Çıkar, Mehmet Şirin. “Ebû Osman el-Mâzînî ve Sarf İlmindeki Yeri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/46 (2016), 54-64.
• Doğru, Meryem. Şerif Cürcânî İle Teftâzânî’nin Şerhu Tasrîfü’l-İzzî Adlı Eserlerinin Mukayesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 23/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Ebû Hilâl el-Askerî, el-Hasan b. Abdullah Sehl b. Sâ’id. Kitâbu’s-Sınâ‘ateyn el-Kitâbe ve’ş-Şi‘r. thk. Ali Muhammed el-Becâvî - Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Beyrut: Mektebetü’l-’Unsîriyye, 1998.
• Ebû İbrahim el-Fârâbî, İshak b. İbrahim b. Hüseyin. Mu’cemu Dîvânu’l-edeb. thk. Ahmet Muhtar Ömer. Kahire: Müessesetü Dâru’ş-şa’bi li’l-sahâfeti ve’t-tıbâati ve’n-neşr, 2003.
• Ebu’l- Bekâ el-Kefevî, Eyyüb b. Mûsâ. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Erman, Uğur. “Siirt Medreselerinde Arapça Dil Eğitiminin Mahiyeti Üzerine”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10/4 (2018), 1455-1472.
• Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yakup. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebetü tahkîki’t-türâs fî müessesetü’r-risâle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle ti’t-tibâa ve’n-neşr ve’t-tevî’, 8.Baskı, 2005.
• Gümüş, Sadreddin. Seyyid Şerîf Cürcânî ve Arap Dilindeki Yeri. İstanbul: Fatih Yayınevi Matbaası, 1984.
• Gündüzöz, Soner. “Nahiv ve Sarf İlimlerinin Doğuşu Üzerine”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (1997), 283-300.
• Halîl b. Ahmed, Ebu Abdurrahman el-Ferâhîdî. el-’Ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî - İbrahim es-Semîrâî. Beyrut: Dâru’l-mektebeti’l-hilâl, ts.
• Hazer, Dursun. “Osmanlı Medreseleri̇nde Arapça Öğreti̇mi̇ ve Okutulan Ders Ki̇tapları”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2002), 274-293.
• Hindâvî, Hasan. Menâhicu’s-sarfiyyîn. Beyrut: Dâru’l-kalem, 1989.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Munsıf fî şerhi’t-tasrîf li’l-Osmân el-Mâzinî. Dâru İhyâi’t-türâsî’l-kadîm, 1. Basım, 1954.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Tâî. Teshîlü’l-Fevâʾid ve tekmîlü’l-Makāsıd. thk. Muhammed Kamil Bereket. Kahire: Dâru’l-kâtibil-arabî, 1967.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, 3.Baskı, 1993.
• İbnu’l-İmâd, Abdulhayy b. Ahmed, el-‘Akkaî el-Hanbelî. Şezerâtu’z-zeheb fî ehbâri men zeheb. thk. Mahmûd Arnavût. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1.Baskı, 1986.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn. eş-Şâfiye fî ilmi’t-tasrîf. thk. Salih Abdülazîm eş-Şâir. Kahire: Mektebetü’l-Âdab, 1.Basım 2010.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk. Islâhu’l-mantık. thk. Muhammed Mur’ib. Dâru ihyâu’t-turâsi’l-ʻArabî, 2002.
• İbnü’t-Tayyîb, Muhammed b. Tayyîb el-Fâsî. Tahrîrü’r-rivâye fî takrîri’l-Kifâye. thk. Ali Hüseyin el-Bevvâb. Riyad: Dâru’l-ulûm li’t-tıbâa’ ve’n-neşr, 1983.
• Kannevcî, Muhammed Sıddîk Hasan Han. Ebcedü’l-Ulûm. Lübnan: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 2002.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mu’cemü Târîhu’t-türâsi’l-islâmiyye fî mektebeti’l-’âlem. Kayseri: Dâru’l-akâbe, 2001.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemu’l-Müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 2010.
• Keylânî, Ebu’l Hasan Ali b. Hişâm. Şerhu’l Keylânî li Tasrîfi’l-İzzî. Lübnan: Daru’l Kütübü’l İlmiyye, 3. Baskı, 2017.
• Kılıç, Hulusi. “İbnü’l-Hâcib”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/55-58. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kılıç, Hulusi. “Sarf”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 36/136-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kumbasar, H.Murat. “Taftâzânî (H.722-792/M.1322-1390)’nin Eserleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (2006), 145-160.
• Leknevî, Ebu’l-Hesenât Muhammed b. Abdulhay. et-Ta‘lîkâtu’s-seniyye ale’l-Fevâ’idi’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. Mısır: Matbaʻati’s-Saʻâde, 1.Baskı, 1906.
• Ma‘mer b. Müsennâ, Ebû Ubeyde. Mecâzu’l-kur’ân. thk. Muhammed Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1961.
• Muhammed Tantâvî. Neşetü’n-nahv ve Târîhu eşheru’n-nuhât. thk. Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İsmail. Mektebetü ihyâ-î turâsi’l-islâmî, 2005.
• Murtazâ ez-Zebîdî, Muahmmed el-Hüseynî. Tâcü’l-Arûs min Cevâhirî’l-Kâmûs, 2001.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. Abdisseyyid b. Alî. el-Mugrib fî tertîbi’l-Muʿrib. Dâru’l-Kitâb’il-Arabîyye, ts.
• Olçun, Muhammed Mahmut. “Cürcânlı Üç Edîbin Klasik Arap Edebiyatına Katkıları”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (15 Haziran 2021), 48-68.
• Sancak, Yusuf. “Hadîsin Arap Dili Temel Kaynakları İçinde İstişhâd ve Edebî Yönü Arap ve Edebiyatına Katkıları”. Ekev Akademi Dergisi 24 (2005), 191-208.
• Sehâvî, Şemsuddîn Muhammed b. Abdurrahman. ed-Dav’u’l-lâmî li ehli kârni’t-têsi’. 2 Cilt. Beyrut: Menşûrâtu Dâru Mektebetû’l-Hayât, 2010.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr. Miftâhu’l-’Ulûm. thk. Nâim Zerzûr. Beyrut: Daru’l Kütübü’l İlmiyye, 2.Baskı, 1987.
• Serkîs, Yûsuf b. İlyân b. Mûsâ. Muʿcemü’l-matbûʿâti’l-ʿArabiyye ve’l-muʿarrebe. Mısır: Matbâatu’s-Serkîs, 2010.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârun. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân. Ahbâru’n-nahviyyîne’l-basriyyîn. thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî - Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî. Mustafa el-Bâbî el-Hâlebî, 1966.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebu Bekr Celâluddîn. Bugyetu’l-vu‘ât fî tabakâti’l luğâviyyîn ve’n-nuhât. thk. Muhammed İbrahim Ebu’l-Fadl. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü’l-Asriyye, 2010.
• Şensoy, Sedat. “Şerh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 38/555-558. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Şevkânî, Muhammed b. ‘Alî b. Muhammed b. Abdullah. el-Bedru’t-tâli‘ bi-mehâsini men baʿde’l-karni’s-sâbiʿ. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.
• Şevki Dayf. el-Medârisû’n-nahviyye. Dâru’l-Maârif, ts.
• Şevki Dayf. Târihu Edebi’l-Arabî. Mısır: Dâru’l-Maârif, 1. Basım, 1995.
• Taşköprüzâde, Ebu’l Hayr İsâmuddîn. eş-Şekâʾiku’n-nuʿmâniyye fî ulemâʾi’d-Devleti’l-ʿOssmâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâb’il-Arabî, 2010.
• Taşköprüzâde, İsâmuddîn Ahmed b. Muslihuddîn. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzu‘âti’l’ulûm. Beyrut: Daru’l Kütübü’l İlmiyye, 1985.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Şerhu Tasrîfi’l-İzzî. Cidde, Suudi Arabistan: Dar’ül Menhec, 5.Baskı, 2019.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali b. Muhammed Hâmid b. Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkî. Keşşâfu Istılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Tekin, Mahmut. “Alî el-Kârî ve Tasrîfu’z-Zencânî İsimli Eser için Kaleme Aldığı Şerhi”. Artuklu Akademi 7/2 (2020), 337-362.
• Tekin, Mahmut. “‘İzzî’ye Yapılan Şerhler Bağlamında Alî el-Eşnevî’nin ’İzzî Tekmilesi”. Journal of History School 51 (2021), 1377-1400.
• Teyfur, Mansur. “Bi̇tli̇s Norşi̇n Medresesi̇nde Okutulan Arapça Ders Ki̇taplarının Tasni̇f ve Tahli̇li̇”. Bitlis İslamiyat Dergisi 3/2 (2021), 1-12.
• Tülü, Ali vd. Bina Şerhi. İstanbul: İsar Yayınları, 1.Basım, 2023.
• Yazar, Sadık. “İslam Düşünce Geleneğinde Metin Üretim Türleri”, 2018.
• Yıldız, Musa. “Osmanlı Döneminde Arapça Öğretimi ve Okutulan Ders Kitapları”. Ankara, 2007
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Mufassal. thk. Ali Ebu Mulhim. Beyrut: Mektebetü’l-hilâl, 1993.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Tefsîru’l-Keşşâf. thk. Mustafa Hüseyin Ahmed. Kahire: Dâru’r-reyyân, 3.Baskı, 1987.
• Zencânî, Ebü’l-Meâlî İzzüddîn Abdülvehhâb b. İbrâhîm b. Abdilvehhâb. 'İzzî (Mukayyed Sarf Cümlesi içerisinde.) İstanbul: Şifa Yayınevi, 3.Basım, 2012.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-A’lâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayîn, 15. Basım, 2002.
• Hizânetü’t-türâs-Fihris Mahtûtât, 2010.