The Issue of the Nature of the Hijra Phenomenon in the Holy Qu’rān in the Context of Surah an-Nisā Verses 97-100

Year 2025, Volume: 11 Issue: 2, 846 - 874, 20.07.2025

Yakup Bıyıkoğlu

https://doi.org/10.69576/ihya.1644819

Abstract

Migration, which is of sociological importance, is as old as human history and can be defined as the physical displacement of people due to social, political, economic and ecological factors. The phenomenon of emigration is mentioned in 31 verses in the Qur’ān. To put it in broad terms, the Qur’ān draws attention to the necessity of believers to migrate; the theological dimensions of believers’ migration under certain conditions and circumstances are mentioned. As an Arabic word, hijra means “abandoning something” or “moving away from something”. In the context of the term, hijra refers to “migrating from one place to another for the sake of Allah.” There are reports in the Qur’ān, especially in the qisas of the prophets, that some of them emigrated from their homelands in order to fulfill their duty of preaching and to live their faith since the time of Prophet Adam. In this study, the question of the nature of migration is analyzed in particular in the verses 97-100 of Surah an-Nisā. In this context, from the perspective of the relevant verses, the Prophet Muhammad and the believers being forced to migrate by the unbelievers and the situation of those who did not migrate; the reasons for the revelation of the verses and the relationship between the verses are discussed. Again, in the 97th verse of Surah an- Nisā, those who do not migrate and join the ranks of Muslims without an excuse and those who do not make any effort for religion and live in disgrace are mentioned. In the 100th verse of en-Nisā, it is given the glad tidings that the reward for migration made sincerely, with good intentions and sincerity will be given, even if it is not completed. In summary, when we look at the reflection of the concept of migration to the present day in terms of the relevant verses and hadiths, it seems more appropriate to take freedom of religion, thought and conscience as a basis rather than the understanding of political and cultural dominance when faced with the choice of migrating or staying where one is.

Keywords

Tafsir , Qur’an , Hijrah , Surah al-Nisa , Asbab al-Nuzul

Nisâ Sûresi 97-100. Âyetleri Bağlamında Kur’ân-ı Kerîm’de Hicret Olgusunun Mahiyeti Meselesi

Abstract

Sosyolojik açıdan önem arz eden göç, insanlık tarihi kadar eski olup sosyal, siyasi, ekonomik, ekolojik faktörler sebebiyle insanların fizikî olarak yer değiştirmeleri şeklinde tanımlanabilir. Kur’ân-ı Kerîm’de 31 âyette hicret olgusundan bahsedilmektedir. Ana hatlarıyla ifade edilecek olursa Kur’ân’da inananların göç etmesi zorunluluğuna dikkat çekilmekte; belli şart ve koşullarda inananların hicret etmelerinin itikadî boyutlarından söz edilmektedir. Arapça bir kelime olarak hicret, “bir şeyin terk edilmesi”, “bir şeyden uzaklaşılması” anlamlarına gelir. Terim anlamı bağlamında ise hicret, “Allah için bir yerden başka bir yere bir göç etmek” anlamına delâlet eder. Kur’ân’da bilhassa peygamber kıssalarında Hz. Âdem’den beri tebliğ görevlerini yapabilmek ve inançlarını yaşayabilmek uğruna bir kısmının vatanlarından hicret ettiklerine dair haberler mevcuttur. Bu çalışmada ise Nisâ Sûresi 97-100. âyetleri özelinde hicretin mahiyeti sorunu analiz edilmektedir. Bu bağlamda ilgili ayetler perspektifinden inkârcılar tarafından Hz. Peygamber ve inananların hicret etmeye zorlanmaları ve hicret etmeyenlerin durumu; âyetlerin iniş sebepleri ve âyetler arasındaki ilişki ele alınmaktadır. Yine Nisâ sûresi 97. âyette mazereti olmadan hicret etmeyip Müslümanların safına geçmeyenlerden ve din için bir çaba sarf etmeyip zillet içerisinde yaşayanlardan bahsedilmektedir. Nisâ 100. âyette ise tamamlanmasa bile samimiyetle iyi niyet ve samimiyet ile yapılan hicretin mükafatının verileceği müjdelenmektedir. Özetle ilgili âyetler ve hadisler açısından hicret olgusunun günümüze yansımasına bakıldığında hicret etmek veya bulunduğu yerde kalmak durumları arasında kalındığında siyasî ve kültürel hâkimiyet anlayışını değil de din, düşünce ve vicdan hürriyetini esas almak daha isabetli görülmektedir.

Keywords

Tefsir , Kur’ân , Hicret , Nisâ Sûresi , Sebeb-i Nüzûl

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

References

• ‘Akk, Hâlid ‘Abdurrahmân. Teshîlu’l-vusûl ilâ ma‘rifeti esbâbı’n-nüzûl. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1998.
• Alptekin vd., M. Yavuz. “Göç Sosyolojisinde Temel Kavramlar”. Göç Sosyolojisi. Ankara: Nobel Yayınları, 2023.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Canberk, İsmail, Gündüz, Ahmet. “Kur’ân’da Özgürlük Bağlamında Hicret”, Antakiyat: Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2024), ss. 107-131.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Kitâbu’t-taʿrîfât. Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1985.
• Çetiner, Bedrettin. Fâtiha’dan Nâs’a Esbâb-ı Nüzûl. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 3. Basım, 2002.
• Demirkol, Nihat. Kur’an’da Göç Olgusu/Göç Olgusuna Otantik Yaklaşım. Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2023.
• Doğu, Yaşar. Kur’ân-ı Kerîm’de Hicret. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dîni Kur’ân Dili. 10 Cilt. İstanbul: Yenda Yayıncılık, ts.
• Fîruzâbâdî, Ebû Tâhir Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmusu’l-muhît. thk. Mektebetu Tahkîki’t-Turas̠ fī Muesseseti’r-Risâle. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 2005.
• Gölcük, Şerafettin. “Kur’an’da Hicret”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1986), ss. 8-20.
• Görgeç, Gülsüm. Kur’ân Kıssaları Bağlamında Hicret. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-‘ayn. thk. Abdulhamid Hindavî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn ‘Atıyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib. el-Muharreru’l-veîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Abdu’ş-Şâfi Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-‘İlmiyye, 1422/2004.
• İbnu’l-Cevzî, Zâdu’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1422/2004.
• İbn Ebî Hâtim. Tesiru’l-Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Esʿad Muhammed et-Tayyib, Mekke-Riyâd: Mektebetu Nizâr Musṭafâ el-Bâz, 1997.
• İbn Fâris. Muʿcemu mekâyîsi’l-luga. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dımeşḳ: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hişâm, Abdulmelik. es-Siretu’n-nebeviyye. thk. Mustafa Sakâ İbrahim el-Ebyârî-Abdulahâfîz eş-Şelebî. 2 Cilt. Mısır: Matba‘atu Mustafa el-Babî’l-Halebî, 1964.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl. Lisânu’l-‘Arab. thk. Abdullâh Aliyyu’l-Kebîr, Ahmed Hasbullah, Hâşim Muhammed eş-Şâẕelî. Kâhire: Dâru’l-Meʿarif, ts.
• Kâdî, Abdulfettâh. Esbâb-ı nüzul. trc. Salih Akdemir. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.
• Karagöz, İsmail vd., Dinî Karamlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Basım, 2015.
• Kitabı Mukaddes/Eski ve Yeni Ahit. İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 1996.
• Kurtubî, Ebû ‘Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câm‘i li ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Ahmed el-Berdûnî. 20 Cilt. Kâhire, Dâru’l-Kutubi’l-Mısrıyye, 1964.
• Merâğî, Ahmed Mustafa. Tefsîru’l-Merâgî. 30 Cilt. Mısır: Matba‘atu Mustafa el-Bâbı’l-Halebî, 1946.
• Mevdûdî, Ebu’l A‘lâ. Tefhimu’l-Kur’an. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, ts.
• Mucâhid b. Cebr. Tefsîru Mucâhid. thk. Muhammed ʿAbdusselām Ebu’n-Nîl. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî, 1989.
• Muhammed Esed. Kur’an Mesajı (meâl-Tefsir). trc. Cahit Koytak, Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 1999.
• Muhammed Hamidullah. İslâm Peygamberi. trc. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1991.
• Mukâtil b. Süleymân. Tefsiru Muḳâtil b. Suleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şeḥâte. 5 Cilt. Beyrut: Muessesetü’l-târîḫi’l-‘Arabî, 2002.
• Muslim, Ebu’l- Hüseyn Muslim b. Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları- Dâru Sahnûn, 1992.
• Neysâbûrî, Ebu’l-Hasen Muhammed b. Ali el-Vâhidî. Esbâbu nuzûli’l-Kur’ân. thk. ‘İsâm b. ‘Abdulmuhsin. Demmâm: Dâru’l-Islâh, 1992.
• Önkal, Ahmet. “Hicret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV, 1998, ss. 458-462.
• Râgıb el-İṣfehânî. el-Mufredât fī garîbi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dāru’l-Maʿrife, ts.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtihu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/2004.
• Reşîd Rızâ, Muhammed. Tefsîru’l-menâr. 12 Cilt. Kâhire: Hey’etu’l-Mısrıyyyetu’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 1990.
• Sâhib b. Abbâd. el-Muhît fī’l-luga. thk. eş-Şeyh Muhammed Ḥasan Ali Yâsîn. 11 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1994.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj. Anakara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005.
• Seyyid Kutub. Fizilâli’l-Kur’ân. trc. Bekir Karlığa, M Emin Saraç, İ. Hakkı Şengüler. 16 Cilt. İstanbul: Hikmet Yayınları, ts.
• Sırma, İhsan Süreyya. Müslümanların Tarihi. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Soycan, Mustafa. “Taberî Tesirinde Hicret”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 3/1 (2019), ss. 123-156.
• Suyûtî, Celâluddin. Lubâbu’n-nukûl fî esbâbı’n-nüzûl. thk. Yâsir Salah ‘Azzeb. Mısır: Mektebetu’t-Tevfikıyye, ts.
• Şevkânî, Muhammed Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414/1998.
• Şevkânî, Muhammed Ali b. Muhammed. Neylu’l-evtâr. thk. ‘Isâmuddin es-Sebâbetî. 6 Cilt. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1993.
• Şimşek, M. Sait. Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri. 5 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Turkî. 24 Cilt. Kâhire: Dâru Hecr, 2001.
• Yalçın, Cemal. Göç Sosyolojisi. Ankara: Anı Yayınları, 2004.
• Zemahşerî, Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fī vucûhi’t-teʾvîl. thk. ʿÂdil Ahmed Abdulmevcûd-Ali Muhammed Muʿavvad. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetu’l-ʿUbeykân, 1998.
• Zemahşerî, Muhammed b. Ömer. Esâsu’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Zühaylî, Vehbe. Tefsiru’l-munîr. trc. Hamdi Arslan vd. 10 Cilt. İstanbul: Risale Yayınları, 4. Basım, 2013.