Different Approaches in Interpreting the Mutashabih Verses: Zamakshari and Fakhr al-Din al-Razi Example

Yıl 2024, Sayı: 15, 67 - 101, 30.06.2024

Ahmet İşeri

https://doi.org/10.54958/iiad.1484861

Öz

The issue of understanding/interpreting the anthropomorphic expressions, which are types of metaphorical expressions in the Holy Qur’an and which are attributed to Almighty Allah, in a way befitting the glory of Allah, has remained up-to-date and has been discussed until today. The followers of this issue can also have evaluated mutashabih expressions, which have implicit meanings or may contain different meanings, as an area where their sectarian interpretations gain legitimacy. The fact that many issues vary from sect to sect, from the definition of the concepts of muhkam, mutashabih or ta’wil to the wisdom of mutashabihs, from the criteria required for a verse to be accepted in the muhkam/mutashabih category to the meanings attributed to such expressions, is accepted as the most concrete indicator of this situation. In order to better understand the subject, individual topics related to these important issues were first focused on. Subsequently, within the scope of the study, metaphors such as Allah's hand, face, eye, rope, paint, camel, trick, istiwa, istihza, mentioned in the verses and examined, and which are mentioned in the el-Kashshaf and Ahl al-Sunnah tafsir of Zamakhshari, an important figure of the Mu'tazili tafsir understanding and Râzî's works named Mefâtîḥu'l-ġayb, which are accepted as an important source were compared to each other. With this comparison, it was aimed to determine to what extent two exegetes with sectarian affiliations reflected their theological disagreements on the attributes of Allah in their interpretations of the relevant verses. While the Mu'tazila approached these metaphorical expressions based on the principle of monotheism of Usul al-Khamsa, on which they based their view that Allah has no attributes other than Himself, the Ash'arites, on the other hand, attributed meaning to these attributes of Allah on a basis whose quality and nature we do not know. In this sense, even though the background is different, since both schools have a pure stance against simile, they have brought very close interpretations to these allegorical expressions such as the attributes of Allah. Regarding the issue of Ru'yatullah, Zamakhshari used the same verses as evidence to prove that Allah cannot be seen, while Razi used the same verses as evidence to prove that Allah can be seen. In this context, what makes our study different from the other studies in this field is that we try to explain the relationship of comments with presupposi-tions/background when appropriate. These topics, which find wide coverage in tafsir works, lead to significant studies today, especially in academic circles. All of these show that this issue remains fresh and that the last word cannot been said in the field.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ta'wil, Tanzih, Sect, Mutashabih, Ru'yetullah

Müteşâbih Âyetleri Yorumlamada Farklı Yaklaşımlar: Zemahşerî ve Fahreddin er-Râzî Örneğinde

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’deki müteşâbih ifadelerin bir türü olan ve Yüce Allah’a izafe edilen insanbiçimci/antropomorfik anlatımların, Allah’ın şanına yakışır bir şekilde anlaşılması/yorumlanması meselesi güncelliğini koruyarak günümüze kadar tartışılagelmiştir. Anlamı kapalı veya farklı mânaları barındırabilen müteşâbih ifadeler, müntesipleri tarafından mezhebî yorumların meşruiyet kazanma alanı olarak da değerlendirilebilmiştir. Muhkem, müteşâbih veya te’vil kavramlarının tanımından müteşâbihlerin hikmetlerine, bir âyetin muhkem/müteşâbih kategoride kabul edilmesi için şart koşulan kriterlerden bu tür ifadelere yüklenen anlamlara kadar birçok meselenin mezhepten mezhebe değişiklik göstermesi bu durumun en somut göstergesi olarak kabul edilmektedir. Konunun daha iyi anlaşılması için öncelikle bu önemli meselelerle ilintili müstakil başlıklar üzerinde duruldu. Akabinde ise çalışma kapsamında incelenen âyetlerde geçen Allah’ın eli, yüzü, gözü, ipi, boyası, deve-si, mekr, istivâ, istihzâ gibi müteşabihler; Mu’tezilî tefsir anlayışının önemli siması Zemah-şerî’nin el-Keşşâf ve Ehl-i sünnet tefsirinde mühim bir kaynak olarak kabul görmüş Râzî’nin Mefâtîḥu’l-ġayb isimli eserleri üzerinden mukayese edildi. Bu mukayese ile mezhebî aidiyetleri olan iki müfessirin, Allah’ın sıfatları konusundaki kelâmî ihtilaflarının, ilgili ayetlerin tefsirine ne kadar yansıttıklarının tespit edilmesi hedeflendi. Mu’tezile, Allah’ın zatı dışın-da hiçbir sıfatının olmayacağı görüşünü temellendirdiği usûl-i hamsenin tevhid prensibinden hareketle söz konusu müteşâbih lafızlara yaklaşırken; Eş’ârîler ise keyfiyetini ve mahiyetini bilemeyeceğimiz bir esas ile Allah’ın bu sıfatlarına anlam yüklemişlerdir. Bu mânada arka plan farklı olsa bile iki ekolün de teşbihe karşı tenzihî bir duruş sergilemelerinden dolayı Allah’ın sıfatları türdeki bu müteşâbih ifadelere çok yakın yorumlar getirmişlerdir. Rü’yetullah meselesinde ise, Zemahşerî Allah’ın görülemeyeceğini, Râzî ise görülebileceğini ispatlamak için aynı âyetleri delil olarak kullanmışlardır. Bu bağlamda çalışmamızı, bu minvaldeki diğer çalışmalardan farklı kılan özellik ise; yeri geldikçe yorumların varsa ön kabullerle/arka planla ilişkisini açıklamaya çalışmamızdır. Tefsir eserlerinde kendisine geniş yer bulan bu konular, günümüzde özellikle akademik çevrede ciddi çalışmaların çıkmasına vesile olmuştur. Bütün bunlar hem bu konunun tazeliğini koruduğunu hem de bu alanda son sözün söylenemeyeceğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Te’vil, Tenzih, Müteşâbih, Mezhep, Rü'yetullah

Kaynakça

• Ahmedzade, Faig. Kâdî Abdulcebbâr’ın Müteşâbih Âyetlere Yaklaşımı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Altun, Fatih - Altun, Reyhan Çağlayan. “Zürkānî ve Ettafeyyiş’in Muhkem ve Müteşâbih ile İlgili Görüşlerinin Karşılaştırılması”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/1 (30 Nisan 2020), 38-67. https://doi.org/10.31121/tader.691549
• Altun, Hilmi Kemal. “Zemahşerî’nin el-Keşşâf Adlı Eserinde Sünnîlere Yönelik Eleştirileri”. 5th Internatıonal Mardın Artuklu Scıentıfıc Researches Conference. Mardin, 2021.
• Altun, Hilmi Kemal. Zemahşerî’nin Kelâmî Görüşleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Askerî, Ebû Hilâl el-el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selim. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-İlmi ve’s-Sekâfe, 1997.
• Arslan, Adnan. “Zemahşerî’nin El-Keşşaf Tefsiri Özelinde Müşâkele Üslûbu”. Edebali İslamiyat Dergisi 2/2 (2018), 125-136.
• Aydın, Ömer. “Haberî Sıfatları Anlama Yolları”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakülte-si Dergisi 1 (2012), 133-158.
• Baltacı, Burhan. “Yûnus 10/26. Âyette Yer Alan ‘Ziyade’ Kelimesinin ‘Ru’yetullah’ Olarak Anlaşılmasında Ehl-i Sünnet İnancının Etkisi”. Dini Araştırmalar Dergisi 8/24 (2006), 293-304.
• Batman, Mustafa Murat. “En’am 6/103. Ayeti Bağlamında Tefsirde Rü’yetullah Tartışmaları: Taberî, Zemahşerî ve Râzî Tefsirleri Örnekliğinde Mukayeseli Bir İnceleme”. Kalemname 6/11 (27 Haziran 2021), 133-151.
• Bayram. “Fahreddin Er-Razî’nin Tefsir-i Kebir’inde Bir Ulumu’l Kur’an Bahsi Olarak Muhkem ve Müteşabih Âyetler”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/2 (2017), 57-71.
• Bayram, İbrahim. “Kelâmcılara Göre Müteşâbih Âyetlerin Hikmetleri”. Trabzon İlahiyat Dergisi 6/2 (30 Aralık 2019), 75-115. https://doi.org/10.33718/tid.560982
• Bedir, Lokman. “Ru’yetullahla İlgili Âyetlerin Bağlam Esaslı Değerlendirilmesi”. Hikmet Yurdu Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 13/25 (2020), 61-88.
• Bıyıkoğlu, Yakup. “İlk Dönem Eş‘arî Kelâmında Müteşâbih Âyetlerin Te’vili Sorunu”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 20/1 (15 Haziran 2016), 365-408. https://doi.org/10.18505/cuifd.39022
• Bildirici, Bahreddin. Çağdaş Tefsir Kaynaklarında Rü’yetullah Konusu. Van: Van Yü-züncü Yıl Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Zü-heyr b. Nâsır en-Nâsır. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 23. Basım, 2012.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd el-. es-Sıhâh. thk. Ahmed Abdulgafur Attar. Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melayin, 1990.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. et-Taʿrîfât. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1. Basım, 1997.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf el-. Kitâbü’t-Taʿrîfât. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yayınları, 1. Baskı., 1997.
• Çetin, Metin. “Fahreddin Râzî’nin Tefsirinde Rü’yetullah Yaklaşımı”. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/2 (2020), 173-195.
• Dağ, Mehmet. “Zemahşerî Özelinde Kur’an’ın Mutezilî Yorumuna Eleştiriler -Ekmelüddîn Bâbertî Örneği”. Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 67-91.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 14. Basım, 2011.
• Duman, M. Zeki. “Kur’an’da Müteşâbihat”. Bilimname 9/3 (2005), 13-37.
• Duman, M. Zeki. “Müteşâbihâtın Te’vili”. Bilimname 3/9 (2005), 39-54.
• Durmuş, Zülfikar. “Mu’tezilî Müfessir Zemahşerî’nin Muhkem ve Müteşâbih’e İlişkin Görüşlerinin Analitik İncelemesi”. Marife 3/3 (2003), 259-273.
• Durmuş, İsmail. “Müşâkele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/154-155. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed el-Firuzabadi. Kâmûsû’l-Muhît Tercümesi. çev. Mütercim Asım Efendi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. Basım, 2013.
• Enver Apa. “‘Müteşabih Ayetler’ Kavramı Hakkında Tarih ve Semantik Bir İnceleme”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 151.
• Erkol, Ahmet. “Nassın Anlaşılmasında Te’vil ve Müteşabih Sorunu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları 8/2 (2006), 199-226.
• Er-Râzî, Fahreddin. Allah’ın Aşkınlığı -esâsu’t - takdîs fî ilmi’l -kelâm. çev. İbrahim Coşkun. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-. Kitâbü’l-Ayn. thk. Abdulhamid Hindavi. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Günümüz İslâm mezhepleri. İzmir: İzmir İlâhiyât Vakfı yayınları, 2008.
• Fîrûzâbâdî, Ebû’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-Muhît. thk. Enes Muhammed eş-Şâmî, Zekeriyyâ Câbir Ahmed. Kahire: Dârü’l-Hadis, 1. Baskı., 2008.
• Güler, Hatice. Âl-i İmrân Sûresi 7.Âyeti Bağlamında Müteşâbihâtın Kapsamı ve Yorumu Sorunu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2008.
• Güven, Mustafa. “Hakikat ve Mecaz Bağlamında Müteşâbih Bir Kavram Olarak ‘İstivâ’”. Hikmet Yurdu Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 3/6 (2010), 175-192.
• Güven, Mustafa. “Kur’ân’ın Anlaşılmasında Müteşâbihat Problemi ve Te’vil”. Hik-met Yurdu Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 3/5 (2010), 293-321.
• Güllüce, Veysel. “Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’a Müşâkele Yoluyla İsnad Edilen İfadele-rin Değerlendirilmesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (30 Haziran 2006), 41-62.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dârü’s-Sadır, 1. Basım, 1882.
• Işıcık, Yusuf. “Kur’anda Temel İki Kavram: Te’vil ve Müteşabih”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/13 (2002), 15-34. https://dergipark.org.tr/tr/pub/neuifd/issue/19707/210542
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar. çev. Selâhattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 6. baskı., 2018.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Tanrı ve İnsan. çev. M. Kürşat Atalar. İstanbul: Pınar Yayıncılık, 6. Baskı., 2018.
• Kādî Abdülcebbâr, Kādî Abdülcebbâr b. Ahmed - Çelebi, İlyas. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 1. baskı., 2013.
• Kara, Mehmet. “Müteşâbih Âyetlerin Te’vilinin Bilinip Bilinememesi ile İlgili Yo-rumların Oluşmasında Âl-İ İmrân Sûresi 7. Âyetteki Vakf Yerinin Rolü”. Mü-tefekkir 8/15 (2021), 143-163.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 6. baskı., 2017.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Karatay, Yusuf. “el-En’âm 6/103. Âyet Bağlamında Ru’yetullah Meselesi”. Karade-niz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/2 (31 Aralık 2017), 161-181.
• Özmen, Kerim. İmam Mâtürîdî ve Kādī ‘Abdülcebbâr’ın Tefsirlerinde Yüce Allah’a Dair Müteşâbihlerin Yorumu. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Kırbaşoğlu, Mehmet Hayri. “Müteşâbihat Konusundaki Yaklaşımların Değerlendirilmesi ve Yeni Bir Yaklaşım Önerisi”. Bilgi Vakfı Yayınları, 363-374.
• Koçyiğit, Talât. Kur’an ve Hadiste Rü’yet Meselesi. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Yayınlar, 1974.
• Marifet, Muhammed Hadi. “Muhkem ve Müteşâbih Ayetler”. Misbah Dergisi 7/14 (2018), 55.
• Pınarbaşı, Muhammed Mustafa. İbn Teymiyye’de Muhkem ve Müteşabih Anlayışı. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Serdar, Murat. Kelam Tarihi. Kayseri: Kelamiyat, 1. Basım, 2012.
• Narol, Süleyman. Mezhep Mensubiyetinin Kur’ân’ı Anlamaya ve Yorumlamaya Etkisi (Eş’ariyye ve Mu’tezile Örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.
• Oral, Osman. “Mâtürîdî ve Kâdî Abdülcebbâr’a Göre Rü’yetullah Sorunu”. Oş Devlet Ünıversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi 29 (2020), 71-98.
• Önen, Hacı. “İbn Kesir ve Taberî’nin Muhkem-Müteşabih ile İlgili Görüşlerinin Mukayesesi”. Ekev Akademi Dergisi 18/60 (2014), 309-320.
• Önen, Hacı. “İbn Kesir ve Taberî’nin Muhkem-Müteşabih İle İlgili Görüşlerinin Mukayesesi”. Ekev Akademi Dergisi 18/60 (2014), 309.
• Özbuğday, Şükrü. “Kur’an-ı Kerim’deki Muhkem-Müteşabih Ayrımının İncelikle-ri”. Diyanet İlmi Dergi 35/3 (1999), 27-38.
• Özmen, Kerim. İmam Mâtürîdî ve Kâdî Abdülcebbâr’ın Tefsirlerinde Yüce Allah’a Dair Müteşâbihlerin Yorumu. İstanbul, Doktora Tezi, 2018.
• Öztürk, Mustafa. “Mu’tezile ve Tefsir”. Marife 3/3 (2003), 83-107.
• Öztürk, Mustafa. “Müteşabih Kavramı Bağlamında “Tefsir Usûlü’’Nün (Ulûmü’l-Kur’ân) Mahiyeti ve Pratik Değeri Üzerine Bir İnceleme”. Bilimname 2008/2 (2008), 29-46.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsirde Fahreddin er-Râzî”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin Er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. 279-346. 165. İstanbul: İsam Yayınları, 2013.
• Pakiş, Ömer. “Rü’yetullah ile İlişkilendirilen Âyetlerin Mu’tezilî Okuma Biçimi (Kādī Abdülcebbâr ve Zemahşerî Örneği)”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi 0/21 (2014), 55-79.
• Pi̇şgi̇n, Yasin. “Kur’an’a Göre Akıl-Gayb İlişkisi Bağlamında Mana Yönünden Müteşabih Ayetlerin Tevili Meselesi”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 29 (01 Aralık 2012), 105-136. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sduifd/issue/48332/611875
• Polat, Selahattin. HadisAraştırmaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 3. Baskı., 2011.
• Râgıb el-İsfahânî. Müfredât / Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. Mehmet Yolcu - Abdulbaki Güneş. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Râzî, Fahruddîn er-. Mefâtîḥu’l-ġayb. ed. Ahmet Hikmet Ünalmış. çev. Suat Yıldırım vd. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2002.
• Sahiron Syamsuddin. “Âl-İ İmrân Suresi’nin 7. Âyetindeki Muhkemât ve Müteşa-bihât’a İlişkin Taberî ve Zemahşerî’nin Görüşlerinin Analitik Bir İncelemesi”. çev. Zülfikar Durmuş. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/3 (2002), 265.
• Sancar, Faruk. “Selef Geleneğinde Fahreddin Er-Râzî’ye Yöneltilen Metodik Eleştiriler”. İslâm Düşüncesinin Dönüşüm Çağında Fahreddin Er-Râzî. ed. Ömer Türker - Osman Demir. 579-601. 165. İstanbul: İsam Yayınları, 2013.
• Semîn el-Halebî, eş-Şeyh Ahmet b. Yusuf b. Abdiddâim el-Ma’rûf bi’s-Semîn es-. Umdetü’l-Huffâz fî Tefsiri Eşrafi’l-Elfâz. thk. Muhammed Basıl Uyunü’s-Sûd. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l- Kutubi’l- İlmiyye, 1996.
• Soysaldi, Mehmet. “Kur’an-ı Kerim’de Müşâkele Sanatı”. İslami Araştırmalar Dergisi 28/1 (2017), 1-11.
• Sönmez Kutlu vd. İslam Düşünce Ekolleri Tarihi. ed. Hasan Onat. Ankara: Ankuzem, 1. Basım, 2006.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdürrahmân b. Muhammed es-. El-İtkân Fî Ulûmi’l Kur’ân. çev. Sakıp Yıldız, Hüseyin Avni Çelik. 2 Cilt. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 1. Basım, 1987.
• Şerafeddin Gölcük - Süleyman Toprak. Kelam Tarih-Ekoller-Problemler. Konya: Tekin Kitapevi, 6. Basım, 2010.
• Şimşek, M. Sait. Günümüz Tefsir Problemleri. Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 11. baskı., 2013.
• Taberî, İbn Cerîr et-. Taberî Tefsiri. çev. Kerim Aytekin - Hasan Karakaya. 9 Cilt. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1996.
• Tehânevî, Muhammed A’lâ b. Alî b. Muhammed Hâmîd el-Fârûkî et-. Keşşâfü Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm. Beyrut: Mektebetü Lübnân Naşirûn, 1. Basım, 1996.
• Tok, Fatih. “Ebû Hanîfe’nin Müteşâbih Âyetlere Yaklaşımı”. ESOGÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2014), 17.
• Günal, Tuğba. ‘Müteşâbih’ Kavramının Kelam Literatüründeki Anlam Ve Değeri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Türkmen, Hasan. “Zemahşerî’nin Ru’yetullah Görüşü Üzerine Bir Deneme”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/16 (31 Aralık 2019), 171-193.
• Yağmur, Oğuzhan Şemseddin. Zemahşerî’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi (Keşşâf Örneği). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 2019.
• Yerinde, Adem. “Belagat İlminde Müşâkele Sanatı”. Usul İslam Araştırmaları 30/30 (01 Aralık 2018), 7-30.
• Yılmaz, Enes. Selefiyye’nin Te’vil Anlayışı İbn Akîl Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversi-tesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Yılmaz, Hasan. “Semantik Analiz Yönteminin Kur’an’a Uygulanmasına Dair”. Ta-rihten Günümüze Kurʾan İlimleri ve Usûlü. ed. Bilal Gökkır. 363-380. İstanbul: İlim Yayma Vakfi, Kurʾan ve Tefsir Akad, 1. baskı., 2009.
• Işıcık, Yusuf. “Kur’an’da İki Temel Kavram: Te’vil ve Müteşâbih”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/13 (2002), 15.
• Zebîdî, Ebû’l-Feyz Muhammed el-Murtaza b. Muhammed b. Abdirrezâk el-Bilgrâmî ez-. Tâcu’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmus. Kuveyt: Mektebetü Hüküme-ti’l-Kuveyt, 1. Basım, 2000.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hārizmî. el-Keşşaf. ed. Murat Sülün. çev. A. Enes Ateş vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eser-ler Kurumu Başkanlığı, 1. Baskı., 2016.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hārizmî. Esâsü’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsıl Suûd. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-. El-Burhân Fî Ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazim ez-. Menahilü’l-İrfan fi Ulumi’l-Kur’an. thk. Fevvaz Ahmed Zümerli. Beyrut: Kitabü’l-Arabi, 1. Baskı., 1995.