Türkçede Göç: Sözcükler ve Kavramlar

Year 2021, Volume: 1 Issue: 1, 90 - 119, 30.11.2021

Dursun Ayan

Abstract

Bu çalışmada Türkçede göç olgusunu anlatan sözcükler ile kavramların bir dökümü verilmiştir. Türkçede “göç” için doğrudan göç kavramı kullanıldığı gibi diğer dillerden ödünçlenen kavramalar da kullanıldığı için kavramların alındığı diller belirtilmiştir. Bu nedenle, öncelikle, sözcük ve kavramlar Türk dilinin tarihi ve etimolojik sözlükleri (Drevneturkskiy Slovar, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Codex Cumanicus) ile eski metin çalışmalarından (Mukaddimetü’l Edeb. Kutadgu Bilig) derlenmiştir. Göçün tarih boyutu dikkate alındığında özellikle Osmanlı dil sözlüklerine (Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat ve Kamus-ı Türkî), göç tarihi araştırmalarına baş vuruluş ve ilgili kavramlar söz dağarcığına dahil edilmiştir.

Türkçe yayınlanan telif ve çevri sosyoloji sözlükleri eski ve yabancı dilden kavramları bugüne bağlaması bakımından önemli görülmüş ve güncel göç kavramlarına eklenmiştir. Özel göç sözlüklerindeki kavramlar ile göç araştırmalarında kendini gösteren kavramlar bu çalışmanın son sözcük öbeğini oluşturmuştur.

Çalışma göç kavramı eşliğinde sözlüklere ve yayınlara yapılan bir tür yolculuk olarak dikkate alınmalıdır. Bu yolculukta felsefeden yol metaforu (homo viator) ve tarihten göç örnekleri göçü bir anlam çerçevesine koymaya yardımcı olacaktır. Çalışma göçün sözlükler ile toplum arasındaki ilişkisini kurmaya çalışırken sosyolengüistik bir amaç gütmüştür. Ayrıca göçe ilişkin bilginin toplumsal ve hukuki dönüşümünü göstermeye çalışmıştır. Diğer bir amaç sosyolojik muhayyile (imgelem) oluşturmak için leksiyografik verilere dikkat çekerek sosyolengüistik bir tarz denemektir.

Sözlükler toplumdaki duygu, düşünce ve deneyimlerin dildeki izdüşümlerini göstermektedir. Bu çalışma ayrıca göç sözcüğünün göç kavramına evrilmesinin tarihi bir öyküsüdür. Çünkü, gündelik dil ile bilimsel dil arasındaki ilişki farklı görünümleri ile kendini gündelik hayata bilgi sosyolojisi ve sosyolengüistik olarak yansıtmaktadır.

Bu çalışmanın göç tanımı vermek ve göç sözlüğü olma amacı yoktur. Sonuç kısmında, sadece, kısa bir kavram sınıflandırma taslağı oluşturulmuştur. Zihin ve duygu dünyamızdaki göç tahayyülü tarihi ve güncel göçlerle buluşmaya yazgılı gözüküyor. Farklı bir sosyoloji patikasında iddialı olmayan birkaç adım atmak için bu çalışmada dil ile sosyolojinin socio-historique yoldaşlığına öykünülmüştür.

Keywords

Göç, Sosyolengüistik, Türkçe, sözlük, Osmanlı, Homo Viator

References

• Akdağ, M. (1975). Türk halkının dirlik ve düzenlik kavgası. Ankara: Bilgi.
• Akdemir, S. (2009). Son çağrı Kur’an, Ankara: Ankara Okulu.
• Alkar, E. & Atasoy, E. (2019). Türkçe literatürde göç çalışmalarının bibliyografyası. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6/4, 2231–2265.
• Argunşah, M. & Güner, G. (2015). (haz.), Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ayan, D. (1999). Osmanlı'da ideoloji izleri: Folklor ve edebiyattan örnekler. Düşünen Siyaset, Sayı. 7-8, Ağustos/ Eylül-1999, 101–146.
• Ayan, D. (2017). Türk Halk Türkülerinde Sevgili’in “Yol” Algısı Nasıl Bir Bilgiye Dayanmaktadır? Bir Metafor Olarak Yol ve Yolculuk, (Ed. İ. Şahin-D. Pepe), İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 143–158.
• Aydemir, Ş. S. (1959). Suyu Arayan Adam, Ankara: Öz Yayınları.
• Aydın, İ. H. (2006). Bir Felsefî Metafor “Yolda Olmak”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VI 2006 (4), 9-22.
• Barkan, Ö. L. (2021). İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri [Nüfus ve İskân Meselelerine Dair Toplu Çalışmalar], İstanbul: Ötüken.
• Bayraktar, F. (2017). Homo viator, Bir Metafor Olarak Yol ve Yolculuk, (ed. İbrahim Şahin-Deniz Pepe), İstanbul: Doğu Kütüphanesi, ss.197-202.
• Benbassa, E.-Rodrigue, A. (2001). Türkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi, (14.- 20. Yüzyıllar) İstanbul: İletişim.
• Bertram, D. Poros, V. M. ve Monforte, P. (2019), Göç Meselesinde Temel Kavramlar, (çev. I. Ağabeyoğlu Tuncay), (2. Baskı), Ankara: Hece.
• Beydilli, K. Tehcir, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Birleşmiş Milletler 1951 Cenevre Sözleşmesi, https://koordinasyonplatformu.org/content/files/2019/10/ filesp4y8YFbgJ6ZT8nXLo7lV.pdf
• Borlandi, M.,Boudon, R.,Cherkaoui, M. Valade, M. B. (2011). Sosyolojik Düşünce Sözlüğü, (çev. Bülent Arıbaş), İstanbul: İletişim.
• Cevdet Paşa (1964). Tezakir (21-39), (Haz. Cavid Baysun), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Clauson, EDPT. Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, London: Oxford Press.
• Çadırcı, M. (1991). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Çağlar, T. (2018). Göç Çalışmaları İçin Kavramsal Bir Çerçeve, Toros Üniversitesi İİSBF Sosyal Bilimler Dergisi, 5/8, 26-49.
• Çokuğraş, I. (2016). Bekâr Odaları ve Meyhaneler (1789-1839), İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Demir, A. (2021). Klasik Dönem Örneklemeleriyle Osmanlı’da Göç ve Göçmenler, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2009). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 29. Baskı, Ankara: Aydın Yayınları.
• DPT (2006). Türkiye Göç ve Yerinden Olmuş Nüfus Araştırması (TGYONA), Ankara: Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı.
• Drevneturkskiy Slovar (1968). (ed. Nadalyev-Nasılov-Tenişev-Sçarbek), Leningrad. Erdem, U. (2018). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Muhacir Komisyonları ve Faaliyetleri (1860-1923), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Erdoğan, M. M ve Kaya, A. (2015). Türkiye’nin Göç Tarihi: 14.Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler, İstanbul: Bilgi Üniversitesi.
• Erkal, E. M. Baloğlu, B.ve Baloğlu, F. (1997). Ansiklopedik Sosyoloji Sözlüğü, İstanbul: Der Yayınları.
• Ertuğrul, G. (2016). British migrants in the Turkish countryside: lifestyle migration, loss of social status and finding ‘true life’ in difference, ODTÜ Gelişme Dergisi, 43(2), 475- 496.
• Ertuğrul, G. (2017). Beyazlık ve Göç. Mülkiye Dergisi, 41(2), 71-98.
• Eyuboğlu, İ. Z. (1988). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, (2. Basım), İstanbul: Say Yayınları.
• Galanti, A. (1995). Türkler ve Yahudiler, İstanbul: Gözlem Yayınları.
• Giddens, A. ve Sutton, Philip W. (2014). Sosyolojide Temel Kavramlar, (yay. haz. ve çev. Ali Esgin), Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Göç İdaresi Genel Müdürlüğü. T.C. İçişleri Bakanlığı (2013), 10-11.
• Gökçe, B. (1976). Gecekondu Gençliği, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Güleryüz, N. (1993). Türk yahudileri tarihi, İstanbul: Gözlem Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2009). Anadolu’da aşiretler, cemaatler, oymaklar, Ankara:1453-1650 Türk Tarih Kurumu.
• Hançerlioğlu, O. (1986). Toplumbilim Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Heper, M. (1978). Gecekondu Policy In Turkey. İstanbul: Boğaziçi University Publications.
• İnan, C. E. (2016). Türkiye’de Göç Politikaları: İskân Kanunları Üzerinden Bir İnceleme, Göç Araştırmaları Dergisi, 2016, 2(6), 10-33.
• İpek, N. (1999). Birinci dünya savaşı esnasında karadeniz ve doğu anadolu’da cereyan eden göçler, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 12(1), Mayıs, 160-224.
• KAFDAV.http://osmanliarsiv.kafdav.org.tr/index.php. (erişim tarihi: 10 Şubat 2021)
• Karakaya, E. ve Turan, A. H. (2006). Türkiye'ye yabancı emekli göçü: Didim'in yeni sakinleri ve bölgeye ekonomik etkileri, İktisat-İşletme-Finans, 21(246), 122-132.
• Karpat, K. H. (1976). The Gecekondu: Rural Migration and Organization, Cambridge: Cambridge University Press.
• Kasapoğlu, A. (2016). Uygulamalı İlişkisel Sosyoloji. İstanbul: Yeni İnsan Yayınevi.
• Keleş, R. (1983). 100 soruda Türkiye’de Şehirleşme, Konut ve Gecekondu, 3. Baskı, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Kızılçelik, S. ve Erjem, Y. (1992). Açıklamalı sosyoloji terimleri sözlüğü, Konya: Güney Ofset.
• Kitab-ı Mukaddes. (1991). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Koçoğlu, V. (2006). “An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish (EDPT)”in Söz Dizini, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies, yıl. 2006, 6(1), 111-149.
• Kutsal Kitap (2001). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Kütükoğlu, M. Mürur tezkiresi, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü, (çev. O. Akınhay-D. Kömürcü), Ankara: Bilim ve Sanat Yayınevi.
• Nudralı, F. Ö. (2007). The Experıences of British Citizens in Didim A Coastal Town in Turkey: A Case of Lifestyle Migration, Master Thesis, Department of Sociology Middle East Technical University, Ankara.
• Orhonlu, C. (1987). Osmanlı İmparatorluğunda aşiretlerin iskanı, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Ozankaya, Ö. (1975). Toplumbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ozankaya, Ö. (1995). Temel Toplum Bilimleri Sözlüğü, İstanbul: Cem Yayınları.
• Ögel, B. (1985). Tük Kültür Tarihine Giriş-I, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Önkal, Ahmet, Hicret, TDV İslam Ansiklopedisi.
• Öztürk, A. O. (2001). Almanya Türküleri: Türk Göçmen Edebiyatının Sözlü Öncü Kolu. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü-I, İstanbul: MEB Yayınları.
• Renan, E. (2015). Dilin Kökeni Üzerine, (çev. Atakan Altınörs), (ikinci baskı), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Seyrek, A. M. (2018). Sosyoloji Sözlüğü, İstanbul: Yediveren.
• Sümer, F. (2019), Eski Türklerde Şehircilik, (4. Baskı), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Şahin, B. (2015). Türkiye’den batı avrupa’ya işçi göçünün sosyolojik çalışmalara yansımaları, Sosyoloji Konferansları/Istanbul, Journal of Sociological Studies, 0(52), 609-654.
• Şemseddin Sami (2021). Kâmûs-i türkî (Türkçe Alfabeye Göre Sıralanmıştır), İstanbul: Alfa.
• Şenyapılı, Ö. (1977). Kentlileşen köylüler. İstanbul
• Şenyapılı, T. (1985). Ankara Kentinde Gecekondu Gelişimi: 1923-1960, Ankara: Batıkent Konut Üretim Kooperatifleri Birliği. TDK, Divanü Lügat-it Türk Dizini (1972), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TDK, Türkçe Sözlük (2011). (11. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TDK, Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yay., (12 cilt), Ankara. (farklı tarihlerde baskıları yapılmıştır). 1963-1968. (1993).
• TDK, Tarama Sözlüğü. (1972). Ankara: Türk Dil Kurumu Yay., (8 cilt), Ankara. (farklı tarihlerde baskıları yapılmıştır), (1972, 1983, 1993,2009).
• TDK, Yeni Tarama Sözlüğü. (1983). (Düzenleyen: Cem Dilçin), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TDK, Divanü Lûgat-it Türk Dizini (1972). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tietze TETTL, Tietze, A. (2018). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Ankara: TÜBA.
• Tevfik, İ. (2017). İnsan ve Mekân Yüzüyle Mübadele, (3. Baskı), İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Tolan, B. (1977). Büyük Kent Sorunlarına Toplu Bir Bakış, Ankara: AİTİA Yayını.
• Toparlı, R.Vural, H. ve Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uluslararası Göç Örgütü. (2019). Göç Terimleri Sözlüğü, (ed. R. Perruchoud ve J. Redpath – Cross). https:// publications.iom.int/system/files/pdf/iml31_turkish_2ndedition.pdf (erişim tarihi: 10 Şubat 2021).
• Unat Abadan, N. (2006). Bitmeyen Göç, Konuk İşçilikten Ulus-Ötesi Yurttaşlığa, İstanbul: Bilgi Üniversitesi.
• Ülken, H. Z. (1969). Sosyoloji Sözlüğü, İstanbul: Milli Eğitim Talim ve Terbiye Dairesi.
• Üner, S. (1972). Nüfusbilim Sözlüğü, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Ürek, O. (2006). Sartre’ın İnsanı ve Tarihi Anlama Metodu: Diyalektik Anlama, Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 2006, (1), ss.25-36. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/803587 (erişim tarihi: 10 Şubat 2021).
• Yalçın, K. (2001). Emanet Çeyiz: Mübadele İnsanları, (3. Baskı), İstanbul: Doğan Kitap.
• Yıldırım, O. (2006). Diplomasi ve Göç, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yörükân, T. (1968). Gecekondular ve Gecekondu Bölgelerinin Sosyo-Kültürel Özellikleri. Ankara: İmar ve İskân Bakanlığı, Mesken Genel Müdürlüğü, Sosyal Araştırma Dairesi, Sosyal İncelemeler I.
• Yûsuf Has Hâcib (1988), Kutadgu Bilig-II, çeviri, (Reşit Rahmeti Arat), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Yûsuf Has Hâcib (2008), Kutadğu Bilig: Metin, (Haz. Mustafa Kaçalin), Kültür Turizm Bakanlığı. e-kitap, 2008. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10716,yusufhashacibkutadgubiligmustafakacalinpdf.pdf?0. (erişim tarihi: 10 Şubat 2021).
• Yûsuf Has Hâcib. (1991). Kutadgu Bilig-I, Metin, (Reşit Rahmeti Arat), 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Zamahşarî, (1993). (Ebul Kâsım Cârullâh Muhammed bin Omer bin Muhammed bin Ahmed ez Zamahşarî), Mukaddimetü’l edeb, hvârizm türkçesi ile tercümeli şuşuter nüshası, Haz.: Nuri Yüce, Ankara: Türk Dil Kurumu.