The Relation of Concepts in Nahju’l-Farādìs

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 4, 155 - 193, 30.12.2022

Oğuz Ergene

https://doi.org/10.29228/ijlet.66362

Öz

Relation of concepts, relevance, ownership, belonging, specificity, equality, similarity, contrast, proximity, approximation, etc.
realized through the ties established within the framework. These ties show the relevance of the concepts and the relationships
established between the concepts in direct or indirect ways. The concretization of the relations between the concepts in the
language is provided by the structural and semantic possibilities of the language. In this study, which aims to determine the way
of relation the concepts in Nahju’l-Farādìs, one of the Khwarazm Turkish texts, and the language units in this function, Turkish,
Arabic, Persian language units that make the relations were determined and exemplified by using the data obtained by scanning
the work; the ways and linguistic possibilities of relations are examined with examples. In the study, the relations between the
concepts were based on the human element and the determined examples were divided into two groups, as the relations formed
with the concept of human and with concepts other than human, with a classification in this direction. The relations shaped by
the concept of human are related to humans or are established with elements within this scope; at least one of the related and
related elements is human or human-specific concepts. In relations shaped by concepts other than human beings, the concepts in
question or the elements created with them take place; the related or the related are not both human being, human characteristic,
situation, etc. Turkish elements that make or contain relations in the directions specified in Nahju’l-Farādìs include inflectional
and derivational affixes, words and word groups. Arabic and Persian items with similar functions are composed of some words
and possessive construction in different classes and organizations where various suffixes can be used.

Anahtar Kelimeler

Concept, semantics, linguistics, Khwarazm Turkish, Nahju’l-Farādìs

Nehcü’l-Ferâdîs’te Kavramların İlişkilendirilmesi

Öz

Kavramların ilişkilendirilmesi, ilgi, sahiplik, aitlik, özgülük, eşitlik, benzerlik, karşıtlık, yakınlık, yaklaşıklık vb. çerçevesinde kurulan bağlarla gerçekleşmektedir. Bu bağlar, kavramların ilgilerini, kavramlar arasında doğrudan ya da dolaylı yollarla kurulan ilişkileri gösterir. Kavramlar arasındaki ilişkilendirmelerin dilde somutlaşması ise dilin yapısal ve anlamsal olanaklarıyla sağlanır. Harezm Türkçesi metinlerinden Nehcü’l-Ferâdîs’teki kavramların ilişkilendirilme biçimlerini ve bu işlevdeki dil birimlerini belirlemeyi amaçlayan bu çalışmada, eserin taranmasıyla elde edilen veriler kullanılarak ilişkilendirmeleri gerçekleştiren Türkçe, Arapça, Farsça kökenli dil birimleri belirlenmiş ve örneklendirilmiş; ilişkilendirmelerin hangi yollarla ve dilsel olanaklarla sağlandığı örneklerle irdelenmiştir. Çalışmada, kavramlar arasındaki ilişkilendirmelerde insan ögesi temel alınmış ve belirlenen örnekler, bu doğrultuda bir sınıflandırmayla insan kavramıyla ve insan dışındaki kavramlarla biçimlenen ilişkilendirmeler olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. İnsan kavramıyla biçimlenen ilişkilendirmeler, insanla ilgili olmakta ya da bu kapsamdaki ögelerle kurulmakta; ilişkilenen ve ilişkilendirilen ögelerden en az birini insan ya da insana özgü kavramlar oluşturmaktadır. İnsan dışındaki kavramlarla biçimlenen ilişkilendirmelerde ise söz konusu kavramlar ya da bunlarla oluşturulan ögeler yer alır; ilişkilenen ya da ilişkilendirilenin her ikisi de insan, insana ait bir özellik, durum vb. değildir. Nehcü’l Ferâdîs’te belirtilen doğrultularda ilişkilendirmeler yapan ya da içeren Türkçe ögeler arasında çekim ve yapım ekleri, sözcükler ve sözcük grupları yer almaktadır. Benzer işlevdeki Arapça ve Farsça ögeler ise türlü eklerin de kullanılabildiği farklı sınıf ve kuruluşlardaki kimi sözcüklerden ve ad tamlamalarından oluşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kavram, anlam bilimi, dil bilimi, Harezm Türkçesi, Nehcü’l-Ferâdîs

Kaynakça

• Aksan, D. (2015). Her yönüyle dil ana çizgileriyle dilbilim 1. 2. 3. ciltler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 439.
• Alyılmaz, S. (2018). Türkçede birden fazla anlam ögesiyle (sentaktik yolla) kavramların işaretlemesi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 3(1), 11-25.
• Aşcı, M. (2019). Harezm Türkçesinde söz yapımı (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-ferÀdìs, uştmaòlarnıÆ açuú yolı (cennetlerin açık yolu) III (dizin-sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 518.
• Ata, A. (2016). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları No: 395.
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 528.
• Bayraktar, N. (2017). Türkiye Türkçesinde çokluk ekinin işlevleri. M. Ölmez, T. Çulha, K. Özçetin (Haz.), Doğumunun 60. yılında Mustafa S. Kaçalin armağanı, Dîvânu Lugâti’t-Turk’ten Senglah’a Türkçe (s. 285-292). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Boz, E. (2013). Türkiye Türkçesi biçimsel ve anlamsal işlevli biçimbilgisi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Boz, E. (2021). Dilbilgisel ulamların biçimsözdizimsel işaretleyicileri: çatı ulamı örneği. E. Boz ve F.
• Karademir (Ed.), Prof. Dr. Sadettin Özçelik armağanı (s. 95-101). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Eckmann, J. (2004). Nehcü’l-ferÀdìs, uştmaòlarnıÆ açuú yolı (cennetlerin açık yolu) I. metin, II. tıpkı basım. S.
• Tezcan ve H. Zülfikar (Yay.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 518.
• Eker, S. (2019). Çağdaş Türk dili. Ankara: Grafiker Yayınları: 7.
• Ergin, M. (1985). Türk dil bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Güz, N., Huber, E., Senemoğlu, O. ve Öztokat, E. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. B. Vardar (Yön.). İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• Kalsın, Ş. (2013). Harezm Türkçesi grameri -isim- (Memluk Kıpçak ve Kuman Kıpçak Türkçesiyle karşılaştırmalı). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları: 1049.
• Karahan, L. (2008). Türkçede söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları: 58.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 827.
• Özkan, M. ve Tören, H. (2012). Osmanlı Türkçesi II. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Özmen, M. (2013). Türkçenin sözdizimi. Adana: Karahan Kitabevi.
• Şimşek, A. (2006). Kavramların öğretimi. A. Şimşek (Ed.), İçerik türlerine dayalı öğretim (s. 27-70). Ankara: Nobel Yayın No: 1013.
• Timurtaş, F. K. (1995). Tarihî Türkiye Türkçesi araştırmaları III, Osmanlı Türkçesi grameri. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım.
• Türkiye Bilimler Akademisi. (2011). Türkçe bilim terimleri sözlüğü sosyal bilimler. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Üstünova, K. (2018). Türkiye Türkçesi ad işletimi (biçim bilgisi). Bursa: Sentez Yayıncılık.
• Yıldırım, A. ve Şimşek, H. (2016). Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.
• Yüceol Özezen, M. (2020). Türkiye Türkçesinde ara-orta kavramlarının dilbilgiselleşmesi. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 5(1), 108-135