16.YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE ANLAM DEĞİŞMELERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Year 2018, Issue: 1, 1 - 31, 30.12.2018

Burhan Baran

Abstract

Canlı bir varlık olan
dil, hem biçim hem anlam yönünden değişmeler yaşayan bir unsurdur. Kullanılan
araç gereçlerdeki gelişmeler, inançların ve yaşam koşullarının değişmesi, başka
dillerden etkilenmeler, savaşlar, göçler dili değişime uğratan etkenlerden
bazılarıdır.  Bu değişimlere paralel
olarak bir dil birimi olan sözcüklerde de anlam değişmeleri kapsamında anlam
daralması, anlam genişlemesi, başka anlama geçiş gibi anlam olayları meydana
gelmektedir. Anlam daralması, sözcüklerin zaman içinde bir veya birkaç anlamını
yitirmesi ya da genel anlamdan özel anlama geçmesi; anlam genişlemesi,
sözcüklerin zamanla yeni anlamlar kazanması veya özel anlamdan genel anlama
geçmesi; başka anlama geçiş ise sözcüklerin var olan anlamlarının zaman içinde
değişmesi demektir. Bir süreç içinde meydana gelen bu anlam değişmeleri art
zamanlı olarak incelenir.

            Dil ve edebiyat çalışmalarında
sözcüklerin anlam bakımından geçirdiği değişimleri görmek, incelenen metni
doğru anlama ve yorumlama bakımından oldukça önemli bir husustur. Biz de art
zamanlı anlam değişmelerinin tespit edilmesinin önemine binaen bu makalemizde
16. yüzyıla ait olan ve mensur Yusuf kıssası ile manzum dinȋ hikâyelerden
oluşan Cevahirü’l-Ahbar fi Hasayili’l-Ahyar adlı bir yazma eseri esas alıp bu
eserde geçen bazı kelimelerin günümüz Türkiye Türkçesine kadar geçirdiği anlam
değişmelerini sunacağız. Ancak sadece bu esere bağlı kalmayarak Dede Korkut,
Marzubanname, Harneme, Tarama Sözlüğü, Derleme Sözlüğü, Kamus-ı Türki,
Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Lehçe-i Osmani ve Türkçe Sözlük’ten de örnekler
vereceğiz. Makalemiz 16. yüzyıldan günümüze anlam değişmeleri konusunda bir
inceleme örneğidir.

ABSTRACT

As a living
organism, language undergoes changes both in form and meaning. Developments in
the tools and equipments people use, changing beliefs and living conditions,
exposure to other languages, wars and migrations are some of the factors that
cause changes in language. In line with these changes, also words, as a unit of
language, go through semantic events such as semantic narrowing, semantic
extension and semantic shift as part of semantic changes. Semantic narrowing
refers to a type of semantic change by which a word loses one or multiple
meanings, or shifts to a specific meaning from general meaning over time;
semantic extension refers to the process through which words gain new meanings,
or shifts to general meanings from specific meanings over time; and semantic
shift refers to a change in the meaning of a word over time. These semantic
changes occurring within a process are analysed diachronically.

In linguistic and
literary studies, identifying the semantic changes that words undergo is highly
important to understand and interpret texts correctly. Considering the
significance of identifying diachronic semantic changes, this paper analyses a
manuscript called Cevahirü’l-Ahbar fi
Hasayili’l-Ahyar that was written in the 16^th century and
contains the parable of Joseph written in prose as well as poetic religious
stories, and reveal the semantic changes that some of the words in this
manuscript underwent until the present day Turkey Turkish. However, the study
does not stick to only this work and also presents examples from Dede Qorqud,
Marzubanname, Harname, Tarama Dictionary, Compilation Dictionary, Kamus-ı
Türki, Ottoman Turkish-Turkish Dictionary, Lehƈe-i Osmanî and Turkish
Dictionary. The paper provides an analysis of semantic changes since the 16^th
century to the present day.    

 

Keywords

16.yüzyıl, Türkiye Türkçesi, anlam değişmeleri.16th century, Turkey Turkish

AN ANALYSIS OF SEMANTIC CHANGES FROM 16TH CENTURY TO THE PRESENT DAY

Abstract

As
a living organism, language undergoes changes both in form and meaning.
Developments in the tools and equipments people use, changing beliefs and
living conditions, exposure to other languages, wars and migrations are some of
the factors that cause changes in language. In line with these changes, also
words, as a unit of language, go through semantic events such as semantic
narrowing, semantic extension and semantic shift as part of semantic changes.
Semantic narrowing refers to a type of semantic change by which a word loses
one or multiple meanings, or shifts to a specific meaning from general meaning
over time; semantic extension refers to the process through which words gain
new meanings, or shifts to general meanings from specific meanings over time;
and semantic shift refers to a change in the meaning of a word over time. These
semantic changes occurring within a process are analysed diachronically.

In linguistic and literary studies, identifying the semantic changes
that words undergo is highly important to understand and interpret texts
correctly. Considering the significance of identifying diachronic semantic
changes, this paper analyses a manuscript called Cevahirü’l-Ahbar fi
Hasayili’l-Ahyar that was written in the 16^th century and contains
the parable of Joseph written in prose as well as poetic religious stories, and
reveal the semantic changes that some of the words in this manuscript underwent
until the present day Turkey Turkish. However, the study does not stick to only
this work and also presents examples from Dede Qorqud, Marzubanname, Harname,
Tarama Dictionary, Compilation Dictionary, Kamus-ı Türki, Ottoman
Turkish-Turkish Dictionary, Lehƈe-i Osmanî and Turkish Dictionary. The paper
provides an analysis of semantic changes since the 16^th century to
the present day.    

Keywords

16th century, Turkey Turkish, semantic changes

References

• Ahmet, Vefik Paşa (2000). Lehce-i Osmani, Hazırlayan: Recep Toparlı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Ahteri, Mustafa Efendi (2009). Ahteri-i Kebir, Hazırlayanlar: Ahmet Kırkkılıç, Yusuf Sancak, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Aksan, Doğan (1998). Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Engin Yayınevi, Ankara.
• Aksan, Doğan (2003). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Aksoy, Ömer Asım (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İnkılap Kitabevi, İstanbul.
• Arslan Erol, Hülya (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Celal-Zade, Mustafa Çelebi. Cevahirü’l-ahbar fi Hasayili’l-Ahyar, Nuruosmaniye Küphanesi, No. 2356, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, No. 787.Derleme Sözlüğü Cilt I-XI. (1993). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Devellioğlu, Ferit (1996). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
• Dilçin, Cem (1983). Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• İbrahim, Cudi Efendi (2006). Lügat-ı Cudi, Hazırlayanlar: İsmail Parlatır, Belgin Tezcan Aksu, Nicolai Tufar. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kanar, Mehmet (2010). Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul.
• Örnekleriyle Türkçe sözlük (2000). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü (1991). Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Korkmaz, Zeynep (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Mütercim A. E. (2009). Burhan-ı Katı, Hazırlayanlar: Mürsel Öztürk, Derya Örs. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Önler, Zafer (2001). Tarihsel Süreçte Anlam Değişmeleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Kur’an ve Dil Sempozyumu, 369-375.
• Özavşar, Resul (2009). Marzubanname Tercümesi, Metin-Çeviri-Art Zamanlı Anlam Değişmeleri-Dizin, Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Özçelik, Sadettin (2016). Dede Korkut, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Pala, İskender (2009). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yayınları, İstanbul.
• Sarı, Mustafa (2007). Türkçede Art Zamanlı Değişmeler (Yüz Hadis Yüz Hikâye Örneği), Pegem A Yayıncılık, Ankara.
• Şemseddin, Sami (2006). Kamus-ı Türki, Çağrı Yayınları, İstanbul.
• Şeyhülislam Mehmed, Esat Efendi (1999). Lehcetü’l-Lügat, Hazırlayan: Ahmet Kırkkılıç. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Tarama Sözlüğü (1996). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Timurtaş, Faruk Kadri (1981). Şeyhi’nin Harnamesi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul.
• Topaloğlu, Bekir ve Karaman, Hayreddin (1983), Arapça-Türkçe Yeni Kamus, Elif Ofset Tesisleri, İstanbul.
• Türkçe Sözlük (2011). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.