TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE SIK KULLANILAN BAZI ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN ATEBETÜ'L-HAKÂYIK'TAKİ TÜRKÇE KARŞILIKLARI

Year 2024, Issue: 12, 21 - 66, 30.12.2024

Mehmet Cihat Üstün

https://doi.org/10.51540/ijof.1587471

Abstract

Dil, bir milletin kendini izah etmek için kullandığı en etkili yoldur. Dünya milletleri dil aracılığıyla millî bir kimlik kazanırlar. Dil her ne kadar bir milletin kimliği olarak görülse de bir dil diğer dünya dillerinden etkilenebilir. Türk dili de coğrafi konumu, sosyolojik şartları ve çeşitli dinî inanışları sebebiyle diğer dillerinden etkilenmiştir. Özellikle Uygur döneminde Türk diline çok sayıda yabancı sözcük girmiştir. Bu sözcük geçişi artış göstererek günümüze kadar devam etmiştir. Karahanlılar döneminde Türk dili, kültürü ve edebiyatı Eski Türkçenin etkisini devam ettirmekle birlikte Türk dili ve Türk edebiyatı içerik ve biçim; yapı ve söz varlığı açısından farklılaşmaya başlamıştır. Biz, bu çalışmada Türkiye Türkçesinde sık bir biçimde kullanılan Arapça ve Farsça bazı kelimelerin Atebetü’l- Hakâyık’taki Türkçe karşılıklarını ortaya koymaya çalıştık. Bu gayretimizin sebebi Türk dilini yabancı etkilerden korumak için örnekseme yoluyla uydurulan sözcüklerden ziyade Türkçe sözcük arayışında Türk edebiyatının seçkin eserlerinden yararlanmaya dönük bir farkındalık oluşturmaktır.

Keywords

Türk dili, Türkiye Türkçesi, Atebetü’l-Hakayık, Yabancı sözcükler, Sadeleştirme

Turkish Equivalents in Atebetü'l-Hakâyık of Some Arabic and Persian Words Actively Used in Turkey Turkish

Abstract

Language is the most effective way that a nation uses to express itself. The nations of the world gain a national identity thanks to language. Although language is seen as the identity of a nation, a language can be influenced by other world languages. The Turkish language has also been influenced by other languages due to its geographical location, sociological conditions and various religious beliefs. Especially during the Uyghur period, many foreign words entered the Turkish language. This word transition has continued to increase until today. Although the Turkish language, culture and literature continued the influence of Old Turkish during the Karakhanid period, Turkish language and Turkish literature started to differ in terms of content and form; structure and vocabulary. In this study, we tried to reveal the Turkish equivalents in Atebetü'l-Hakayık of some Arabic and Persian words that are actively used in Turkey Turkish. The reason for this our effort is to raise awareness of benefit from distinguished works of Turkish literature in the search for Turkish words rather than words made up through analogy in order to protect the Turkish language from foreign influences.

Keywords

Turkish language, Turkey Turkish, Atebetü’l-Hakayık, Foreign words, Simplification

References

• Ahterî Mustafa Muslihuddin el-Karahisarî (2017). Ahterî-yi kebir. (2. Baskı). (H. A. Kırkkılıç ve Y. Sancak, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akar, A. (2020). Bilge Tonyukuk yazıtı. Ötüken Neşriyat.
• Akar, A. (2005). Türk dili tarihi. Ötüken Neşriyat.
• Akdoğan, Y. (2017). Ravzî dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-443.
• Akdoğan, Y. (t.y.). Ahmedî dîvân. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-424.
• Akkuş, M. (1993). Nef’i divanı. Akçağ Yayınları.
• Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil (ana çizgileriyle dilbilim). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoyak, İ. H. (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî tuhfetü’l-uşşâk. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-448.
• Arslan, M. (2018). Leylâ hanım dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-598.
• Arslan, M. (2018). Şeref hanım dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-597.
• Ata, A. (2019). Rabguzî kısasü’l-enbiyâ (peygamber kıssaları) [giriş-metin-dizin]. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atmaca, H. (2009). Köy okullarından parlamentoya bir köy çocuğunun serüveni. Abis Yayınları.
• Atmaca, T. (2016). Erzurumlu Emrah türkülerinden seçmeler. Hece Taşları Aylık Şiir Dergisi, 18, 3. https://hecetaslari.com/sayfadetay-hece-taslari-dergisi-18-sayi-79
• Ayan, H. (1990). Nesîmî divanı. Akçağ Yayınları.
• Aydemir, Y. (2017). Vücûdî hayâl u yâr. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-462.
• Aydemir, Y. ve Çeltik, H. (2017). Meşhûrî dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-447.
• Aytaş, G. (2003). Türkülerde turna. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 9(28), 13-33. https://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/index.php/TKHBVD/issue/view/36
• Ayverdi, İ. (2016). Misalli büyük Türkçe sözlük. Kubbealtı Yayınları.
• Bakırcı, F. (2018). Uygurca bir sivil hayat belgesi: Maitrisimit. Journal of Old Turkic Studies, 2(1), 7-23. https://doi.org/10.35236/jots.346108
• Boz, E. (1993). Yusuf Hakîkî Baba dîvânı’ndan seçmeler. T.C. Aksaray Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür Yayınları.
• Bozkurt, F. (2005). Türklerin dili. Kapı Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Enderun Kitabevi.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk dili tarihi II. Enderun Kitabevi.
• Canpolat, M. ve Önler, Z. (2016). İshâk bin Murâd edviye-i müfrede (metin-sözlük). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ciğa, Ö. (2013). Süheyl ü nev-bahâr (metin-aktarma, art zamanlı anlam değişmeleri, dizin). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Dicle Üniversitesi.
• Demir, N. (2005). Sıfâtu’l-haremeyn (dil özellikleri-metin-dizin). Akçağ Yayınları.
• Dilçin, C. (1983). Örneklerle Türk şiir bilgisi: ölçüler-uyak-nazım biçimleri-söz sanatları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dimdik, P. (2014). Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın romanlarında kadın-erkek ilişkisi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Doğan, A. (2013). Kuddûsî divanı. Akçağ Yayınları.
• Doğan, M. N. (2011). Şeyh Gâlîb hüsn ü aşk. Yelkenli Yayınları.
• Edib Ahmed b. Mahmud Yüknekî (2006). Atebetü’l-hakayık. (3. Baskı). (R. R. Arat, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (1996). Nesâyimü’l-mahabbe min şemâyimi’l-fütüvve I (metin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2009). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin divanı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Ersoy, H. (2006). Türkçedeki yabancı sözcüklerin kullanım alanı bilgileri ve düşündürdükleri (sözlükbilimsel bir çalışma). Akademik İncelemeler Dergisi, 1(2), 205-219.
• Ersoy, M. Â. (2021). Safahât (tıpkıbasım). (M. Özdemir, Haz.). Yağmur Yayınevi.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (5. Baskı). (M. Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Göçgün, Ö. (1999). Namık Kemal. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Gözütok, A. (2008). Türkiye Türkçesinde karma kelimeler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmala-rı Enstitüsü Dergisi, 14(36), 17-22.
• Güneş, K. (2011). Arapça-Türkçe sözlük. Mektep Yayınları.
• Güneş, M. (2018). Şehre yansıyan medeniyet edebiyata yansıyan şehir Yahya Kemal Beyatlı ve Ahmet Hamdi Tanpınar’ın eserlerinde şehir. Hece Yayınları.
• Gürgendereli, M. (2017). Mostarlı Hasan Ziyâ’î divânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-446.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, J. R. (1998). İyi ve kötü prens öyküsü. (V. Köken, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İnce, A. (2015). Ni’metu’llâh Ahmed lügat-i ni’metu’llâh. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. S. (t.y.). Âhî dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-423.
• Kalkışım, M. (1994). Şeyh Gâlîb dîvânı. Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî divanı (giriş-metin-dizin-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karasoy, Y. (2013). Sirâcü’l kulûb -gönüllerin ışığı-. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han dîvânı (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karay, R. H. (t.y.). Memleket hikâyeleri. (23. Baskı). İnkılâp Kitabevi.
• Kasır, H. A. (1984). Seyranî. Acar Matbaacılık.
• Kâşgarlı Mahmud (2013). Dîvânü lügâti’t-Türk (çeviri). (B. Atalay, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kavruk, H. (t.y.). Şeyhülislam Yahyâ dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-430.
• Kayacan, S. (2009). İletişim, dil ve kültür. Y. Tepeli ve C. Gariper (Ed.), Türk dili (1. Baskı, s. 15-24) içinde. Lisans Yayıncılık.
• Kayıran, M. (1998). Atatürkçü düşünce ışığında: çağdaş eğitim. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 14(42), 780-830.
• Kılıç, F. (2017). Âşık Çelebi dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-435.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2005). İnsan varlığından millet ve kültür varlığına uzanan dil. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, (2. Baskı). Cilt I, 739-744. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kormuşin, I. V. (2017). Yenisey eski Türk mezar yazıtları (metinler ve incelemeler). (R. Alimov, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köktekin, K. (2019). Şeyh-zâde Atâyî dîvân. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1964). Türk sazşairleri. Cilt 4. Milli Kültür Yayınları.
• Kurtoğlu, O. (2017). Zâtî dîvâni (gazeller dışındaki şiirler). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-552.
• Küçük, S. (2019). Bâḳî dîvânı (tenkitli basım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kültüral, Z. ve Beyreli, L. (1999). Şerîfî Şehnâme çevirisi. Cilt I. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Macit, M. (2016). Nedîm dîvânı. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Mermer, A. (1991). Mezâkî hayatı, edebî kişiliği ve divanı’nın tenkidli metni. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Millî Eğitim Bakanlığı (1996). Örnekleriyle Türkçe sözlük. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Muallim Nâcî (2021). Lügat-i Nâcî. (A. Kartal, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mütercim Asım Efendi (2009). Burhân-ı katı, (M. Öztürk ve D. Örs, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nişanyan, S. (2022). Nişanyan sözlük çağdaş Türkçenin etimolojisi. Liberus Kitap.
• Oğuzkan, A. (2001). Örneklerle Türkçe ve kompozisyon bilgileri. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Orkun, H. N. (1987). Eski Türk yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez Kargı, Z. (1993). Mahbûbü’l-kulûb (inceleme-metin-sözlük). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Ölmez, M. (1995). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler (1). Türk Dilleri Araştırmaları, 5, 227-229.
• Redhouse, W. J. (2016). Müntahabât-ı lügât-i Osmâniyye. (R. Toparlı, B. Eyövge Yılmaz ve Y. Yılmaz, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Saraç, M. A. Y. (2002). Emrî divanı. Eren Yayınları.
• Sarıkaya, B. (2019). Tercüme-i acâ’ibü’l-mahlûkât. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları.
• Seyf-i Sarâyî (1989). Gülistan tercümesi (kitâb gülistân bi’t-Türkî). (A. F. Karamanlıoğlu, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şeylan, A. (2018). İbrâhim ibn-i Bâlî'nin hikmet-nâme'si inceleme-metin (149b-300a). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-461.
• Şahan, K. (2020). Cemâl Sâfi’nin şiirlerinde alkış ve kargışlar. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 13(29), 217-235. https://doi.org/10.12981/mahder.681894
• Şemseddin Sâmi (2009). Kâmûs-ı Türkî. Kapı Yayınları.
• Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi (1999). Lehcetü’l-lügat. (H. A. Kırkkılıç, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş, İ. (2019). Yūsuf ve Zelīḫā (gramer-metin-çeviri-notlar-sözlük-dizin-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları. Tatcı, M. (1991). Yunus Emre divanı. Akçağ Yayınları.
• Tekin, Ş. (2019). Maytrısimit, burkancıların mehdisi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2020). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2013). Irk bitig eski Uygurca fal kitabı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokçesi, U. (2019). Abdülkadir el-Bağdâdî’nin Şehnâme lügati (inceleme-sözlük). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve sözvarlığı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2010). Türkçe sözlük. (11. Baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Yeni tarama sözlüğü. (C. Dilçin, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Tarama sözlüğü II-IV. (4. Baskı). (Ö. A. Aksoy ve D. Dilçin, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü I-VI. (3. Baskı). (Ö. A. Aksoy, C. Dilçin, vd, Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk, V. (2018). Bahrü’l-hakâyık (giriş-metin-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünalan, Ş. (2010). Dil ve Kültür. Nobel Yayıncılık.
• Ünver, İ. (1983). Ahmedî İskender-nâme (inceleme-tıpkıbasım). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstün, M. C. (2023). Bir fal örneği: kurʿa-i Caʿferiyye (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Doğu Akademi Yayınları.
• Üstün, M. C. (2023). Dürr-i sencîde (metin-sözlük-dizin-tıpkıbasım). Doğu Akademi Yayınları.
• Üstün, M. C. (2020). Güney-doğu grubu lehçelerinden izler taşıyan Fuzûlî dîvânı [inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım]. Kutlu Yayınevi.
• Üstün, M. C. (2018). Erzincan ağzına etimolojik bir yaklaşım: karma kelimeler. Diyalektolog Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, 18, 183-217. http://dx.doi.org/10.22464/diyalektolog.225
• Üstün, M. C. (2014). Hamdullah Hamdî’nin Yūsuf u Zelīhā mesnevisi (gramer-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Yakar, H. İ. (2009). Gelibolulu Sun’î dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-448.
• Yakşi, A. (2022). Hüdayar Han’a yazılan şiirlerde Hokand Hanlığı’nın ekonomik, sosyal ve siyasi yapısı üzerine bazı tespitler. Cumhuriyetin İlanının 98. Yıldönümü Anısına Ulusal Tarih Sempozyumu. Karabük, Türkiye.
• Yavuz, K. (2007). Gülşehri’nin mantıku’t-tayrı (gülşen-nâme)-metin ve aktarma. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-414.
• Yavuz, K. (2000). Garib-nâme (tıpkıbasım, karşılaştırmalı metin ve aktarma) II/1. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yelten, M. (2017). Nev’î-zâde Atâyî sohbetü’l-ebkâr. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-418.
• Yenikale, A. (2017). Sünbülzâde Vehbî dîvânı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-514.
• Yeniterzi, E. (2001). Tanzimattan Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar Konyalı şair ve yazarlar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 10, 77-159.
• Yıldız, A. H. (2003). Leskofçalı Galip: hayatı, dönemi, sanatı, divanı ve metnin bugünkü Türkçesi. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Boğaziçi Üniversitesi.
• Yusuf Has Hacib (2008). Kutadgu Bilig. (2. Baskı). (R. R. Arat, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-edeb (giriş, dil özellikleri, metin, indeks). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zülfe, Ö. (2009). Yakînî dîvânı (inceleme-metin ve çeviri-açıklamalar-sözlük). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. Kültür Eserleri Dizisi-438.
• Elektronik Kaynaklar ve Erişim Tarihleri Ak Sözlük (2023). Pay. Etimolojik açıdan ak sözlük. http://aksozluk.org/pay adresinden 09 Eylül 2024 tarihinde alınmıştır.
• Özkorucu, Y. (2017). Ağustos Muharebeleri-13 (İkinci Anafartalar Muharebeleri). Çanakkale muharebeleri 1915. https://canakkalemuharebeleri1915.com/makale-ler/yucel-ozkorucu/429-agustos-muharebeleri-13-ikinci-anafartalar-muharebeleri adresinden 01 Nisan 2024 tarihinde alınmıştır.
• Sırapınar, E. (2012). Kocaman macera. Milliyet, https://www.milliyet.com.tr/skorer/ediz-sirapinar/kocaman-macera-1525392 adresinden 01 Temmuz 2024 tarihinde alınmıştır