Kazakçada Moğolca Alıntılar: Hastalık ve Organ Adları

Year 2025, Volume: 7 Issue: 1, 126 - 144, 30.06.2025

Emin Oba , Saurykov Yerbolat Baiyuzakovich

https://doi.org/10.46614/ijous.1695686

Abstract

Diller arası etkileşim sonucunda, bugün birçok dilin söz varlığında farklı dillerden alıntılanmış sözcükleri görmek mümkündür. Türkçe de tarihî seyri boyunca pek çok dille etkileşim kurmuştur. Bu etkileşim kurduğu dillerden biri de Moğolcadır. Türkçe - Moğolca dil ilişkilerinde, her iki dil de farklı dönemlerde birbirlerine pek çok sözcük kazandırmıştır. Bu çalışmada, Kuzey-Batı (Kıpçak) grubu çağdaş Türk lehçelerinden biri olan Kazakçanın söz varlığında Moğolca kökenli hastalık ve organ adına karşılık gelen sözcükler incelenmiştir. Bu sözcükler incelenirken; Orta Moğolca, Edebî Moğolca ve Çağdaş Moğolcadaki şekil ve anlamları verilmiştir. Ayrıca sözcüklerin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki şekilleri hakkında da bilgi verilmiştir. Bununla birlikte sözcüklerin kökenine dair etimolojik açıklamalara yer verilmiştir.

Keywords

Kazakça, Moğolca, alıntı sözcükler, söz varlığı.

Mongolian Loanwords in Kazakh: Illness and Organ Names

Abstract

As a result of interlingual interaction, words loanwords from different languages can be seen in the vocabulary of many languages today. Turkic has also interacted with many languages throughout its history. One of the languages it has interacted with is Mongolian. In Turkic-Mongolian language relations, both languages have introduced many words to each other in different periods. In this study, words corresponding to the names of diseases and organs of Mongolian origin in the vocabulary of Kazakh, one of the modern Turkic dialects of the North-Western (Kipchak) group, have been examined. While examining these words, their forms and meanings in Middle Mongolian, Literary Mongolian and Modern Mongolian have been given. In addition, information has been given about the forms of the words in historical and modern Turkic dialects. In addition, etymological explanations regarding the origin of the words have been given.

Keywords

Kazakh, Mongolian, loanwords, vocabulary.

References

• Abik, A. D. (1993). Ali Şîr Nevâyî’nin Risâleleri Târîh-i Enbiyâ ve Hükemâ, Târîh-i Mülûk-i Acem, Münşeât: Metin-Gramatikal-İndeks-Sözlük. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi. Doktora Tezi.
• Aşmarin, N. I. (1997). Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka VII-VIII. Çeboksarı.
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lugat’it-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aytbayulı, Ö. (2007). Diyalektologiyalık Sözdik. Almatı: Arıs Baspası.
• Əxmǝtyanov, R. (2001). Tatar Teleneŋ Kıskaça Tarixi-Etimologik Süzlege. Kazan: Tatarstan Kitap Nəşriyatı.
• Baskakov, N. (1953). Hakassko-Russkiy Slovar’. Moskva.
• Baskakov, N. (1958). Karakalpakşa-Rusşa Sözlik. Moskva.
• Baskakov, N. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar’. Moskva.
• Budagov, L. (1869-1871). Sravnitel’nıy Slovar’ Turetsko-Tatarski’ Nareçiy I-II. Sanktpeterburg.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû-Hayyân Kitab al-İdrak li-lisan al-Atrak. İstanbul: Evkaf.
• Clauson, Sir G. (1959). “The earliest Turkish Loan Words in Mongolian”. Central Asiatic Journal 4/3, 174-187.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Csáki, E. (2006). Middle Mongolian Loan Words in Volga Kipchak Languages. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Çeremisov, K. M. (1951). Buryatsko-Russkiy Slovar’. Moskva.
• Doerfer, G. (1963-1975). Turkische und mongolische Elemente im Neupersischen I-IV. Wiesbaden: Fransz Steiner Verlag.
• Doerfer, G. (1985). Mongolo-Tungusica. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Grønbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch, türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Kopenhagen.
• Haenisch, E. (1939). Wörterbuch zu Mongḥol un Nuica Tobca’an (Yüanch’ao psi-hi) geheime Geshichte der Mogolen. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Iskakov, A. (2011). Kazak Edebi Tiliniŋ Sözdigi I-XV. Almatı: Tiltanım.
• İzbudak, V. (1936). El - İdrak Haşiyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, S. M. (2019). Mahmûd el-Kâşgarî. Dîvânu Lugât’it-Turk. (Yayına Hazırlayan: Mehmet Ölmez). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kara, G. (1990). “Zhiyuan Yiyu. Index alphabétique des mots Mongols”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 44(3), 279-344.
• Kincses-Nagy, É. (2018). Mongolic Copies in Chaghatay. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Koç, K., Ayabek Bayniyazov, Vehbi Başkapan. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayıncılık.
• Kowalewski, J. E. (1844-1849). Dictionnaire Mongol-Russe-Français. Kasan: İmprimerie de L’université.
• Lessing, F. D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• Lessing, Ferdinand D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük I-II, (Çev. G. Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Martin, S. E. (1961). Dagur Mongolian (Grammar, Texts and Lection). Bloomington: Indiana University Publications.
• Mostaert, A. (1968). Dictionnaire Ordos. New York-London: Johnson Reprint Corporation.
• Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.
• Naskali, E. G., Muvaffak Duranlı. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Oba, E. (2020). Kazakçanın Tarihî Türk Lehçelerine Göre Söz Varlığı. IQ Kültür-Sanat Yayınları.
• Oraltay, H., Nuri Yüce, Saadet Pınar. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları.
• Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz -mit alttürkischen und mongolischen Parallelen-(Tuvacanın Sözvalığı -Eski Türkçe Moğolca Denklikleriyle-). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pavet de Corturteille, M. (1870). Dictionnarie Turk-Oriental. Paris: İmprimé Par Ordre de L’empereur a L’imprimerie İmpériale.
• Paasonen, H. (1950). Çuvaş Sözlüğü. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi.
• Pekarskiy, E. K. (1959). Slovar’ Yakutskogo Yazıka II. Akademiya Nauk SSSR.
• Poppe, N. N. (1927). Das mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift. Akademiya Nauk SSSR.
• Poppe, N. N. (1938). Mongolskiy Slovar’, Mukaddimat al-Adab I-II. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
• Poppe, N. N. (1991). “Mongolian loanwords in Kazakh”. In Varia Eurasiatica. Festschrift für Professor András Róna-Tas (149-152). Szeged: Attila József University.
• Radloff, W. (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. Sanktpeterburg: İmperatorskoy Akademiya Nauk.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Rybatzki, V. (2006). Die Personenennamen und Titel der mittelmongolischen Dokumente, Eine lexikalische Untersuchung. Helsinki: Publications of the Institute for Asian and African Studies 8.
• Sanjeyev, G. D., M. N. Orlovskaya, Z. V. Şevernina. (2015-2018). Etimologiçeskiy Slovar’ Mongolskiḫ Yazıkov I-III. Moskva: Rossiskaya Akademiya Nauk.
• Schmidt, I. J. (1835). Mongolisch-Deutsch-Russisches Wörterbuch. Petersburg-Leipzing.
• Schönig, C. (2000). Mongolische Lehnwörter im Westoghusischen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Sevortyan, Y. V. (1974-2003). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
• Shnitnikov, B. (1966). Kazakh-English Dictionary. London: Mouton & Co.
• Smagulov, A. (2013). Kazak Esimderi (Entsiklopediyalık-Anıktamalık). Almatı: Atamura.
• Starostin, S., A. V. Dybo, O. A. Mudrak (2003). An Etimological Dictionary of Altaic Languages. Leiden-Boston: Brill.
• Steingass, Francis J. (1892). Comprehensive Persian-English Dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London.
• Şçerbak, A. M. (2019). Eski Dönem Türk-Moğol Dil İlişkileri (8.-14. Yüzyıllar). (Çev.: R. Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şeyh Süleymān Efendi. (1298). Lugat-i Çağatay ve Türki-yi Osmani. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları c. 13 (2003 baskısı).
• Toparlı, R., Hanifi Vural, Recep Karaatlı. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tumaşeva, D. G. (1992). Slovar’ Diyalektov Sibirskiḫ Tatar. Kazan: İzdatelstvo Kazanskogo Universiteta.
• Tuna, Osman N. (1972). “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler”. Türkiyat Mecmuası, 17, 209-250.
• Tuna, Osman N. (1976). “Osmanlıcada Moğolca Kelimeler”. Türkiyat Mecmuası, 18, 281-314.
• Türkiye’de Halk Ağızlarından Derleme Sözlüğü. (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vasmer, M. (1986-1987). Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka I-IV. Moskva: Progress.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü. (Çev. A. Taymas) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• XII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. (1995-1996). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.