19. Yüzyıl Boyunca Çin Bölgesindeki Türkistan’ın Durumu: Sosyo-Ekonomik Bir Çalışma

K.b. Warikoo

Translation

Chinese Turkestan during the nineteenth century: A socio‐economic study

Year 2020, Volume: 2 Issue: 3, 176 - 212, 28.02.2020

K.b. Warikoo Translator: Utku Işık

Abstract

The nineteenth century formed a significant period in the history of Chinese Turkestan in more than one respect. The country

witnessed a series of uprisings and several changes of government. Absence of proper means of communication and the intervention

of the vast Takla Makan desert between the province and the rest of China acted as impetus to the more rapid development of Xinjiang's

overland trade with Russia and India than with China.

Keywords

xinjiang, 19. century, socio-economic, turkestan

References

1. Owen Lattimore, Studies in Frontier History: Collected Papers 1928-58 (Londra, 1962), eserinden “Chinese Turkestan”, s.184.2. H.W. Bellew, History of Kashgaria, ss. 16,20.3. A.g.e., s. 36.4. H.W. Bellew, Kashmir ve Kashgar; A Narrative of the Journey of the Embassy to Kashgar in 1873-74 (Londra, 1875), s. 26. Birçok insan tarafından Harat Afak olarak tanınan Hidayetullah, 15. yüzyılda Kaşgar’da yaşamış bilge bir kelamcı olan Khoja Mahdûm-ul-Azim’in soyundan gelen Khojaların hoca sınıfına liderlik etmişti. Mahdûm-ul-Azim kendisini peygamber soyundan geldiğini iddia ettiği için, Khojalar kısa sürede yüksek mevkilere ulaştılar ve birçok imtiyaza sahip oldular. Khojalar Mughal Hanların yönetimi altında çeşitli resmi makamları elinde bulundurduğu için ülkenin gidişatında doğrudan bir etki gücüne sahipti. Bu yöneticiler ayrışmaya başladığında veya zafiyet gösterdiğinde Budist Kalmukların da yardımı sayesinde otoriteyi onlardan almaktaydı. 5. Bu gruplar Ak Tagluklar (beyaz takkeli Müslümanlar) ve Kara Tagluklar (kara takkeli Müslümanlar) olarak adlandırılmaktaydı. Bkz. Saguchi Toru, “Kashgaria”, Acta Asiatica, Nu. 34 (1978), s. 68.6. Cungarya’nın 1757’de işgal edildiği düşünüldüğünde, Kaşgar bölgesindeki Çin işgali 1759’da tamamlandı. Bkz. S.L.Tikhvinsky (Ed.), Modern History of China (Moskova: Progress, 1983), ss. 43-45.7. Çin’in ülkeyi tekrar işgal ettiği dönemde son Khoja hükümdarı Burhaddin’in oğullarından biri hariç hepsi öldü. Hayatta kalan tek oğul, Sarımsak olarak tanınan Sadat Ali komşu Hokand Hanlığından sığınma talep etmiştir. Onun varisleri, din kardeşleri Hokan’dan materyal ve insan sayısı bakımından yardım alarak Kaşgar bölgesinde Çin’e karşı çıkan ayaklanmanın öncülüğünü etmiştir. Çin, 1813 yılında 3660 pound sterlin değerinde 200 yambuyla Khojaları hedeflerine ulaşmada destekleyen Hokand hükümdarlarına rüşvet önermeye başladı. Bkz. H. W. Bellew, History of Kashgaria, p. 76. A.N. Kuropatkin, Kashgaria, Rusçadan W.E. Gowan tarafından çevrilmiştir (Calcutta, 1882), s. 137. V.S. Kuznetsov, “Tsin Administration in Xinjiang in the Fisrt Half of the Nineteenth Century”, Central Asian Review, C: 10, Nu. 3, ss. 271-284.8. 18 Kasım 1884’te imparatorluk bildirisinin yayımlanmasıyla Çin bölgesindeki Türkistan’ın statüsü tam anlamıyla bir vilayete yükseldi ve bölge sözlük anlamı “yeni idare” olan Sincan (Hsin Chiang) adını almıştır O. Lattimore, Pivot of Asia (Boston, 1950), s.50.9. Su hacmi ve derinlik yönünden Ceyhun ve Seyhun Nehrinin (Rus bölgesindeki Türkistan’da kalmaktadır) çok gerisinde kalan Tarım Irmağı kendisini Taklamakan Çölü’ndeki sığ Lob Nur Irmağı’na dökmektedir. 10. T.R. Tregar, Geography of China (Londra Üniversitesi Yayınları, 1966).11. A.g.e.12. A.g.e.13. T. Shabad, China’s Changing Map (Londra, 1972), s. 309.14. Uzun ve çeşitli tamarisk kökleri topraktan yakıt olarak kullanılmak için çıkarılmıştır.15. Tōgrak daha sonra ilaçlarda ve maya olarak pişirmede kullanılacak bir tür sakız üretmekteydi. T.D. Forsyth, Report on a Mission to Yarkand in 1873 (Calcutta, 1875), s. 7516. A.g.e. s.5217. Forsyth’e 1873’teki Kaşgar görevinde eşlik eden Dr. Stoliczka ülkedeki mineral zenginliği hakkında genel bir inceleme yapmıştır. 18. Yeşim taşı ağırlıklı olarak Çin’e ihraç edildiği için, 19. yüzyılın sonlarına doğru bile altın tozu Yarkent -Leh güzergahında Kaşmir’e ihraç edilen esas madde olmuştur. 19. Hem hammadde pazarlayan hem de sanayileşmiş ülkelerdeki pamuk Rus bölgesindeki Türkistan’a büyük miktarlarda ihraç edilmekteydi. 20. Ladakh Trade Reports (1867-1899) (in National Archives Of India). 21. Sadece üzüm ve kuru üzüm komşu ülkelere ihraç edilmekteydi. 22. The Earl of Dunmore, The Pamirs (Londra, 1893), C: 1, s. 272.23. Bir 20. yüzyıl yazarı, Sincan’daki 153.000 kilometrekare kadarlık boş arazinin, çevredeki dağlardan, dağ buzullarından, ırmaklardan ve derelerden su toplanmak suretiyle tarım arazisine dönüştürüldüğünü hesaplamıştı. Bkz. Chio Min Hsieh, Atlas of China (New York, 1973), s. 194.24. Örneğin, Tazgun Beyi ülkelerine su akışını sağlamasına karşılık Maralbaşı bölgesindeki Tarım ve Yupugay vahalarından yıllık bin tenge kadar bir meblağ tahsil etmekteydi. Yerli halk onun rüşvet almasına mani olunca yaklaşık iki yıl boyunca ihtiyaç duydukları suyu kesmişti. Halkın Kaşgar’daki Taotai’ye Bey’in bu keyfi ve gaddarca davranışını şikayet etmeleri de sonuç vermemiştir. Bkz. H.H.P. Deasy, In Tibet and Chinese Turkestan (Londra, 1901) s. 286.25. O. Lattimore, Pivot of Asia, p. 164.26. Saguchi Toru, a.g.e., s. 6727. A.g.e.28. A.g.e.29. V.S. Kuznetsov, a.g.e.30. Ush Turfan bölgesinin Kırgız sakinleri haşhaş gibi iyi hasılat getiren ihracata elverişli tarım ürünlerini yetiştirmeyi tercih etmekteydiler. F.E. Younghusband, The Heart of a Continent (Londra, 1904), s. 133. H. Lansdell, Chinese Central Asia (Londra, 1893), C. 1, s. 404.31. Bir Britanyalı gezgin, Kalmukların tarlaları kanallar vasıtasıyla sularken atlarından inmediklerini aksine atları üstünde uzun sopalarla kanallarda delik açtıklarını görünce hayretler içerisinde kalmıştır. A.D. Carey, “Report of a Trip Round Chinese Turkestan” (1885), s.17, (Foreign Proceedings. Blm. F., Kasım 1887, Nu. 85, Hindistan Milli Arşivleri).32. Forsyth, Report, s.33.33. A.g.e., s. 56. Earl of Dunmore: a.g.e., C. 2, s. 38.34. Forsyth, Report, s. 52. A.D. Carey, a.g.e., s. 9.35. A.g.e.36. T.D. Forsyth, Memorandum of Trade with Central Asia (Calcutta, 1870), s. 24.37. A.g.e.38. Kuropatkin, Kashgaria, p. 35.39. M.J. Sladkovsky, The Long Road; Sino- Russian Economic Contracts from Earliest Times to 1917, (Moskova, 1981), s. 182.40. C.U. Aitchison, Comp: A Collection of Treaties, Engagements and Sanasd Relating to India and the Neighbouring Countries (Calcutta, 1909), C. 11, s. 296. Gulca ticari anlaşması Sincan Valisi, Tarbagatay Askeri Valisi ve Rus hükümeti adına Colonel Kovalevsky tarafından 25 Temmuz 1851’de imzalanmıştır.41. M.J. Sladkovsky, a.g.e., s. 230.42. Bu anlaşma 2 Nisan 1870 tarihinde Thomas Douglas Forsyth tarafından Britanya Hint hükümeti adına müzakere edilmiş ve uygulamaya konmuştur. 43. Bu anlaşma 2 Şubat 1874’te Forsyth ve Syed Mohammad Khan Tora (Yakup Bey’i temsilen) tarafından imzalanmıştır. Lord Northbrook , Hindistan Kral Naibi anlaşmayı imzalamaya 13 Nisan 1874’te hazır olduğu düşünülürse, Yakup Bey tarafının bu önemli onayı gerçekleşmedi. Aynı zamanda bkz. G.J. Alder, British India’s Northern Frontier 1865-95 (Londra 1963), ss. 52-53. 44. Ladakh Trade Report, 1873.45. Ladakh Trade Report, 1874.46. Ladakh Trade Report, 1877.47. Ladakh Trade Report, 1895-96.48. Djety-Shjahr (Kaşgar Bölgesi) hükümdarı Yakup Bey 8 Haziran 1872’de Yenihisar’da bu ticari anlaşmayı imzalamıştır. G.J. Alder, a.g.e., s. 323.49. Kuropatkin, Kashgaria, s. 35.50. R.B. Shaw, Visits to High Tartary, Yarkand and Kashgar (Londra, 1871, s. 330.51. Sladkovsky, a.g.e., s.230.52. Forsyth, Report, s. 102. Kuropatkin: Kashgaria, s. 43. Bkz. Saguchi Toru, a.g.e., s. 69.53. S. Toru, a.g.e.54. Forsyth, Report, s. 52.55. Kaşgar bölgesini 1873’te kendi başına gezen Forsyth olağan onda bir yerine onda üçlük bir haraç ödemeleri istenen Yenihisar’daki belli vaha yerleşimlerine ilişkin hükümet emirlerine şahit olmuştur.56. H. Lansdell, a.g.e., C. 2, s. 246.57. Tanab, yaklaşık 47 yardlık bir uzunluk ölçüsüdür. Forsyth, Report, s. 103.58. A.g.e. Kızıl Ui bölgesinde, 7 tengalık ve 10 pulluk bir tanabi vergisi, pamuk, kavun veya kuru ot taşıyan arazinin her tanabı için zorla toplanmaktaydı. Meyve yetişen arazinin her bir tanabı içinse 14 tengalık ve 10 pulluk bir vergi toplanmaktaydı. Toplam tütün üretiminin beşte birlik vergisi bulunmaktaydı. Bkz. Forsyth, Report, p. 505. Ancak bölgeyi 1888’de ziyaret eden Lansdell, Çin aynı Yakup Bey’in yaptığı gibi kavundan ve yoksul çiftçilerin küçük bahçe ürünlerinden vergi almamaktaydı. Bkz. H. Lansdell, Chinese Central Asia, C. 2, s. 247.59. Saguchi Toru, a.g.e.60. Forsyth, Report, s. 103, Kuropatkin, Kashgaria, s.66.61. Forsyth, Report, s.103. Satılık tüm mallar, vergi tahsildarlarının incelemesi için gümrük dairesine götürülmekteydi. Memurlar görevi aldıktan sonra, çeşitli malların üzerine kırmızı bir mühür basmakta, at ve eşekleriyse kırmızı ve sıcak bir demirle işaretlemekteydi. Bu uygulama ürünün yasal olarak satılabileceği anlamına gelmekteydi. Bkz. Earl of Dunmore, Pamirs, C. 1, s. 260. 62. A.g.e.63. A.g.e.64. Saguchi Toru, a.g.e.65. A.g.e.66. V.S. Kuznetsov, a.g.e.67. A.g.e.68. Saguchi Toru, A.g.e., s. 7269. O zamanların Sincan Valisi Yang Tseng-hsin; Mançu hükümdarları tarafından Wula denen bu haraç şekli altında memurlar ve gezginlerden yemek, konaklama ve nakil araçlarına el koyan bu tür bir gaspı bitirmek için birkaç girişimde bulunmuştur. 70. Forsyth, Report, s. 57. Earl of Dunmore, Pamirs, C. 2, p. 241.71. H.H.P. Deasy, a.g.e., s. 332.72. H. Lansdell, a.g.e., C. 1, s. 169.73. O. Lattimore, Pivot of Asia, s. 122.74. Forsyth, Report, s. 54.75. A.g.e.76. Sven Hedin, Through Asia (Londra 1898), C. 1, s. 478.77. Forsyth’e göre, Kakşallı Kırgızlar (Kaşgar sakinleridir) yaz aylarında hayvanlarını Narin ve Atbaşının (Rus Orta Asyası’nda) yüksek kesimlerindeki otlaklarda otlatmaktaydı.Benzer şekilde Oş ve Andican Kırgızları, Hokand hanının tebaasına rağmen Alay ve Kızıl Art (Kaşgar bölgesinde) otlaklarını Kara Tag sıradağlarındaki Kırgızlarla (bunlar Kaşgarlıdır) paylaşmaktaydılar. Report adlı metnine bkz., s.58.78. R.B. Shaw, Visits to High Tartary, ss. 35-36. O. Lattimore, Pivot of Asia, s. 141.79. R.B. Shaw, a.g.e., s. 34.80. Çin bölgesindeki Türkistan’da yaşayan Müslümanların kendilerini etnik kimlik açısında “Uygur” olarak adlandırmaları ancak 1935’ten sonradır. 81. Earl of Dunmore, Pamirs, C. 2, ss. 31-32.82. R.B. Shaw, The History of the Khojas of Eastern Turkestan (Calcutta, 1897), s.60.83. Sven Hedin, a.g.e., C. 1, s. 424.84. H. Lansdell, a.g.e., C. 1, s. 121.85. F.E. Younghusband, a.g.e., s. 176.86. R.B. Shaw, History of Khojas, s.62. Aurel Stein, Huien Tsiang gibi Çinli gezginlerin tamamlayıcı topografik bilgiler sunmasından sonra Çin bölgesindeki Türkistan’daki kazılar sırasında topladığı arkeolojik bilgilerle birçok Müslüman Ziaratların erken dönem Budist tapınaklarını ve bu tapınaklarda saklı, Çinli hacıların erken dönemdeki geleneklerine ait açık izler barından popüler yazıtlarını dikkate aldığı sonucuna ulaşmıştır. Bkz. A. Stein, “Note on Buddhist Local Worship in Mohammadan Central Asia”, Journal of the Royal Asiatic Society, 1910, s. 839. 87. H. Lansdell, a.g.e., C. 2, s. 217.88. R. Shaw, Visits to High Tartary, s. 466.89. H.W. Bellew, Kashmir and Kashgar, s. 245.90. R. Shaw, Visits to High Tartary, s. 468.91. Forsyth, Report, s.5792. H. Lansdell, a.g.e., C. 2, s. 138.93. A.g.e. , s. 189. 19. yüzyılın ilk yarısında Ladah’ta bir gümüş yambu (at nalına benzer) 160 rupi kadar yüksekti. Yine de değeri geçen yüzyılın sonuna doğru Leh marketlerinde sürekli biçimde 110 rupiye kadar düştü. 94. G. Macarthey, Eastern Turkestan: the Chinese as Rulers Over an Alien RAce (Lonra, 1909), s.15.95. Bunlar yaklaşık olarak 610 cm çapında ve merkez noktasından 425 cm yüksekliğinde, bütünüyle yaklaşık 180 cm yüksekliğinde çeperle çevrili dairesel keçe çadırlardı. Bkz. Younghusband, a.g.e., s. 119.97. Çevirmenin Notu: Warikoo bu kısımda ufak bir hata yapmış ve 96. maddeyi yazmayarak 97’den devam etmiştir: “Bu tarz Çin kasabalarındaki evler ve yapılar bilindik Çin mimarisine göre inşa edilmiştir. Duvarların iç kısımları ejderha freskleriyle dekore edilmiştir. Bkz. Earl of Dunmore, Pamirs, C. 1, s. 287. Younghusband, a.g.e., s. 257.98. Valikhanoff, The Russians in Central Asia, Rusça’dan İngilizce’ye John ve Robert Mitchell tarafından çevrildi, Londra, 1865, ss. 147-148.99. Forsyth, Report, s. 94.100. A.N. Kuropatkin, Kashgaria, s.35.101. Younghusband, a.g.e., s. 257.102. A.g.e., s. 149.103. Forsyth, Report, s.91. 104. Shaw, Visits to High Tartary, s.480.105. A.g.e., Lansdell, a.g.e., C 2, s. 107.106. F.F. Younghusband, a.g.e., s.132.107. H. Lansdell, a.g.e., s.251.108. Sven Hedin, a.g.e., C. 2, s. 907.109. N. Prejevalsky, From Kulja Across the Tien Shan to Lob Nor, Rusçaya E. Delmar Morgan tarafından çevrildi (Londra, 1879), s. 109.110. H.W. Bellew, Kashmir and Kashgar, s. 206.111. T.D. Forsyth, Autobiography and Reminiscences, (Ed.) E. Forsyth (Londra,1887), s. 83.112. Kuropatkin, Kashgaria, s.36.113. Deasy, a.g.e., s. 292.114. Forsyth, Autobiography, s.87. Çevirmenin Notu: Yazar bu dipnot numarasını metine yazmayı unutmuş olmalıdır.115. Forsyth, Report, s. 93. George Henderson, From Lahore to Yarkand (Londra, 1873), s.105.116. Shaw, Visits to High Tartary, s. 46. Sven hedin, a.g.e., s.650.117. R.B. Shaw, a.g.e., s.465.118. Bunlar dışında, yaklaşık 400 gümüş yambuluk (yaklaşık 6800 pound sterlin) toplam gelire sahip olan yalnız 29 tanesi işlev görmekteydi. Bkz. R.B. Shaw, History of Khojas, s.6.119. A.g.e., s.64.120. A.g.e.121. H. Lansdell, a.g.e., C 2, s. 219. Çevirmenin notu: Yazar bu dipnot numarasını metne yazmayı unutmuş olmalıdır.122. Şuradan alıntılanmıştır: Wen Djaing Chou, The Moslem Rebellion in Northwest China (The Hague, 1966), s. 161.123. Li Chen Nung, Political History of China 1840-88, Ssu Yu Teng ve J. Ingalls tarafından çevrilmiş ve edit edilmiştir (New York, 1963), s. 115.124. M.A. Stein, Ancient Khotan, (Oxford, 1901) s. 142.125. Forsyth, Report, s.100.126. Shaw, Visits to High Tartary, s. 466.127. Forsyth, Report, s.102.128. Deasy, a.g.e., s.334.129. Mahkumlara ceza vermek için uygulanan en yaygın Çin yöntemi, yüz librelik demir bir çubuğu mahkumun boynuna veya ayak bileğine bağladıktan veya 2.5 fit karelik tahta bir tasma (tahta boyunduruk) yerleştirdikten sonra 20-30 librelik bir ağırlıkla mahkumun boyuna baskı uygulamaktı.130. Ahmad Shah Nakshbendi, “Route from Kashmir via Ladakh to Yarkand”, Journal of Royal the Asiatic Society, C. 12, s. 383.131. Shaw, Visit to High Tartary, a.g.e., s.317.132. Lansdell, a.g.e., C. 1, s.196.133. Forsyth, Report, s.481.134. Bellew, Kashmir and Kashgar, s.301.135. Earl of Dunmore başlık parası olarak gelinin anne-babasına bir yambu gümüş (yaklaşık 160 rupi), sekiz tibet sığırı, iki deve, iki at, yirmi koyun ve bir silah vermek zorunda olan sıradan bir Kırgız damadını örnek vermiştir. Bkz. Earl of Dunmore, Pamirs, C. 2, s. 120. Sven Hedin, babanın yüksek başlık parası beklentisini karşılayacak zengin bir damadın karşılarına çıkmamış olmasından dolayı yaklaşık 25 yaşında olan güzel bir Kırgız kızın hala evlenemediğinden bahsetmiştir. Bkz. S. Hedin, Through Asia, s. 420.136. Forsyth, Report, s.60.137. A.g.e., s.411.138. Genel anlamda, Sarıkollu Şiiler büyük kasaba ve şehirlerde yaşayan Sunni dindaşlarına tam zıt bir anlayışla böylesine çokeşli evlilikleri tercih etmemiş, tek eşle yetinmişlerdir. Kocasının ölümü durumunda, Sarıkollu dul kadın bir yıllık matem sürecinin ardından tekrar evlenirdi. Earl of Dunmore, Pamirs, C. 2, s. 46.139. Forsyth, Report, s. 53. Lansdell, a.g.e., C 1, s. 424.140. Forsyth, Report, s. 53.141. A.g.e., s. 49.142. H.W. Bellew, Kashmir and Kashgar, s. 384.143. Lansdell, a.g.e., C. 1, s. 409; C. 2, s. 198.144. Earl of Dunmore, Pamirs, C. 1, s. 335.145. A.g.e. C. 1, ss.328-39. Bunun aksine bir Müslüman yazar, Sincan’daki zengin Müslümanlar İslam’a göre en fazla dört eşe ek olarak ellerinde birkaç cariye bulundurmaktaydı. Böylece Sincanlı Müslümanlar şüphesiz çokeşliliği tercih etmişlerdir. Bkz. M. Rafıq Khan, Islam in China (Delhi, 1963), s. 21.146. Forsyth, Report, s. 85.147. Yakup Bey halka açık yerlerde alkol almayı yasakladığı için onun haremi Kırgızlardan kımız almaktaydı. Ara sıra bazı belli başlı asillere bu içeceği kullanma konusunda ayrıcalık tanınmaktaydı. Bkz. Bellew, Kashmir and Kashgar, s. 329.148. Lansdell, a.g.e., C 1, s. 408.149. A.g.e., s. 409.150. Deasy, a.g.e., s. 350.151. A.g.e., s. 349.