Artuklu Dönemi İktisadi Faaliyetleri: Hısn Keyfa, Mardin, Âmid, Meyyâfârikîn Örneği

Year 2021, , 501 - 511, 31.10.2021

Hüseyin Erkan Bedirhanoğlu

https://doi.org/10.25204/iktisad.980430

Abstract

El-Cezîre isimli bölge, Fırat ve Diyarbekir arasında kalan Karacadağ, Mardin, Midyat ve Cizre ile Dara gibi diğer şehirleri de ihtiva eden Turabdin, Belih çayı ile Habur nehri arasında yayılan Cebelû Abdülaziz, Sincar dağı, Musul’un cenubunda kalan Cebelû Mekhul dağının bulunduğu bölgedir. Büyük tarihsel öneme sahip olan el-Cezire bölgesi, Irak ve Anadolu arasındaki ilişkilerin cereyan ettiği kesişme noktaları üzerinde yayılmaktaydı. Verimli Hilal’in önemli bir kısmını teşkil eden Irak ve Suriye ile Ermeni-İran bölgelerine geçiş noktaları, el-Cezire bölgesi içinde yer alıyordu. Bölgede, hem sınır içi hem de sınır dışı ticaretin nabzını tutan ve ekonomiyi yönlendirecek kapasiteye sahip, pek çok ticari şehir bulunuyordu. İki önemli büyük nehrin kenarlarında kurulmuş bu şehirler, Mevsil-Rakka hattı boyunca uzanan Turabdin gibi önemli ve verimli diğer bölgelerde kurulmuş diğer şehirlerle birlikte, ticari hayatın belkemiğini oluşturmaktaydı. Nâm-ı diğer Cezîret-i Asur ya da İklim-i Asur adlı bölge, eski çağlardan itibaren sahip olduğu ticaret ağı ile hem ekonomik faaliyetlerin hem de kültürel etkileşimin canlı olduğu bir sahaya dönüşmüştür. Çalışmamızın konusunu teşkil eden Artukluların, erken dönemlerinden başlayarak dağılıncaya dek hüküm sürdüğü önemli merkezleri olan Meyyâfarıkîn, Hısn Keyfa, Mardin, Diyarbekir bölgelerinin ticari faaliyetleri bulundukları coğrafyanın fiziki, siyasi ve idari yapısı ile dönemin şartları içerisinde ele alınmıştır.

Keywords

Artuklu, Anadolu, Ticaret, Refah

Economic Activities in The Artuqids Period: The Case of Hisn Keyfa, Mardin, Âmid, Meyyâfârikîn

Abstract

The region named al-Jazeera is the region, which is located between the Euphrates and Diyarbekir, includes other cities such as Karacadağ, Mardin, Midyat and Cizre and Dara, Cebelu Abdulaziz spreading between Belih Stream and Habur river, Sincar mountain, Cebelu Mekhul Mountain located in the south of Mosul is the region. The al-Jazeera region, which has great historical importance, was spread over the intersection points where the relations between Iraq and Anatolia took place. The crossing points to Iraq and Syria and the Armenian-Iranian regions, which constitute an important part of the Fertile Crescent, were located within the al-Jazeera region. There were many commercial cities in the region which had the pulse of both border and international trade and had the capacity to direct the economy. These cities, which were established on the banks of two important rivers, were the backbone of commercial life, together with other cities established in other important and productive regions such as Turabdin along the Mevsil-Raqqa line. The region, also known as “Ceziret-i Asur” or “Iklim-i Asur”, has turned into an area where both economic activities and cultural interaction are alive with its trade network since ancient times. The commercial activities of the Meyyâfarıkîn, Hısn Keyfa, Mardin and Diyarbekir regions, which were the important centers where the Artuqids, the subject of our study, ruled from their early periods until their dissolution, were discussed within the physical, political and administrative structure of the geography and the conditions of the period.

Keywords

Artuklu, Anatolia, Commerce, Welfare

References

• Attar, A. (2006). Artuklular döneminde Mardin. Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, 4(1), 1-17
• Bakır, A. (2011). Ortaçağ Harput’una dair bazı kayıtların değerlendirilmesi. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 6(1), 34-46
• Cahen, C. (1953). 13. asır ortalarında El-Cezire. İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. IV, Ankara Üniversitesi, Ankara: TTK, 3-101
• Canard, M. (2018). “al-D̲j̲azīra”, Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Ed. P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Consulted çevrimiçi on 13 January 2018, doi.org/10.1163/1573-3912_islam_SIM_2054
• Çevik, A. (2002). XI-XIII. Yüzyıllarda Diyar-ı Bekr Bölgesi Tarihi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul
• Danık, E. (1995). Ortaçağ’da Harput, 11-15. Yüzyıllarda. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi: Ankara
• El-Hamevî (2008). Hududü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, Haz. Vladimir Feodoroviç Minorsky, Kitabevi Yayınları
• El-İdrisî, Ş. (1992), Nüzhetü’l-Müştâkk-fî İhtirâki’l-Âfâk, Haz. Fuad Sezgini, Frankfurt.
• Göğünç, N. (1994). Diyarbakır, TDV Ansiklopedisi, C.9, s.464-469
• Gül, M. (2008). Artuklu Ekonomisi ve Kaynakları. I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri 25-26-27 Ekim 2007, ed. İbrahim Özcoşar, C. 2, Mardin: Mardin Valiliği, s. 434-452
• Halil, İ. (1980). El- İmaratü’l-Artukiyye fî’l Cezîre ve’ş-Şam, Beyrut
• Hillenbrand, Carole, Mayyāfāriḳīn (2018). Encyclopaedia of Islam, Second Edition, Ed. P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Consulted online on 13 January 2018, http://dx.doi.org/10.1163/1573-3912_islam_COM_0720
• İbn Battûta Tancî, Ebu Abdullah Muhammed (2004). İbn Battûta Seyahatnamesi, Çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul
• İbn Cübeyr (1964). Er-Rihle, Beyrut, 1384/1964
• İbn Cübeyr (2008). Endülüsten Kutsal Topraklara, Çev. İsmail Güler, İstanbul
• İbn Havkal (1964). Sûretü’l-Arz, Çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul
• İbnü’l-Ezrâk (1992). Meyyâfârıkîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı). Çev. Ahmet Savran. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını
• İstahrî (2015). El-Mesalik ve’l-Memalik, Çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları
• Kavak, Mehmet (2013). Fetihten Selçuklu Hâkimiyetine Kadar Tur Abdîn Bölgesi Tarihi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: İstanbul
• Kazvinî, Hamdullah bin Ebî Bekr Müstevfî (1958). Nüzhetü’l-Kulûb, Haz. Muhammed Debirsiyaki, Tahran
• Makdîsî, Muhammed b. Ahmed (1967). Ahsenü’t-tekâsim fî ma’rifeti’l-ekâlim, Haz. M. J. D e Goeje, Leiden: E. J. Brill
• Nasıroğlu, M. (2010). Batılı Seyyahların Gözüyle Mardin Ve Çevresi (Mardin, Nusaybin Ve Hasankeyf). Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Şanlıurfa
• Nayır, Ş. (2010). Artukluların Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Hayatı. Yüksek Lisans tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Oğuzoğlu, Y. (1997). Hasankeyf. TDV İslam Ansiklopedisi, 16, 365-366
• Polo, M. (1985). Marco Polo’nun Geziler Kitabı, Çev. Ömer Güngören, İstanbul: Yol Yayınları (Birinci Baskı)
• Savran, A. (2004). Meyyâfârıkîn, TDV İslam Ansiklopedisi, C.29, s.511.
• T.C. Kültür Bakanlığı (2018), Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri (Diyarbakır), Aralık 2018. http://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44403/diyarbakir-kalesi-ve-hevsel-bahceleri-diyarbakir.html
• Turan, O. (2013). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Yayınları: İstanbul.
• Uykur, R. (2017). Madenden Yansıyan Tarih Artuklu Sikkeleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara